Cmentarz �ydowski w Bia�ymstoku - Jewish cemetery in Bialystok (original) (raw)

W 1890 r. bia�ostoccy �ydzi utworzyli nowy cmentarz, po�o�ony oko�o 3 km na p�nocy wsch�d od centrum miasta, na przedmie�ciu Bagn�wka, przy obecnej ul. Wschodniej. Jednocze�nie w tym samym czasie zamkni�to u�ytkowany od XVIII w. cmentarz przy ul. Kalinowskiego.

Cmentarz o powierzchni 12,5 ha by� otoczony kamiennym murem, krytym dach�wk�, z trzema bramami, zgodnie z tradycj� umo�liwiaj�cymi powr�t z pogrzebu inn� drog�. Na cmentarzu znajdowa� si� dom przedpogrzebowy oraz budynek grabarza.

Cmentarz s�u�y� jako miejsce poch�wku dla �yd�w z Bia�egostoku oraz okolicznych miejscowo�ci, m.in. z Supra�la. Pochowano na nim m.in. ofiary pogromu, do jakiego dosz�o w Bia�ymstoku w 1906 r.

W 1898 r. na cmentarzu spocz�� Szmul Mohylewer - rabin i protagonista ruchu syjonistycznego (jego szcz�tki w 1991 r. przeniesiono do Izraela). W 1919 r. pochowano Naczelnego Rabina Bia�egostoku Chaima Hersza Helperina. Trzy lata p�niej nad jego grobem wniesiono ohel, ufundowany przez ziomkostwo bia�ostockie z Nowego Jorku.

Na cmentarzu pochowano r�wnie� m.in. Abrahama Bera Gottlobera - literata, t�umacza i historyka; Awrahama Mosze Galantego - rabina ze Szczuczyna, Jenotana Abelmana - rabina z Choroszczy oraz Szmuela syna Beniamina - rabina z Zab�udowa.

Cmentarz by� u�ytkowany czynnie do 1941 r., kiedy - ze wzgl�du na oddalenie od getta - zmar�ych zacz�to chowa� przy ul. �abiej. Po wojnie na cmentarzu odbywa�y si� pojedyncze pogrzeby, m.in. w 1951 r. pochowano Abrahama Izaka Goldsteina, a w 1952 r. Cywi� Halperin.

Obiekt przetrwa� wojn� w stosunkowo dobrym stanie. Jego dewastacja rozpocz�a si� w okresie p�niejszym. W styczniu 1948 r. nieznani sprawcy "w poszukiwaniu z�otych z�b�w" dwukrotnie rozkopali gr�b, w kt�rym pochowano ofiary pogromu z 1905 r. Skradziono wiele nagrobk�w oraz pomnik ofiar pogromu bia�ostockiego. Oko�o 2 ha przeznaczono pod budow� osiedla dom�w jednorodzinnych.

4 i 5 wrze�nia 1960 r. Bia�ystok wizytowa� D. B�awat ze Zwi�zku Religijnego Wyznania Moj�eszowego w PRL. W swoim sprawozdaniu napisa� m.in. o cmentarzu przy ul. Wschodniej: "Cmentarz czynny (...) zajmuje bardzo rozleg�y teren. Okolony jest murem, kt�ry w kilku miejscach jest uszkodzony. Zniszczenia te by�y dokonywane przez elementy przest�pcze w celach kradzie�y cennych kamieni nagrobkowych. Sprawcy tych przest�pstw by�y wykrywane przez miejscowe w�adze MO i przez S�dy Powiatowe os�dzone. Ca�y teren cmentarza jest ogromnie zaniedbany, zaro�ni�ty dzikorostami, wielka ilo�� pomnik�w jest powalona i nie znajduje si� na swoich miejscach, a pozosta�a cz��, mi�dzy innymi wspania�y pomnik nad bratni� mogi�� ofiar �yd�w pomordowanych w roku 1906 wymaga konserwacji. Brak jest jakiejkolwiek aleji i �cie�ek, a odwiedzaj�cy bezwiednie depcze groby zmar�ych. Brak jakiejkolwiek ewidencji pochowanych i pomnik�w, co sprzyja kradzie�y kamieni nagrobkowych. Ostatnio ustawiono pewnego rodzaju nadz�r nad cmentarzem, przez zaanga�owanie dozorcy, kt�ry wobec ogromu terenu i uszkodzonego muru nie jest w stanie zapobiec dalszym ewentualnym zniewa�aniom miejsca wiecznego spoczynku tysi�cy pochowanych �yd�w".

Do 1954 r. cmentarz podlega� Kongregacji Wyznania Moj�eszowego w Bia�ymstoku, a w 1966 r. zosta� oficjalnie przej�ty przez Skarb Pa�stwa. 17 lipca 1973 r. Ministerstwo Gospodarki Komunalnej wyda�o decyzj� o jego formalnym zamkni�ciu.

Po 1980 r. Janina Tyszko, jako przedstawicielka Spo�ecznego Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury �ydowskiej, organizowa�a akcje porz�dkowania cmentarza.

W 1981 r. Monika Krajewska i Jan Jagielski w opracowaniu Uwagi o stanie cmentarzy �ydowskich w Polsce, tak opisali cmentarz bia�ostocki: "W g�szczu drzew zrujnowany ohel. Podobno by� niedawno pomnik upami�tniaj�cy ofiary pogromu z 1905 r. Cmentarz poro�ni�ty g�stymi drzewami i krzakami, cz�ciowo tylko traw� i chwastami. Od strony ul. Wschodniej zniszczona murowana brama i resztki muru, od strony cmentarza katolickiego mur z wyrwami".

W 1987 r. obiekt zosta� wpisany do wojew�dzkiego rejestru zabytk�w nieruchomych (decyzja A-89 z 30.12.1987 r.).

Obecnie cmentarz jest w�asno�ci� Miasta Bia�ystok. Od lat 90. na cmentarzu odbywaj� si� r�ne akcje porz�dkowe i konserwacyjne, prowadzone m.in. z inicjatywy Miasta Bia�ystok, Centrum Edukacji Obywatelskiej Polska - Izrael.

W latach 2014-2015 na zlecenie Muzeum Historii �yd�w Polskich POLIN, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy �ydowskich wykona�a spis 2119 nagrobk�w, zawieraj�cy dane osobowe zmar�ych oraz fotografie macew. Dzi�ki funduszom Gminy Wyznaniowej �ydowskiej w Warszawie w kolejnym etapie Fundacja spisa�a 957 pozosta�ych nagrobk�w. Najstarsze zidentyfikowane macewy upami�tniaj� Rachel Kameczewsk�, zmar�� 1 czerwca 1890 r. oraz Izraela Eliezera syna Szmuela ha-Kohena, zmar�ego 25 wrze�nia 1890 roku.

Spisy macew s� dost�pne na stronach:
https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/397-bialystok/115-pamiec-w-kamieniu/7074-cmentarz-zydowski-w-bialymstoku
http://cemetery.jewish.org.pl/list/c_91

Tekst: Krzysztof Bielawski �r�d�o:

Archiwum �ydowskiego Instytutu Historycznego, Zwi�zek Religijny Wyznania Moj�eszowego w Polsce, 1949-1992 (od 1992 Zwi�zek Gmin Wyznaniowych �ydowskich w RP), sygn. 360, Sprawozdanie D. B�awata, brak numeracji
D. Bo�kowski, E. Rogalewska, J. Sadowska, Kres �wiata bia�ostockich �yd�w, Bia�ystok 2013.
M. Krajewska, J. Jagielski, Uwagi o stanie cmentarzy �ydowskich w Polsce, "Biuletyn �ydowskiego Instytutu Historycznego" 1981, nr 4/120.
T. Wi�niewski, Cmentarze �ydowskie w Bia�ymstoku, [w:] Studia Podlaskie, t. II, red. H. Parafianowicz,J. Urwanowicz, A. Wycza�ski, Bia�ystok 1989.
T. Wi�niewski, Jewish Bialystok and surroundings in Eastern Poland, Ipswich 2000.