Cmentarz �ydowski we Wroc�awiu - Jewish cemetery in Wroclaw (original) (raw)

Na pocz�tku drugiej po�owy XIX wieku wroc�awska gmina �ydowska - w celu stworzenia nowego miejsca poch�wku - zacz�a nabywa� dzia�ki we wsi Gabitz przy Lohestrasse (obecna ul. �l�na). ��cznie ich powierzchnia wynios�a oko�o 3 hektar�w; teren �w uporz�dkowano, otoczono murem, wyznaczono alejki. W p�niejszych latach powi�kszono teren nekropolii o dwa w�skie pasy ziemi przy �cianie zachodniej oraz p�nocnej (��czna powierzchnia to 4,6 hektara). Wzniesiono ponadto dwa niewielkie budynki - dom przedpogrzebowy i mieszkanie inspektora cmentarza. W 1912 roku ze wzgl�du na z�y stan i mo�liwo�� pomieszczenia tylko niewielkiej ilo�ci os�b zosta�y zast�pione nowymi budynkami - projektu braci Paula i Richarda Ehrlich�w. Dwupi�trowy dom zarz�du cmentarza ( z mieszkaniami inspektora i grabarza, biurem i kwiaciarni�) i zwie�czona latarni� kaplica zosta�y usytuowane przed bram� wej�ciow� na cmentarz.

Pierwszy pogrzeb - kupca Lobela Sterna - odby� si� 17 listopada 1856 roku, ziemi� cmentarn� pob�ogos�awi� w�wczas rabin Abraham Geiger.

W kolejnych latach na terenie nekropolii zosta�o pochowanych wiele s�awnych os�b, m.in.:

Ferdinand Lassalle (1825-1864) - za�o�yciel i przyw�dca pierwszej partii robotniczej w Niemczech,

Clara Sachs (1862-1921) - znana malarka, impresjonistka,

Heinrich Graetz (1817-1891) - tw�rca szko�y historycznej, autor pierwszej syntetycznej historii �yd�w od czas�w biblijnych do XIX wieku,

Ferdinand Julius Cohn (1828-1889) - botanik, pierwszy zaliczy� bakterie do kr�lestwa ro�lin, wsp�pracowa� z Robertem Kochem w badaniach nad w�glikiem i szczepionkami przeciw tej chorobie,

Friederike Kempner (1828-1904) - pisarka, zwana "�l�skim �ab�dziem" lub "�ydowskim s�owikiem" ze wzgl�du niezwyk�y komizm jakim pos�ugiwa�a si� w liryce; walczy�a o prawa cz�owieka i obywatela,

Gedalje Tiktin (1810-1886) - rabin gminy wroc�awskiej, syn Salomona i wnuk Abrahama, s�awnych wroc�awskich rabin�w; od 1854 roku pierwszy Kr�lewski Rabin Krajowy dla �l�ska,

Auguste i Siegfried Stein (1849-1936 i 1844-1897) - rodzice Edyty Stein, znanej od 1987 roku jako b�ogos�awiona, a od 1998 roku jako �wi�ta siostra Teresa Benedykta od Krzy�a,

Abraham Levy (1817 - 1872) - znany numizmatyk,

Louis Galewsky (1819-1895) - za�o�yciel wytw�rni w�dek i likier�w, produkuj�cej m.in. popularny trunek o nazwie "Breslauer Dom" ("Wroc�awska Katedra").

Religijna zasada nakazuj�ca poch�wek zmar�ego w dniu zgonu lub nast�pnym spowodowa�a, �e znajduj� si� tu groby �yd�w przyby�ych z odleg�ych stron, m.in. z Warszawy, Gda�ska, Lubeki, Bonn, Hamburga, maroka�skiego Tangeru czy Bostonu. Obecnie szacunkowa liczba wszystkich pomnik�w si�ga 12 tysi�cy.

W latach 1940-1942 pogrzeby przy ul. �l�nej zacz�y powoli ustawa�, a w 1943 roku nekropoli� t� zamkni�to. Podczas walk o miasto w 1945 roku cmentarz by� terenem dzia�a� zbrojnych, o czym �wiadcz� �lady po pociskach na niekt�rych macewach. Po wojnie miejsce to zacz�o szybko niszcze�. Proces ten zastopowa�o wpisanie nekropolii do rejestru zabytk�w 24 maja 1975 roku; wkr�tce potem rozpocz�y si� prace konserwatorskie muru, nagrobk�w, alejek. W 1988 roku miejsce to udost�pniono do zwiedzania jako Muzeum Architektury Cmentarnej. Obecnie jest to Muzeum Sztuki Cmentarnej, b�d�ce oddzia�em Muzeum Miejskiego Wroc�awia.

Nekropolia przy ul. �l�nej jest miejscem wyj�tkowym, przyci�gaj�cym uwag� wszystkich zwiedzaj�cych przede wszystkim pi�kn� architektur�, bogat� symbolik�, niezwyk�ym zdobnictwem macew i budowli nagrobnych (niekt�re wzorowane s� na styl maureta�ski czy egispki), z kt�rych wiele a� promieniuje majestatem. Jako miejsce poch�wku wielu os�b, kt�rych czyny znalaz�y swe miejsce na kartach historii, jest miejscem wa�nym dla historyk�w. Czas tu nie p�ynie, zatrzymuje si� w chwili przekroczenia bramy, co sprawia, i� zwiedzaj�cy zupe�nie zatraca si� w pi�knie architektury tej nekropolii.