Ármanns saga in yngri — Саги об исландцах — Тексты — Северная Слава (original) (raw)
1. Frá Dalmanni ok sonum hans.
Maðr hét Dalmann. Hann átti byggð þar, er heita Dalmannsdalir. Þeir liggja í millum Gandvíkr ok Balagarðssíðu. Dalmann var vinr ok fóstbróðir Dumbs konungs, er réð fyrir Hafsbotnum, ok með hans fulltingi ok annarra vina sinna friðaði Dumbr konungr ríki sitt, en áðr guldu feðr hans skatt til Geirröðargarða. Dalmann fekk konu þeirrar, er Svafrlaug hét, með tilstilli Dumbs konungs. Hún var dóttir Lunds úr Lundseyju. Sú ey liggr í Hafsbotnum. Lundr var bróðir Dumbs at faðerni. Svafrlaug var fríð kona sýnum ok skörungr mikill, ok unntust þau Dalmann vel. Dalmann var mikill maðr vexti ok rammr at afli, spakr ok friðsamr ok myrkr í skapi.
Þau Dalmann ok Svafrlaug áttu tvo sonu. Hét inn eldri Grámann, en inn yngri Ármann. Báðir vóru þeir bræðr efniligir menn ok vel at sér um íþróttir ok atgervi. Þó var Grámann líkari í móðurætt. Hann var ljóss í andliti ok grájarpr á hár. Hann var í grákufli ok hött upp af ok gyrtr svarðreipi. Ármann var rauðfreknóttr í andliti með rauðgult hár, er fór í lokkum allt at belti. Hann var í blákufli ok höttinn af sama, spakr ok hóglyndr sem faðir hans. Þeir bræðr skiptu með sér starfa. Var Grámann at veiðum ok reri til fiskjar, en Ármann gætti sauða ok uxa, því Dalmann var auðugr at gangandi fé, ok fór svo fram um hríð, þar til þeir bræðr eru fullvaxnir.
Dumbr konungr átti mikit fé í uxum ok kjarnhöfrum, ok hét sá Hrókr, er varðveitti. Hann var sterkr ok illr viðreignar, en þó kærr konungi.
Þat var at einu hausti, at honum var vant hundrað kjarnhafra. Hrókr leitaði hafranna ok fann ekki. Dumbr sagði á reiði sína, ef hann fyndi eigi. Hrókr leitar nú víða, þar honum líkligt þótti til vera. Hann kemr til Dalmanns ok lýsir höfrunum, en bóndi kvað þá þar eigi komit hafa, — «ok mun illa leitat í átthögum.»
Hrókr mælti: «Hitt segir mér hugr um, at hér muni niðr komnir, ok eru þeir menn jafnan eigi ólíkligir til ráns ok þjófnaðar, er búa í afdölum.»
Dalmann segir hann annars staðar mega at þjóf leita ok biðr hann sem fljótast á brott fara. Hrókr sparar þá eigi dylgjur ok illyrði ok ferr af stað síðan.
Skömmu síðar kemr Grámann heim, ok segir móðir hans honum frá umræðum Hróks. Hann brást eigi mjök við, en skipti þá mjök litum. Faðir hans bað hann láta kyrrt vera ok kvað lygar jafnan ganga til baka, þá er þat sannara upp kæmi. Grámann gegndi engu, ok skömmu síðar varð Dalmann varr við, at Grámann var eigi heima. Þykist hann vita, at hann muni hafa gert Hrók eftirför. Býst hann þá sem fljótast af stað, ok vill eigi fyrir hvern mun sakir vináttu við Dumb konung, at fundum þeirra beri saman. Hann gengr um hríð, þar til er hann finnr Grámann. Sat hann þá ok knýtti reimar sínar, en skammt þaðan liggr Hrókr ok er dauðr. Var hann brotinn á bak aftr.
Dalmann kvað honum illa tekizt hafa at gera á móti boði sínu, — «ok mun hér illt af leiða.»
Grámann segist ekki þat sjá, at svo muni verða, — «ok var Hrókr betr af dögum ráðinn sakir ósæmda ok illyrða.»
Dalmann segir: «Ek mun nú fara ok hitta konung ok lýsa víginu. Mun hann gera fyrir mín orð ok taka bætr fyrir mann sinn, en þú skalt heim fara.»
Grámann segir hann ráða skyldu. Dalmann ferr nú á fund Dumbs konungs ok segir honum, hvat í hafi orðit í viðskiptum þeirra Hróks ok Grámanns, ok býðr konungi bætr.
Dumbr segir: «Jafnan auglýsir þú, fóstbróðir, góðvilja þinn til vor, ok skal eigi sjá munr okkar vera, at ek geri fégjöld af þér ok sonum þínum fyrir eins manns víg, ok munum vit sáttir.» Dalmann þakkaði konungi umtal sitt, ok skildu þeir síðan með kærleikum.
2. Dumbr konungr bað Dalmannssonu brottfarar.
Svo hefir frá sagt verit, at Dumbr konungr væri stjórnsamr ok harðr í refsingum, ok þoldu jötnar illa ríki hans, en treystust þó eigi til atgerða eða atfara við konung sakir Dalmanns ok sona hans, ok leið svo fram um hríð, at allt var í kyrrðum.
Nú tekr Dalmann sótt mikla, þá er hann leiðir til bana, ok skömmu þar eftir andaðist Svafrlaug, ok bjuggu þeir bræðr um lík þeirra ok drukku erfi. Var konungr at þeirri veizlu, ok leystu þeir bræðr hann út með vingiöfum. Þótti nú jötnum steini úr götu hrundit, er Dalmann var andaðr, ok tala nú fyrir konungi þat mikla ósæmd vera, at menn hans séu réttlausir fyrir Dalmannssonum, hvort heldr séu barðir eða drepnir, þar er hann refsi sumum mjök fyrir smásakir, svo varla sé þolandi, ok megi hann eigi konungdóm hafa, er hann láti slíku fram fara. Muni skammt þar til, at þeir komist at konungdóminum. Dumbr gaf sik fátt um tal þetta, en leizt þó sem hefðu þeir satt at mæla, ok varð nú færra með honum ok Dalmannssonum.
Þat var einn tíma, at Dumbr ferr í Dalmannsdali ok hittir þá bræðr ok biðr þá bæta fyrir víg Hróks. Kvaðst hann eigi vegna virðinga sinna slíkar sakir óbættar mega líða. Þeir bræðr kváðust þess ófúsir ok sögðu Hrók óhelgan sökum ályga ok illyrða.
Konungr bað þá þá brott fara úr Dalmannsdölum. «Veit ek, at menn mínir láta fljótt af umræðum við mik um slíka hluti, ef þit eruð fjær, en ek þoli lítt sökum skaplyndis míns frýjunarorð jötna.»
Þeir tóku þessu lítt ok kváðu hann sjálfráða at orðuni ok gerðum, ok fór hann heim við svo búit.
Þat var eitt sinn þeir bræðr töluðust við, at Ármann segist vilja vægja fyrir konungi sökum vináttu ok fara úr Dalmannsdölum ok leita annarra byggða. Grámann segist eigi látast vilja hrekja sik af föðurstöðvum sínum með vafinleysum.
Ármann segir: «Annathvort munum vit báðir fara eða hvorugr ella.»
Grámann kvað hann ráða mundu. Fóru þeir þá úr Dalmannsdölum til Finnlands ok dvöldust þar um hríð.
En eftir brottför þeirra bræðra gerðu jötnar sik augljósa í fjandskapi við Dumb konung, ok sá hann þá enn gerr tilgang þeirra. Þóttist konungr vina misst hafa ok hitt líkara, at tilburðum mundi sæta. Kom hann þá syni sínum, er Bárðr hét, til fóstrs vestr í Norvegi, en hann sjálfr féll fyrir jötnum með miklum atburðum.
Nú þykir þeim bræðrum illt til sauðhaga ok jarðslæmt á Finnlandi. Skiptu þeir þá auði, ok fór Grámann aftr til köldu Svíþjóðar, en Ármann vestr til Norvegs, ok skildu þeir með kærleikum.
3. Frá Ármanni ok Gunnhildi drottningu.
Í þann tíma, er Ármann kom til Norvegs, var Haraldr lúfa konungr yfir Norvegi ok hafði skipt ríki með sonum sínum. Var Eiríkr blóðöxi fyrirkonungr þeirra. Hann hafði fengit konu þeirrar, er Gunnhildr hét. Hún var vitr kona ok fríð sýnum. Hafði hann veizlur norðr um land. Ármann hafðist við á Hálogalandi ok var stundum í kaupferðum. Konungr ok Gunnhildr spurðu til Ármanns ok þat hann væri afbragð annarra manna sakir vits ok atgervis. Gerðu þau honum orðsending at koma á sinn fund. Ármann tók því lítt, en er honum komu þau boð oft, vildi hann eigi þá ferð undir höfuð leggja. Þau tóku vel við honum, ok var hann með Eiríki konungi í inum mestu kærleikum um hríð.
Þat fann Gunnhildr drottning, at Ármann var margvitr ok fróðr um alla hluti, ok heimti hún hann oft á tal við sik. Nam hún ok at honum marga vizku ok hyggendi ok virti hann fram yfir hvern mann í konungshirðinni. Gerðust þá nokkurir menn til at ófrægja þau fyrir konungi ok kváðu slíkar samræður mundu nokkuru sæta. Konungr varð fár við þetta. Þat fann drottning ok leitaðist eftir af konungi, hverju gegndi. Hann duldi hana þess, en kvað hana þó miklu valda mega.
Gunnhildr segir: «Er sem mik grunar, herra, at samtal Ármanns ok mín standi yðr fyrir gleði? Má þat eigi svo vera, en satt vil ek segja yðr þat, at slíkt hefir eigi með lýtum verit. Nú mun hann eigi una hér við álygi yðar, en hitt væntir mik ek geti rétt til, at sú tíð beri okkr at höndum, at vit vildum hann kyrran, því hans jafningjar eru ekki margir hér í Norvegi.»
Konungr svaraði engu, en drottning gekk í brott ok var dreyrrauð at yfirliti. Hittir hún nú Ármann ok segir honum frá viðrtali konungs ok sín. Ármann kvaðst at því gera skyldu, ok býr hann sik í brott. Hún bað hann eigi svo fljótt fara skyldu. Hann segist nógu lengi þar verit hafa henni til ámælis at saklausu. Hún bað hann kveðja konung, áðr hann færi. Mætti til bera, at konungr hefði tekit sinnaskiptum. Ármann kvað nei við.
Drottning tók þá guðvefjarskikkju, motr gullofinn ok hálsmen ok mælti: «Þessa gripi gef ek þér, Ármann, en þat er með skilyrði því, ef þér verðr auðit at unna konu, at hún njóti þá gripanna, ok vil ek jafnan hafa vináttu þína.»
Ármann kvaðst eigi féþurfi, tók þó við gripunum ok þakkaði drottningu. Skildu þau með kærleikum.
4. Ármann tók vist undir Hrafnabjörgum.
Ármann vill nú eigi lengr dvelja í Norvegi, ok þat hefir hann spurt, at á Íslandi séu landkostir góðir ok sauðfé gott. Var land þá víða numit ok margt manna úr Norvegi þangat komit. Fýstist hann því Íslandsferðar.
Þann vetr var í Norvegi Þorkell, íslenzkr maðr. Hann átti bú at Arnarbæli fyrir sunnan heiði ok hafði sóttan húsavið til Norvegs. Með honum tók Ármann sér fari, ok gaf þeim vel byri, svo þeir á sjö dögum tóku höfn í Selvogi. Ármann gekk frá skipi, er þeir höfðu land tekit. Hann lyfti húðfati á herðar sér. Þat var svo mikit, at menn héldu, at tíu menn mundu eigi meira lyfta, ok kistla tvo hafði hann í fangi ok stefndi til fjalla.
Maðr bjó at Reykjum í Ölfusi, er Ingólfr hét ok var Arnarson. Setti hann fyrstr manna byggð á Íslandi. Þá var hann á gamals aldri ok sjónlauss. Þar beiddist Ármann gistingar. Þar var hann um nótt ok veittr beini. Hann hitti Ingólf, áðr hann færi af stað, ok bað hann vísa sér bólstað.
Ingólfr kvaðst eigi þat kunna, — «því lönd eru víðast numin, þar er byggvænligast þykir, en mér virðist svo um hag þinn þú munir eigi byggðarþröng þola. En upp frá Hrafnabjörgum fyrir ofan skóga eru sagðir landkostir, ok eru menn nýfarnir at byggja þar.»
Ármann þakkar Ingólfi liðsemi ok húsavist ok stefnir þaðan norðr um heiði ok upp til Hrafnabjarga.
Hallketill hét maðr. Hann var leysingi Ketilbjarnar at Mosfelli. Hann bjó efri hlut ævi sinnar at Hólum í Laugardal. Honum græddist fé mjök, ok er Laugardalr varð fjölbyggðari, þótti Hallkatli sér þrönglent, seldi bví landit at Hólum ok flutti byggð sína ok bjó undir Hrafnabjörgum vestr frá Skjaldbreið. Hann var góðr bóndi ok hniginn á efra aldr.
Ármann kemr þar síð dags ok beiðist gistingar. Bóndi veitti slíkt, er hann beiddist. At morgni skoraði Ármann á bónda um vist ok viðtöku. Bóndi lét þat til reiðu, ef hann vildi starfa.
Ármann kvaðst engi starfsmaðr vera, — «en gætti ek fjár í góðu veðri, þá ek var ungr.»
Bóndi kvað sér þann starfa hentan. «Er hér margt sauða, en víðlendur miklar, ok sækir fét norðr til jöklanna. Þætti mér gott þú litir til með smalamanni.»
Ármann kvað svo mætti vera ok var þar þau misseri.
5. Ármann gerði bú í Ármannsfelli.
Þá er kom fram á vetr ok lengdi daga, gekk Ármann norðr ok austr um fjöll ok gerði sér leiðir kunnar ok landslag.
Þat var einn dag, at Ármann gekk um kletta nokkura, er liggja norðr frá Hrafnabjörgum. Hann sá, at maðr gekk fyrir honum. Maðrinn var lágr vexti ok hafði fuglakippu á herðum. Ármann nálgast hann skjótt ok spyrr hann at nafni.
Hann kvaðst Hleiðúlfr heita, — «ok á ek hér byggð, eða ertu Ármann? Ok veit ek víst þú stýrir heillum.»
Ármann bað hann vísa sér til bólstaðar, þar er landkostir séu.
Hleiðúlfr segist þat mega gera. «Fell stendr hér gagnvart, ok eru skógar miklir ok grasgæði, at trautt munu betri finnast. Ok vísa ek þér því hér til, at ek vil þik sem næst byggð minni, því mér mun oft gagn af þér standa ok fleirum, er þín við þurfa.»
Ármann brosti ok kvað honum vel mælast, — «ok muntu góðr karl.»
Gaf hann þá Hleiðúlfi hníf ok belti. Hann tók við ok þakkaði gjöfina ok kvaðst launa skyldu.
Ármann segist eigi til launa gefit, — «en góð þykir mér vinátta þín.» Skildu þeir síðan, ok ferr Ármann heim.
Um vorit at tvímánuði taldi bóndi fé sitt ok var einskis vant. Gaf hann Ármanni tólf ær með lömbum ok tólf geldinga. Keypti hann byggð sunnan undir fellinu ok felldi skóg til rjóðrs. Eigi er getit, at hann réði hjú til bús síns, ok græddist honum fljótt fé. Þat fann Ármann, at fét sótti meir norðr um fellit. Þótti honum ágangr meiri it neðra. Flutti hann þá byggð sína norðr í fellit. Þar hafði hann helli mikinn ok annan handa fénu. Vandi hann svo fét, at þat rann sjálft til hellisins hvert kveld, er viðraði.
Þat fundu byggðarmenn skjótt, at eftir þat Ármann kom í fjallit, urðu fjárhöld ok heimtur betri, ok töldu bændr fé sitt úr afréttum, en þess er vant var, kom sjálfkrafa, ok þótti þeim sem Ármann ræki þat til byggða. Tóku því margir þat ráð, er þeim var nokkurs vant, at heita á hann til fulltingis, ok sumir leituðu styrks ok hjálpar hjá honum, ok þat gafst þeim öllum vel. Gerðist hann því vinsæll víða um landit. Á sumrum hélt hann fé sínu norðr um Bláskóga ok í felli því, er hann kallaði Kvikféyndisfell, ok þótti honum þat þá feitara at mörvum.
Þá er Ármann hafði verit nokkura vetr á Íslandi, kom utan úr Norvegi Bárðr Dumbsson, frændi hans, ok setti bú á Snæfellsnesi. Fundust þeir brátt ok bundu með sér þann forna vinskap, er verit hafði með feðrum beirra. Ok svo hefir frá sagt verit þeir hafi þegit veizlur hvor af öðrum at miðjum vetri ok héldu því jafnan.
6. Frá Þórálfi í Hlöðufelli ok Ármanni.
Með Núpa-Bárði, fóstbróður Bárðar Dumbssonar, kom út sá maðr, er Þórálfr hét. Hann var háleygskr at kyni, mikill ok sterkari en aðrir menn, illr ok óeirinn. Hann var sekr gerr of allt Hálogaland um vígaferli ok kallaðr vargr. Hann dvaldist um hríð með Bárði bónda at Núpum. En er Bárðr vildi eigi halda hann lengr sökum skapsmuna ok óeirðar, fór Þórálfr á brott ok falaði vist, en engi vildi taka við honum. Litlu síðar var hann sekr gerr of hrossareið.1 Lagðist hann þá á fjöll ok stal fé manna. Ill þótti Þórálfi ævi sín. Tekr hann þat ráð, at hann hittir Ármann ok biðr hann ásjár ok viðtöku.
Ármann kvað sér eigi um ófriðarmenn, — «ok gefst ofsi þeirra jafnan illa, ok máttu leita þér annarra úrræða.»
Þórálfr skorar fastliga þetta mál, ok biðr hann þat nokkut til leggja með honum, er at hjálp megi verða.
Ármann segir: «Fell eitt stendr suðr af Skjaldbreið. Upp í fellinu er hellir mikill. Þar er þat bezta vígi, svo trautt eða eigi má í hellinn komast, ef einn maðr verr. Þar allskammt frá er fiskivatn þat, er Hvítá fellr úr, ok er þar veiði nóglig, svo þér mætti þetta at liði verða, en legg niðr rán ok þjófnað, ella mun þér eigi at duga.»
Þórálfr ferr eftir tilvísan Ármanns í hellinn, býst þar um ok veiðir úr vatninu. En mjök tryllist hann nú til skapsmuna, ok löng þykir honum ævi sín í hellinum. Ok at ári liðnu finnr hann Ármann ok segir honum sik eigi sökum langsemi geta lengr þar verit.
Ármann segir hann vandræðamann vera, — «ok finn mik at vetrnóttum. Mun ek þá nokkut til leggja, því ek þykist vita, hvat hugr þinn horfir um þetta mál.» Ok ferr Þórálfr brott.
Ármann hafði lært íþrótt þá í æsku, er tíðkuð var á þeim tímum norðr um Gandvík ok Hafsbotna, at hann fór gandreið í lofti, hvert er hann vildi. Hann sótti þá aftr til Finnlands Hlaðgerði, dóttur Innsteins jarls, með hennar vilja. Hún var it mesta tröll at vexti ok afli, en ljúf ok þæg í skapi ok vel viti borin, ok hafði hana með sér í fellit.
En at vetrnóttum kom Þórálfr, ok gifti Ármann honum þá Hlaðgerði. Fór hann með hana í helli sinn ok undi sér nú betr, ok svo bætti Hlaðgerðr skap hans, at hann var spakr ok eirinn. Þau áttu þrjú börn. Þórir hét sonr þeirra, en Hallgerðr in eldri dóttir ok Þorgerðr in yngri. Hennar fekk Brandr inn sterki undir Hlíð. Þeirra sonr var Hallmundr í Balljökli. En Hallgerði átti Geirr í Keldudal. Þeirra synir vóru þeir Bergþórr í Bláfelli ok Innsteinn á Reykjanesi.
Þórir, sonr Þórálfs, var oft at fóstri með Ármanni, ok kenndi hann honum margt í fornum vísdómi.
7. Frá Tungu-Oddi ok Ármanni.
Maðr hét Oddr ok var Önundarson, Úlfarssonar, Þórissonar, Hallmundarsonar af Fitjum, mikill maðr ok vel búinn at íþróttum. Hann bjó í Tungu í Efra-Reykjadal. Hann hafði tekit við goðorði it nyrðra um Reykjadal ok fengit Þórdísar, dóttur Bárðar Dumbssonar.
Smalamaðr Odds ok þeirra Kroppverja deildu um hest, ok rak smalamaðr Odds fénað þeirra yfir ána, en smalamaðr frá Kroppi skaut spjóti yfir ána ok í gegnum hann, ok fannst hann þar dauðr. Eigi lýstu Kroppsmenn víginu, ok var þat launvíg eða morð. Þat mál sótti Oddr á hendr Kroppsmönnum til fullra sekta, en þeir vörðu ok fékk Oddr eigi fram komit málinu. Stefndi Oddr því máli til þings. Fjölmenntu hvorirtveggja ok höfðu Kroppsmenn fleiri ok vörðu Oddi þingreið, ok eigi náði hann at tjalda búð sína.
En áðr Oddr reið til þings, mælti Þórdís til Odds: «Ef þér verðr torveld sóknin, sem mik varir, þá finn þú Ármann í Ármannsfelli ok ber honum kveðju mína ok seg honum mér ok Bárði, föður mínum, þyki mikit undir því komit, at þú haldir virðingu þinni fyrir Kroppsmönnum.»
Líðr nú fram um þing, at Oddr kemr eigi fram málinu, ok eigi nær hann þingreið.
Þat var eitt kvöld, at Oddr söðlar hest sinn ok ríðr upp með Ármannsfelli ok norðr fyrir fellit. Hann heitir þá á Ármann til viðrmælis. Skömmu síðar sér hann mann í fellinu. Sá var í blákufli. Oddr þykist vita, hverr maðrinn sé, ok stígr af hestinum ok gengr upp í fellit, ok heilsast þeir. Ármann spyrr, hverr hann sé ok at erendum. Oddr segir it sanna ok skilar orðsendingu Þórdísar.
Ármann segir: «Eigi er ek hlutsamr um mál manna, ok eigi kemr mér þetta við, en lítt eru þeir menn annars sparandi, er verja öðrum réttra laga, ok þat mun Þórdís frændkona vilja ek hlutist at. Nú skaltu með fara sem ek segi fyrir: Á morgun, er sól skínn á Þingvöll, þá vertu kominn at Lögbergi við sjöunda mann. Munu engir þá varna þér þingreiðar. Þú skalt nefna þér votta við þá votta ok bjóða setu ok nefna á nafn dómendr alla, er í þeim dómi sitja, er dómr skal fram fara. Ber síðan sökina í dóm ok nefn votta til við þá votta, at sök er í dóm borin. Lýs svo sektum ok sóknum til rífingar ok nefn votta til við þá votta ok þat, at sök er í dóm borin at lögum réttum, ok eigu dómendr, er í þeim dómi eru, at sök þá at dæma, er þeir koma til dóma, þó eigi séu áðr við. Far nú með sem ek segi,» segir Ármann, «ok finn mik, þá er þú ríðr af þingi.»
Ríðr Oddr aftr til manna sinna, ok um morgininn ríðr Oddr á þing ok ferr með allt eftir því, er Ármann taldi fyrir. Varnaði engi þá Oddi þingreiðar, ok engi varð varr við för hans. En er dómsmenn koma til dóma, stendr Oddr þar upp ok menn hans ok nefnir votta at, at sök er í dóm borin ok boðin vörn. Var þá Kroppsmönnum til sagt, at Oddr er at Lögbergi ok sakir fram bornar. Ok geta þeir eigi at gert, en tala þat at dómi, at sök sé eigi rétt sótt, þar dómendr vóru eigi at dómum, er sök var í dóm borin. Þótti sumum sem Oddr færi með lögleysu, ok var lögmaðr at spurðr um þetta. Hann spyrr, ef vottar eru nefndir til, at dómendr vóru allir nefndir, er í þeim dómi vóru. Þeir kváðu svo vera.
Lögmaðr kvað: «Margir gerast nú lagamenn, ok eru þetta rétt lög í Norvegi, þó forn séu.»
Ok fór málit út, ok urðu Kroppsmenn sekir at lögum, ok þótti öllum Oddr draga burst úr nefi þeim. Undu þeir illa við ok riðu af þingi, en Oddr hafði virðingu ok almannaróm, at hann hefði máli sínu hagat at hyggendum.
Ok at þinglokum reið Oddr heim af þingi ok hitti Ármann, er hann reið frá flokk sínum. Ármann spyrr hann at málalokum. Oddr segir af it sanna ok þakkar liðveizluna ok gefr Ármann gullhring, þríeyring.
Ármann kvaðst eigi féþurfi, — «en sökum vináttu mun ek þiggja, ok mun ek þat til leggja enn með þér, at vegr þinn vaxi. Nú vilda ek, at þú heimtir eigi sektir af Kroppsmönnum ok gefir þeim upp sakir allar, en veganda frjálst leyfi af landi brott til flutnings ok utanferðar, ok seg upp at leiðmóti.»
Oddr segir: «Þat mun Þórdís, kona mín, til leggja ek hafi ráð þín.»
«Eigi mun virðing þín at minni,» segir Ármann, ok skildu með kærleikum.
En er Oddr kom af þingi, stefnir hann leiðmót ok boðar Kroppverja til móts. Þá stóð Oddr upp ok mælti: «Þat er öllum kunnugt, hvernig málalok yðar Kroppsmanna ok vor hafa til gengit. Fór þat eftir líkendum, þar þér með ofsa ok kappi vörnuðuð oss réttra laga. En fyrir þá sök vér fórum með sök rétta hefi ek hærra hlut af borit. Ok at vitni þeirra, er hér eru at leiðmóti, þar ek er aðili sakar ok má mestu um ráða, gef ek yðr sakir allar ok sektir kvittar, þær er dómendr dæmdu at Lögbergi í sumar, en veganda flutnings ok fararleyfi frjálst til Norvegs eða annarra landa ok eigi ekki útkomu von innan sextánda árs. Skal ek at sumri sjálfr standa fyrir dómrofi ok gerðarlýsingum at Lögbergi.»
Allir þökkuðu Oddi gerðina ok kváðu honum vel fara. Kroppsverjar handsöluðu Oddi goðorð it syðra um dalinn, þat er þeir fóru með, ok tókst upp með þeim vinátta. En virðing Odds vóx af þessu svo mjök, at hann hefir þótt verit hafa einhverr mestr höfðingi suðr of land.
8. Frá Ulmanni, syni Ármanns ok Helgu.
Þat bar til at einu sumri, at Ármann fór at skreiðar ok mjölkaupum til Suðrnesja. Þá er hann fór sunnan, fór hann it efra eftir Heiði ok áði undir Hellisskarði í hrauninu, lagðist til svefns, en sleppti hrossunum á beit.
Maðr hét Þorbjörn ok var Þormóðsson. Hann bjó í Þormóðsdal at Helgafelli. Hann var kvongaðr ok átti dóttur, er Helga hét. Hún var á unga aldri, fríð kona ok efnilig, svo þar fannst engi vænni. Hún var at seljum fram í dalnum, en smalamaðr rak búsmala um morguninn til sels. Hann sá hrossin ok þekkti eigi, en ekki sá hann manninn né flutning. Hann hyggr, at byggðarhross séu, ok rekr til sels ok biðr Helgu til segja, ef nokkurr lýsi eftir. Ferr hann síðan til bæjar ok annat fólk, er gætti starfa, en bóndadóttir ein gætti sels.
Ármann vaknar nú ok saknar hrossanna. Leitar hann ofan eftir dalnum ok sér hrossin skammt frá selhrossum. Hann gengr til húsa ok sér engan úti. Hann gengr þá inn í selit. Bóndadóttur verðr bilt við, er hún sér manninn, en spyrr hann síðan at nafni.
Ármann segir: «Ek heiti nú biðill þinn,» — ok setti hana á kné sér.
Hún æpti ok bað hann eigi svo gera. Hann kvaðst mundu ráða viðskiptum þeirra. Hlaut nú at vera sem Ármann vildi, ok réð hann fyrir þau bæði. Eftir þat rekr hann hestana ok ferr leiðar sinnar.
Helga horfir eftir manninum, er hann gengr frá selinu, ok sýnist henni maðrinn mikill ok drengiligr. Hafði höttrinn rekizt ofan, ok var rauð silkihúfa undir, en hárfléttur slógust um herðar at mitti.
Eftir samfund þeirra varð hún þunguð, ok at áliðnum vetri fæðir hún svein einn. Hann var fríðr ok stórr. Þorbjörn bóndi brást reiðr við ok hugði hann smalamaðr ætti barnit, því Helga vildi ekki segja til faðernis. Skipaði hann at bera barnit út ok kvað þat þrælborit. Helga bað sveininum griða ok segir hann mega við búast þann einn vera föður at, er sárr muni vera í sonarhefndum. Bóndi lét hana þá ráða, ok jós hún sveininn vatni ok kallaði hann Ulmann.2 Ólst hann þar upp hjá móður sinni um hríð ok var efniligr. Aldri lét bóndi sem hann sæi sveininn ok bjó illa at honum, en móðir hans veitti honum slíkt, er hún kunni.
En er Ulmann var níu vetra, var hann meiri ok sterkari en aðrir sveinar, en lítt vandaðr var hann til klæða, ok skipaði bóndi honum at gæta hrossa.
Þat var einn dag of vetr, at sveinninn rak hrossin til fjalls. Var veðr kalt ok drífandi. Hann sér, at maðr gengr móti honum. Sá var mikill vexti ok í blákufli.
Hann gengr at sveininum ok mælti: «Illa gerir fóstri þinn, at hann lætr þik, vesalmenni, hrekjast úti í kuldaveðri, ok kom með mér til byggða minna.»
Ulmann spyrr hann at nafni.
Hann kvað hann engu þat varða, — «en þat mundi móðir þín tala, væri hún hér, at ek væri faðir þinn.»
Sveinninn segist vilja móður sína vita láta af brottferð sinni. Ármann segir þat engu varða. Tekr hann nú sveininn ok hefir heim til byggða sinna, ok er Ulmann þar of hríð. Tekr hann nú þroska ok atgervi, svo færri fundust hans jafningjar.
En er hann hafði þrjá vetr verit at föður sínum, mælti Ármann, hvat hann vildi af ráða, — «því þér mun þykja hér dauf ævi þín í fjallinu hjá mér.»
Ulmann kvað hug sinn lítt þaðan hvarfla, — «ok gott þykir mér hjá þér at vera.»
«Eigi má lengr svo vera,» segir Ármann.
«Þá vilda ek þú réðir mér fari ok færi ek utan at sumri.»
«Hér á landi mun gæfa þín mest,» segir Ármann, «ok skaltu fara heim til móður þinnar. Þú skalt beiðast af fóstra þínum sellands þess, er hann hefir upp undir Heiði. Þar skaltu bú setja, því þat eru fornmæli þar sé gæfa hvers mest, sem getinn er. Ok nú skaltu færa móður þinni gripi þessa, skikkju, motr ok men. Skal hún eiga þá ok eigi lóga. Man hún þá heldr til, við hvern hún hefir fengizt, en síðan mun ek sjá fyrir ráði hennar.»
Ferr Ulmann heim í Þormóðsdal. Verðr móðir hans honum fegin, því hún hugði hann löngu dauðan. Hafði Ulmann tekit þann þroska, síðan fór á brott, at hann sambauð þeim hraustustu karlmönnum, er til aldrs vóru komnir.
Eitt sinn mælir Ulmann til Þorbjarnar, fóstra síns: «Þess vil ek biðja þik þú gefir mér selland þitt. Vil ek þar reisa mér bólstað.»
Þorbjörn brást reiðr við. «Djarfr ertu þrælborinn at æskja þér bólstaðar, ok skaltu vinna hér í sektum ok fyrir fóstri þínu. Hefir þú leynzt á brott úr vist þinni ok hlaupit um land, ok ertu illr maðr, ok illr mun faðir þinn, hvort hann er tröll eða maðr.»
Ulmann varð fár við ok gekk á brott. It sama kveld varð Þorbjörn bráðdauði at snæðingi, ok mundu menn til geta, at Ármann hefði eigi viljat líða honum lastyrði. Tók Helga þar við búi, því hún var einbirni, en Ulmann gerðist forstöðumaðr hennar ok verða þá margir menn til at biðja hennar, en hún neitar þeim öllum, ok er nú vegr hennar með virðingu. Er Ulmann, sonr hennar, kallaðr þar mestr manna í sveitum, ok líða þau missiri.
9. Ármann gifti Helgu í Þormóðsdal.
Maðr hét Arnljótr ok var Gautason, kallaðr inn auðgi. Hann bjó at Miðfelli við Þingvatn. Þórarinn hét sonr hans, fríðr maðr sýnum, sterkr ok vel íþróttum búinn ok vænstr manna þar í byggðum.
Arnljóti var vant sauða at sumarmálum, þá er rýja skyldi, ok biðr Þórarin leita eftir ok segir sauðina runna á sumarstöðvar inar fyrri. Þórarinn býst af stað ok leitar um heiði ok upp til Hrafnabjarga. Hann iýsir sauðunum fyrir smalamanni at Reyðartúni, en hann segir þá fyrir nokkurum dögum runna austr í hraunit. Þórarinn heldr áfram leitinni ok gengr norðr of hraunit. Þá kemr yfir hann þoka mikil, svo hann veit eigi stefnu, ok villist hann brátt ok veit eigi, hvert hann heldr, gengr svo lengi dags. Honum þykir nú illa á horfast um sauðafundinn ok heitir á Ármann til fulltingis.
Litlu síðar heyrir hann hóat í þokunni. Hann gengr eftir hljóðinu, ok þykir honum hljóðit því fjær, er hann gengr lengr, ferr svo á kveld fram, ok er hann þá kominn í fell eitt. Því næst sér hann mann í blákufli. Sá gengr mót honum ok kveðr hann blíðliga. Þórarinn tók kveðju hans ok þykist vita þetta er Ármann, spyrr hann, ef hann vissi til sauðanna. Ármann segir þá eigi langt þaðan ok býðr honum til hýbýla sinna ok taka hvíld. Þórarinn segist vilja heim, ef hann vísaði honum sauðina.
Ármann segir illa skyggnt til leitar, meðan eigi létti af dimmunni, — «ok munum vit sitja ok kasta mæði.»
Settust þeir niðr ok töluðu um hríð. Spyrr Ármann hann margra hluta úr byggðarlagi ok af háttum manna. Þórarinn leysir slíkt, er hann spyrr. Ármann spyrr hann um unga menn ok konur ok ef hann er ókvæntr. Þórarinn segir svo vera.
Ármann spyrr, ef hann vilji kvongast, — «ok er þat ungra manna at staðfesta ráð sitt ok setjast í búnað.» Þórarinn kvaðst eigi hafa þat hugfest at svo búnu.
Ármann segir: «Vita þykjumst ek þér muni eigi allar þykja þér jafnboðnar, því þú ert maðr gerviligr. Eru þó margar vel at sér, ok muntu þó þetta sem aðrir upp taka.»
Þórarinn sér, at Ármann flytr þetta með áhyggju, ok spyrr, ef hann vissi sér konu við sitt hæfi.
«Veit ek víst,» segir Ármann. «Helga í Þormóðsdal er sjá kona, er nú er ágætt, ok er vegr hennar með sóma. Þætti mér ráð þitt virðuligt, ef þú fengir þeirrar.»
«Þat mæla sumir menn,» segir Þórarinn, «þér komi nokkut við ráð hennar, eða muntu vilja til leggja með henni?»
Ármann segir: «Eigi ber ek þat af mér, at ek eigi at hlutast til um ráð hennar.»
«Þá máttu miklu um ráða,» segir Þórarinn, «ok er ek fúss at biðja hennar, ef hún vill því taka.»
Ármann segir: «Þá legg ek til með henni tuttugu hundraða þeirra aura, er sextán aurar fylli hvert hundrað, ok skal ek greiða í gulli, silfri ok gripum.»
«Vel er þat til lagt,» segir Þórarinn, «ok mun ek leita ráðsins með þinni forsjá.»
«Til mun ek hlutast,» segir Ármann, ok skildu þeir talit. Vísaði Ármann honum sauðina. Létti þá upp dimmunni, ok ferr Þórarinn heim.
Skömmu síðar kemr Þórarinn at máli við föður sinn ok segir: «Þat vilda ek, faðir, þú leitaðir mér kvonfangs.»
Arnljótr spyrr, hvar hann horfi á um þat mál.
«Þat þætti mér líkligast þú biðjir mér Helgu í Þormóðsdal.»
Arnljótr segir: «Þat hefi ek spurt hún sé mannvönd, ok eigi veit gerla ráð hennar, ok eigi skil ek, hvernig hún tekr þessu, en væn er konan, ok munum vit freista.»
Ríða þeir þá í Þormóðsdal, ok tekr Helga vel við þeim, ok berr Arnljótr upp bónorðit. Tók hún því máli seinliga. Þórarinn kvað Ármann sér þangat vísa ok telr fram tillögur hans. Játaði hún þá gjaforðinu, ok fastnaði Ulmann Þórarni móður sína, ok skal brúðkaup um haustit at Þormóðsdal.
Þat sama sumar beiddi Ulmann dóttur bónda at Ölfusvatni. Var hún honum heitin, ok beið hófit hausts, ok skyldi þat haldast undir eins í Þormóðsdal.
Nú líðr sumarit fram til hausts, ok búast þau Ulmann ok Helga við boðinu ok draga föng til sem mest máttu. Var nú á settr dagr ok boðit mönnum. Ulmann ferðast þá ok hittir föður sinn ok bað hann þiggja boðit. Ármann tók því lítt ok kvaðst eigi hirða at troðast undir mannafótum eða í þröng vera. Fór Ulmann heim. Skömmu síðar kom Þórarinn ok bað hann sitja at brúðkaupi sínu í Þormóðsdal. Ármann hét ferðinni ok kvað Ulmann sér boðit hafa. Kemr þá boðsfólk í settan tíma. Var öllum vel fagnat ok veitt virðuliga, ok líðr fyrsti dagr, svo at Ármann kemr eigi, ok þykir Ulmanni ok Þórarni þat mikit mein.
Annan dag setjast menn undir borð, ok er meiri veizla en fyrr, ok líðr dagr at kveldi. Því næst gekk maðr í drykkjustofuna. Hann var svo búinn, at hann var í rauðum skarlatskyrtli, gyrtr sverði, en utan yfir í blárri guðvefjarskikkju ok knýtt gullreim at utan. Hjálm gulli roðinn hafði hann á höfði ok silkihúfu undir með knýttu gullhlaði um ennit. Hár hans fór í átta lokkum of herðar at belti ok gullhringr á hverjum lokk með digra gullhringa á báðum höndum. Meiri var hann of herðar en tveir menn aðrir.
Ulmann stendr upp, er maðrinn gekk inn, ok gekk á móti honum ok heilsaði föður sínum, bað ryðja öndvegi ok leiddi hann þangat til sætis. Brá mörgum í brún við hans komu.
Ármann settist niðr, sat um hríð ok litaðist um. Hann hafði klassekk undir hendi, stóð upp síðan ok gekk þangat, er brúðirnar sátu, ok mælti: «Mun eigi mál, Helga, at þú heimtir meydómstoll þinn ok ráðspjöll? Enda skal nú greiða.»
Leysti hann þá til sekksins ok taldi fé í kjöltu hennar, tuttugu hundruð sextán aura hundraða í gulli ok silfri ok öðrum gripum ok mælti: «Þangat skal skuld gjalda, er áðr var út tekin.»
Því næst gekk hann fyrir Ulmann ok taldi fram jafnt fé hinu ok mælti: «Hirð þú, Ulmann, föðurarf þinn, ok þarftu eigi til meira at hyggja,» — gekk síðan til sætis, er honum var áðr til vísat.
Helga ok Ulmann stóðu upp ok þökkuðu honum fégreiðsluna. Allir mæltu, er inni vóru, at þar færi saman um manninn ok örlæti hans, ok þótti öllum sá bekkr prýðast, er Ármann sat á. Var þá skemmtan mikil ok fast drukkit um kveldit.
En er kom á nótt fram ok menn vildu frá drykkju, skipar Ulmann at leiða föður sinn til sængr, en hann var þá horfinn ok fannst hvergi, ok eigi var hann meir at þeirri veizlu.
Leið svo af veizlan, ok vóru menn með gjöfum út leystir. Vissu nú allir, at Ulmann var sonr Ármanns, ok þat mæltu sumir menn, at Helga hefði oftar augu sín á Ármanni en Þórarni. Bar hún þá gripina ina góðu, er Ármann sendi henni, ok hafa þeir fyrir satt haft, er þá gripi sáu, at í kvenþingum hafi þeir eigi jafngóða gripi séna. Settust þau Þórarinn ok Helga at Helgafelli í Þormóðsdal. En Ulmann reisti bæ sinn um vorit, þar er honum var til vísat, ok heitir sá bær at Ulmannsfelli.
Þau Þórarinn ok Helga unntust vel ok bjuggu þar til elli, en Ulmann at Ulmannsfelli, ok er margt manna frá honum komit.
10. Frá leikum á Hofmannafleti.
Á meðan þessu fór fram, er nú var frá sagt, bar þat til tíðenda, at Hlaðgerðr, kona Þórálfs í Felli, tók sótt til bana, ok þótti Þórálfi þat illa. Bjó hann um lík hennar þar í fellinu ok kallaði þat síðan Hlaðgerðarfell.3
Eftir dauða hennar gerðist hann svo illr ok skapstyggr, at dætr hans flýðu frá honum ok giftust þá, sem fyrr segir. Skömmu síðar fór Þórir á brott. Var hann þá ýmist at Ármanni eða austr at Fiskivötnum. Við hann er kennt vatn þat, er Þórisvatn heitir í óbyggðum. En Þórálfr hélt einn helli sinn. Trylltist hann nú mjök ok stelr fé manna ok hrossum. Líðr svo um hríð.
Þá er Ármann hafði verit nítján eða tuttugu vetr hér út á landi, bar svo við, at Bárðr frá Snæfelli átti at þiggja veizlu at Ármanni, ok at miðjum vetri kom hann til boðsins. Þá var Oddr í Tungu, mágr hans, í för með honum. Ármann tók við þeim með blíðu. Var at því boði margt manna, Hallketill frá Hrafnabjörgum, vinr Ármanns, ok fleiri aðrir.
At því boði höfðu menn þat til skemmtis at jafna saman mönnum, ok því næst óx þræta, hverr þá mundi sterkastr á landi hér. Ármann segir þat Bárð, frænda sinn, en aðrir töldu ýmsa til.
Bárðr segir fátt svo ágætt, at eigi finnist ágætara, — «ok er hér á landi margt hraustra manna, en ek eldumst, ok munu nokkurir meiri.»
Ármann segir eigi svo vera mega. Bárðr segir þat megi reynt verða, — «ok skal hér mót leggja at vori.»
Skal Ármann boð gera suðr ok austr of land, en Bárðr norðr ok vestr. Fóru menn svo frá boðinu.
Ok er kom fram á vorit, gera þeir orðsending of land. Eiríkr á Eiríksstöðum undir Skjaldbreið ok Ólafr á Fífilsvöllum fóru af hendi Ármanns. Kómu þar inir sterkustu menn allir, því mörgum þótti fýsiligt, þeim er nokkut áttu undir sér, at sjá leik þenna. Kómu þeir allir saman at Ármanns á settum degi. Hélt Ármann veizlu inn fyrsta dag, annan dag gekk Eiríkr fyrir veizlunni, inn þriðja dag Ólafr, ok sparaði hverrgi neitt til.
Inn fjórða dag kvað Bárðr ok Ármann, at menn skyldu ganga á leikvöll. Hjá fellinu var flötr mikill, ok tókust þar upp leikar. Skyldi fyrst hringbrot, ok sagði Bárðr fyrir leikum, en Ármann sat í brekku ok Þórálfr, því Ármann vildi hann eigi at leikum vegna kappsmuna. Illt þótti Þórálfi þat, at þeir gerðu hann rækan. Tókst upp hringbrotit, ok braut Bárðr fyrst. Féllu þá margir, þótt hraustir væru. En er hann mæddist, braut Eiríkr á Eiríksstöðum. Féllu enn nokkurir, ok er hann gaf upp, braut Brandr inn sterki. Féllu þá svo margir, at færri stóðu uppi, ok var þeim leik hætt.
Tókust þá upp soppleikar. Var sá leikr sóttr með kappi. En svo stilltu foringjar til, at engar árásir urðu með slíkum ofreflismönnum, er þar vóru.
Því næst biðr Bárðr menn hætta þessu ok taka upp glímur. Skal Ármann segja fyrir fangbrögðum, en Þórir Þórálfsson skal glíma af hans hálfu, því hann var kallaðr fóstri hans. Fóru menn af klæðum ok tóku fangastakka, ok gengu fyrst Þorkell bundinfóti ok Eiríkr. En svo lauk, at Þorkell féll, en Bárðr hefndi hans. Þá gengu til Brandr sterki ok Geirr úr Keldudal. Var þeirra glíma mikill atgangr. Féll Geirr á kné, ok hættu við svo búit. Bergþórr var þá tíu vetra, ok var honum skipat móti Ormi inum sterka, ok féll Bergþórr, en Þórir hefndi hans, ok féll Ormr á kné. Þá fór Þórálfr Skeljungsson ok Lágálfr af Siglunesi, ok áttust þeir lengi við, áðr Lágálfr félli. Margir menn aðrir glímdu þar, ok gekk ýmsum betr.
Þórálfr Skeljungsson gekk þar at, er Þórálfr úr Felli sat, ok mælti: «Er þat satt, at þú sért sterkari en aðrir menn, svo þú megir eigi at leikum vera sem aðrir menn, eða veldr oflæti?»
«Eigi er svo,» segir Ármann, «ok varðar eigi at nauðga mönnum til fangs.»
«Glíma skal hann,» segir Þórálfr ok tekr í fætr honum ok dregr hann ofan eftir brekkunni. Náði hann eigi stöðu, fyrr en á sléttu kom, ok ráðast þeir þá at mjök sterkliga. Eigi höfðu þeir lengi glímt, áðr þeir hömuðust báðir ok stigu í grundina allt að skóreimum. Sóttust þeir nafnar nú í ákafa. Því næst brast lærleggr Þórálfs úr Felli úr mjaðmarlið, ok fór hann þá halloka fyrir. Bárðr ok Ármann báðu þá upp gefa. Ekki vildu þeir þat, ok stóð Þórálfr fyrir á öðrum fæti, en krumlur læstu þeir at beini hvorr á öðrum. Ármann heitir þá á menn at skilja þá. Bárðr tekr þá Þórálf úr Felli ok Eiríkr með honum, en Ármann ok Brandr Þórálf Skeljungsson. Þórálfr kvaðst eigi hirða, at sér sé haldit sem hundi, ok ryskir Ármanni mjök ok spyrr, ef hann vilji standa með illmenninu. Ármann þreif í herðar honum ok varpaði á loft ok slengdi honum á völlinn. Hrökk þá sundr handleggr Þórálfs, ok mátti hann eigi at vera.
Bárðr mælti: «Vel er nú fallit menn gefi upp leik þenna, ok kunnum vér öllum þökk, er sótt haf a. Mun mannfundr þessi í minnum hafðr, því ek hygg eigi komi annars staðar saman fríðara drengjaval né röskvari garpar en hér eru nú, ok skal völlr þessi, er vér höfum hitzt, heita Hofmannaflötr. Mun þá heldr minni til reka, at fundr vorr hefir hér verit.»
Hættu menn þá leikinum, ok fór hverr til sinna byggða.
11. Þórir hefndi föður síns ok fór í Þórisdal.
Valdi hét maðr ok var kallaðr Skugga-Valdi. Hann átti byggð í Valdadal. Sá dalr er austr frá Skjaldbreið ok er læstr jöklum. Valdi var tröllaukinn jötunn ok hamrammr mjök. Hann átti margt sauðfé, svo eigi vantaði á tíu eða tólf hundraða, því þar var sauðland gott í dalnum ok gekk sjálfala. Þórálfr í Felli, er hann var heill orðinn örkumsla, trylltist þá ætíð meir ok er því verri viðreignar í stuldum ok ráni. Hann ferr um haustit í Valdadal ok stelr þar hundrað sauða ok rekr heim í Hlaðgerðarfell. En er Valdi varð víss um, ferr hann ok hittir Þórálf ok beiðist fjárins eða verðs.
Þórálfr kvað hann hvorki hafa, — «ok mun ek meira hafa, áðr lýkr.»
Ekki treystist Valdi við hann í hellinn, ok fór hann heim.
Þat bar til um vetrinn snemma, at Þórálfr fór at veiðum á fiskivatn ok veiddi of daginn, en er kvöldaði, gerði veðr dríf andi, ok býst hann heim. Hann sér maðr gengr eftir ísinum ok hefir skálm mikla í hendi. Hann lyftir upp á sik fiskinum ok rennr á leið. Þykist hann sjá, hverr maðrinn er ok hvert erendi hans muni. Hann vildi nú eigi bíða, því hann hafði eigi vopna nema ísabrodd sinn, heldr því næst til fellsins. Valdi var sporadrjúgr ok kemst milli fjallsins ok Þórálfs ok verr honum fellit. Renna svo báðir of hríð. Veit nú Þórálfr hann nær eigi hýbýli sínu ok muni eigi svo búit duga. Kastar hann byrðinni ok réðst móti Valda. Valdi hjó til hans með skálminni, en Þórálfr bar af sér með broddinum, þar til hann sér sér færi at ráðast á Valda. Var þeirra viðreign hörð ok löng, en svo lauk, at Valdi gekk af Þórálfi dauðum.
Skömmu síðar of vetrinn kom Þórir at austan at hitta Ármann. Hann kemr á stöðvar föður síns, er þar um nótt ok varð eigi varr við hann. Þykist hann nú vita, hvat í nluni orðit, ok leitar of daginn. Finnr hann þá hræ hans. Hafði annarr lærleggr gengit úr mjöðm, en annarr fótleggr brotnat, ok brotinn var hann úr hálsliðum. Dysjar hann þar Þórálf, er hann lá dauðr, ok gekk heim síðan. Þar heitir nú Þórálfsfell, er hann liggr norðan undir, suðr frá Hlaðgerðarfelli, ok segja menn, at steinn sá inn mikli, er þar stendr, sé yfir dys Þórálfs.
Þórir hittir Ármann, segir honum tíðendin ok beiðist af honum styrks til föðurhefnda.
«Illa fór Þórálfr at hluta sínum, ok var von, at honum mundi bella, ok vil ek þú látir kyrrt vera. Er Valdi illr viðskiptis, enda hafði hann rétta sök ok átti eftir sínu at sækja,» segir Ármann.
«Eigi læt ek föður míns óhefnt, ok mun ek þá einn fara. En hefna muntu verða, ef hann drepr mik,» segir Þórir.
Ármann segir: «Með þér mun ek þá fara, ok eru slík tröll sem Valdi er lítt sparandi.»
Nokkurum dögum síðar fara þeir af stað ok austr í Valdadal. Koma þeir þar síð dags, ok er myrkvat mjök. Höfði einn gengr því nær um þveran dalinn. Þar átti Valdi helli mikinn.
Ármann biðr Þóri inn ganga, — «en ek mun standa fyrir dyrum.»
Þórir gerir svo. Hann hefir forkkylfu í hendi. Eldr logar á bröndum, ok er lítt bjart it efra um hellinn, en myrkt var it neðra. Valdi sat á bergsteini nær eldinum ok hafði disk í knjám ok át slátr. Þórir gengr at honum ok reiðir kylfuna, ok þá sá Valdi, er kylfan reið at honum, en hann brá mót krumlunni ok bar af sér höggit. Vill hann þá upp standa ok seilist eftir skálminni, er stóð við bergit, en hann var þá fastr við bergit, er hann sat á. Ryðst hann mjök um ok getr eigi losnat. Þórir greiðir honum hvert högg at öðru, en hann brá jafnan mót hendinni, ok varð eigi af áverkum, þar til honum tók at sárna lófinn. Öskrar hann þá ógurliga, rykkir á ok rífr sik af berginu, en svo þótti sem öll þjóin væri eftir við bergit ok hefði rifnat hold af beini.
Þórir sér eigi muni nú eftir Valda at bíða ok hleypr undir hendr honum. Er þeira atgangr harðr, ok berast þeir um hellinn. Valda mæðir þá blóðrás. Kvásast hann mjök ok fellr um þvert gólfit.
Ármann er þá inni ok réttir Þóri skálmina, ok hjó hann af Valda höfuðit. Bjuggu þeir þá um hræ hans, sem þeim henta þótti, vóru þar of nóttina, ok kastaði Þórir eign sinni á allt, er þar var, ok bað Ármann af hafa þat, er hann vildi, en Ármann vildi eigi af hafa. Fóru þeir síðan heim.
Þessu næst beiddi Þórir Berghildar, dóttur Ólafs á Fífilsvöllum. Þau höfðu áðr at leikum verit, ok féll vel á með þeim. Var þat at ráði gert, ok fór hann með hana í Valdadal. Var síðan sá dalr kenndr við Þóri ok kallaðr Þórisdalr.
Svo hafa menn sagt, at Grettir inn sterki gisti of hríð at Þóri fyrir tilstilli Hallmundar, frænda hans. Þórir var rammr at afli, en stilltr ok hóglyndr sem móðir hans ok dulr í skapi.
12. Frá sauðahvarfi á Skálahrekku ok sonum bónda.
Eitill hét maðr ok var kallaðr nefr. Hann bjó at Skálabrekku við Þingvatn. Hann var við aldr, er saga þessi hófst. Hann átti þrjá sonu. Hét inn elzti Þormóðr, annarr Þorfinnr ok inn yngsti Þorsteinn. Þeir bræðr, Þormóðr ok Þorfinnr, vóru hólsmenn miklir ok létu mikit yfir sér, en vóru þó engir garpar. Þóttust þeir um fram aðra menn, ok engi hlutr leizt þeim sér ófærr. En Þorsteinn, bróðir þeirra, var hægr ok spakr. Hafði hann ok enga ást af föður sínum, ok þótti lítit til hans koma. Kölluðu bræðr hans hann fífl eða örkvisa. Þorsteinn lét sem hann heyrði þat eigi. Eitill var auðugr at fé.
Þat bar til tíðenda um sumarit at Skálabrekku, at fé bónda hvarf. Leitaði smalamaðr eftir fénu ok fann hvergi. Segir hann bónda frá ok segist uppgefinn á leitinni.
Bónda þykir illa um fjárhvarfit, segir þat runnit á fjöll, — «ok mun löðrmannliga eftir sótt. Veit ek þeir bræðr, Þormóðr ok Þorfinnr, munu skjótt finna, er þeir fara til leita.»
Heitir hann nú á þá bræðr at leita fjárins.
Þeir kváðu sér þat auðvelt, — «ok munum vit eigi fyrr aftr koma en fundit er, hvar sem at því er at leita.»
Bóndi biðr þá hitta Ármann í Ármannsfelli, — «ok mun hann eitthvat til vita. Er hann jafnan vanr at styrkja menn, ef við þurfa.»
Þeir bræðr kváðust einhlítir at sækja eftir nokkurum sauðum. «Er ok eigi annat vísara en hann sjálfr stolit hafi.» Bóndi segir þat eigi vera.
Þorsteinn býðr þeim bræðrum at fara með þeim, en þeir segja honum hentara at soðskála en voga sér í trölla hendr, því endemi, sem hann er.
Bóndi segir þat satt vera. «Veit ek, at eigi muni fleiri til þurfa.» Ok búast þeir af stað ok leita norðr til fjalla.
At kvöldi koma þeir í Ármannsfell ok vilja hitta byggð Ármanns, leita um fellit ok finna eigi. En loks fundu þeir fjárhelli hans. Var þá dagr at kveldi. Búast þeir við at vera þar of nóttina ok ganga í hellinn. Stóðu þar mokstrartól við bergit, en hellirinn óhreinn mjök. Leita þeir þá eftir hreinum stað at hvílast á ok þeyta tólunum út úr hellinum, fara síðan innar at gafli ok búast þar um. Þeir sofna skjótt ok heldr fast. En er náttaði, kómu sauðir Ármanns til bælisins ok eftir venju sinni runnu innar at gafli á hellinum. Eigi vakna þeir bræðr við þat, ok tróðust þeir undir sauðafótum ok fengu þar bana.
Nú líðr allt at hausti. Þykir bónda seinka um aftrkomu þeirra bræðra ok svo sem þeirra muni eigi heim von.
Þat var einn dag, at Þorsteinn varð fyrir honum í útidyrum. Bóndi segir skapraun mikla at sjá hann fyrir augum sér, þar er bræðr hans séu annathvort í trölla höndum eða dauðir.
«Nei,» segir Þorsteinn, «annat veldr því, faðir. Fét mæðist at ganga sökum fjallholda, en þeir eru menn forsjálir, ok munu þeir skjótt koma.»
Bóndi verðr æfr við, en Þorsteinn ferr á brott, ok skömmu síðar hverfr hann af bænum.
13. Ármann vísaði Þorsteini til Skinnhettu.
Þessu næst er þat af Þorsteini at segja, at hann gengr heiman, svo fáir vissu. Hann ferðast upp at Ármannsfelli ok kemr þar fyrir miðjan dag. Hann finnr nú sauðabólit ok sér, hverninn umhorfs er, bíðr þar um daginn ok vill hitta Ármann. Honum leiðist biðin ok hefir þat til dægrastyttingar, at hann mokar hellinn, ok er hann hefir mokat um hríð, finnr hann bein ok hræ tveggja manna í saurnum. Eigi lætr hann sér bilt við þat ok mokar öllu ásamt út úr hellinum, ferr síðan of kvöldit, er skyggja tók, ok leggr sik við dyrr utar í afkyma nokkurn. Litlu síðar rann fét inn í hellinn innar hjá honum, ok var hann þar of nóttina, ok sakir áhyggju sefr hann lítt.
En er hálfljóst var, verðr Þorsteinn varr við, at maðr gekk at hellisdyrunum ok blístrar. Runnu þá sauðirnir út. En er þeir vóru úti, gekk sá maðr í hellinn ok litast um ok sér, at hellirinn er hreinsaðr. Þorsteinn stendr á fætr ok heilsar manninum ok hyggr, at Ármann sé.
Ármann tekr kveðju hans ok segir: «Vel gerðir þú, Þorsteinn, at hreinsa sauðahelli minn, eða hefir þú orðit nokkurs varr?»
Þorsteinn kvaðst eigi vita, hvort mannabein eða eigi hefði þar verit í moltaðinu.
Ármann segir: «Þar hefir þú fundit bein bræðra þinna, ok mættir þú halda mik af valdan. En þat er því síðr, ok hafa aðrir meir ráðit dauða þeirra, enda studdi ek þá lítt. Þótti mér eigi óskapligt, þótt þeir vissu, hvat þeir ættu undir sér ok stóryrðum sínum.»
Þorsteinn segist sik þar ekki af skipta, — «ok mun ek ekki mér far at þeim gera. En þess vil ek biðja þik, Ármann, at vísa mér sauði föður míns ok hvat af hefir orðit.»
«Gera má ek þat,» segir hann, «en hvorki þú né annarra manna mun þat á brott færa mót þeirra vilja, er með hafa farit.»
«Kynna muntu mér,» segir Þorsteinn.
«Tröllkona heitir Skinnhetta,» segir Ármann, «ok á hún byggð austr hjá Tröllavötnum. Hún er seiðskratti ok full forneskju ok fláttskapar. Hana hefir dreymt, at hún muni eitthvat þungt bíða af ykkr bræðrum. Hefir hún stolit fénu ok vissi þit munduð eftir leita, ok er hún völd af dauða bræðra þinna, ok óttast hún nú ekki þá framar. En nú mun hún vilja fyrirkoma þér, ok er þér bezt at fara heim við svo búit.»
«Eigi mun ek þat gera,» segir Þorsteinn, «ok ljá mér fullting þitt til at ná fénu.»
«Ekki næ ek því,» segir Ármann, «ok engi annarra, ok láti hún sjálf laust, ok muntu þá sjálfr fara verða.»
«Til mun ek reyna,» segir Þorsteinn, «þín vil ek at njóta.»
Ármann segir: «Eigi má þér mikill styrkr at mér verða, en útlausn mun hún gefa þér á fénu, ef þú getr til unnit.»
«Þá er nokkuru nær,» segir Þorsteinn.
«Þat eina mun hún fyrir þik leggja,» segir Ármann, «at þú munt eigi einhlítr at.»
«Hjálpa þú mér þá,» segir Þorsteinn.
Ármann brosti ok mælti: «Hvorgis okkar meðfæri er Skinnhetta. En eigi meina ek þér nafn mitt, ef þér þykir svo við liggja.»
«Þat vil ek feginn,» segir Þorsteinn.
Segir Ármann honum leið ok stefnu til Tröllavatna, ok skildu þeir at svo búnu. Ferr Þorsteinn allt eftir forsögu ok tilvísan Ármanns, ok at aftni ins þriðja dags kemr hann í helli Hettu, ok hefir hún þá eld uppi ok seyð.
Hann gengr frjálsliga í hellinn ok kveðr Hettu, en hún rekr upp glyrnurnar ok mælti: «Hverr hefir vísat þér byggð vora? Ok ertu afglapi.»
Þorsteinn segist kominn þar at leita sauða föður síns.
«Hverr hefir frætt þik, at hér séu?»
«Draumar mínir ok forvizka,» segir Þorsteinn.
«Heyr á endemi,» segir Hetta, «ok vil ek víst eigi níðast svo á skörungskap mínum, er þú hefir mik heimsótta, at drepa þik, vesalmenni.»
«Enn betr gerir þú þá,» segir Þorsteinn, «ok vísa mér fét.»
«Djarfr ertu, fól þitt,» segir hún, «ok skaltu vinna fyrir útlausn þess tveggja daga verk.»
«Þá vil ek kaup hafa,» segir Þorsteinn, «því sjálfr þykist ek fét eiga.»
«Þat skaltu fá,» segir Hetta.
Býðr hún þá Þorsteini mat. Þat var sæmilig fæða, ok er Þorsteinn þar of nóttina.
Um morgininn er Hetta snemma á fótum ok segir til Þorsteins: «Verk hefi ek ætlat þér í dag.»
Þorsteinn spyrr, hvert þat sé.
Hetta segir: «Þú skalt slátra uxa mínum, átta vetra gömlum, ok bera inn hold allt ok haf soðna slængina, þá ek kem heim. Mun ek á viðum í dag. Hér með skaltu raka húðina ok elta til fata, en skafa hornin til matspána.»
«Ekki er þetta lítit verk,» segir Þorsteinn, «eða hvar er uxinn?»
«Þat áttu sjálfr at vita,» segir hún.
«Allt er þyngra nú,» segir Þorsteinn, «ok mun ek eigi at hyggja.»
«Drepinn skaltu þá,» segir Hetta ok stökk út úr hellinum.
Þorsteinn heitir nú á Ármann, ok skömmu síðar kemr Ármann ok teymir uxann, en Hleiðúlfr rekr á eftir. Skera þeir nú uxann skjótt ok sundra. Tekr Ármann húðina, en Hleiðúlfr hornin ok fara brott. En Þorsteinn berr inn slátrit. Býr hann slængina til soðnings ok kyndir mikilliga. Kemr Ármann þá með húðina, ok er hún elt til skæða, ok matspánuna.
En er myrkt var, kemr Hetta ok hefir álfta ok gæsa kippu of herðar. Hún snarar kippunni ok gengr at katlinum ok spyrr, ef soðinn er slænginn.
Þorsteinn segist hyggja, at svo er, — «ok prófa sjálf.»
Hún grípr til íspenja ok lundakepps ok stýfir úr krumlum sér ok segir: «Vel er þetta unnit, Þorsteinn, eða hvar er húðin ok spænirnir?»
«Ekki hefi ek þar at hugat,» segir Þorsteinn, «ok meinta ek þér gamanmælgi vera.»
«Fá skaltu kaupit, ef eigi er unnit,» segir Hetta.
Þorsteinn sækir húðina ok spánuna.
Hún horfir á um hríð ok mælti: «Eigi veit ek, hverr þik styrkir, Þorsteinn, en varla muntu einn unnit hafa.»
Snæðir hún því næst ok segir Þorsteinn skyldi af hafa slíkt, er hann vildi, ok gekk svo til hvílu.
14. Frá skiptum Þorsteins ok Skinnhettu.
Annan dag var Hetta enn árla á fótum. Þorsteinn spyrr, ef hún ætli honum verk.
«Varla er þat, at verk megi heita,» segir hún. «En nú er veðr kyrrt ok fagrt, ok skaltu bera ok breiða til þerris rúmföt mín. Þú skalt opna beðinn ok breiða allar fjaðrir sem þynnst ok viðra. Lát síðan, ef skyggir fyrir sólu, í beðinn allar fjaðrirnar ok lát enga til vanta. Ber síðan inn ok reið upp bólflet mitt. Plokka skaltu álftir þessar ok lát fiðrit í svefnbeðinn, en haf soðit kjötit, er ek kem heim.»
Þorsteinn segir: «Létt mun þetta verk.»
«Leys þess betr af hendi,» segir hún ok ferr á burt.
En Þorsteinn gerir sem hún mælti fyrir ok þykist nú einhlítr. Breiðir harm fjaðrirnar, en sezt ok plokkar fuglana. Því næst þykknar fyrir sólu, ok hyggst hann at sveipa saman fiðrinu. Kom þá hvirfilvindr svo mikill, at fiðrit fór í loft upp, ok eigi sá hann eftir eina fjöðr.
Þykist hann nú illa staddr ok heitir á Ármann til Úrræða. Því næst er Ármann þar ok Hleiðúlfr karl. Þorsteinn segir, hvernig komit er.
Ármann biðr Hleiðúlf sækja fjaðrirnar, — «en ek mun taka við ok láta í beðinn.»
Hleiðúlfr blístrar í allar áttir, ok fjúka fjaðrir saman, en Ármann treðr í beðinn. Ármann knýtir fyrir ok spyrr, ef allt er komit.
«Sá er einn fjaðrhnoðri eftir, er Hetta varðveitir í nös sér ok ek fæ eigi tekit,» segir hann.
Þorsteinn berr þá inn fötin ok reiðir upp fletit. En áðr hann fór til, hafði hann kveiktan eldinn ok látit upp fuglkroppana til soðnings. En er hann kom til, er eldrinn dauðr.
«Allt ferr nú at einu,» segir Þorsteinn.
Ármann tekr eldfæri úr púss sínum ok kveikir, en Hleiðúlfr blæss at, ok tendrast skjótt.
Ármann segir: «Nú muntu, Þorsteinn, þykjast kominn at fénu, ok muntu nú kjósa þér kaup. En kjósa skaltu þér þat, sem kvikt er í lofthellinum, en þat er Svanborg, dóttir Hreiðars jarls á Vermalandi, ok hefir Hetta hana með hamfari þangat sótta ok ætlat hana Grímúlfi, syni sínum. Hann er nú at fóstri hjá systur hennar, Skinnbrók, austr við Langaskaga. Ok hefir þú Svanborgar at notit um tilstyrk minn, því hún er af ætt Snæs ins gamla ok í frændsemi við vini mína, ok vilda ek hana úr trölla höndum.»
Ferr Ármann á brott, en Þorsteinn kyndir at fuglinum.
Ok þá er rökkvar, kemr Hetta ok hefir byrði af fiskum. Hún spyrr, ef fuglinn er soðinn. Þorsteinn biðr hana til vita.
Hún tekr einn fuglkroppinn ok stýfir úr knefa ok segir fullseytt, — «eða er upp reidd sængin?»
Hún gengr at fletinu ok strýkr um beðinn ok svæfildýnuna, ok segir vanhirtar fjaðrirnar, — «ok mun hnoðra til vanta.»
«Eigi hefi ek þar at hugat,» segir Þorsteinn.
«Þá skaltu fá kaupit,» segir hún.
En er minnst varir, réttir Þorsteinn hönd í nös henni, tekr fjaðrhnoðrann ok mælti: «Hirtr er sá hnoðrinn, er þú sjálf varðveitir.»
«Duld er ek því, hverr þik styrkir, Þorsteinn,» segir hún, «en ekki held ek þik einan í verkum.»
Svo segir Þorsteinn: «Þá þykist þú hafa fengit mér fullnóg at starfa, ok vil ek hafa fét ok kaupit.»
«Snæða skal ek fyrst, ok bíðr þat morguns.» Ok segir hún Þorsteinn skuli eta af fuglinum þat afgangs er, ok ferr hún at sofa.
At morgni eru þau snemma á fótum, ok heimtir Þorsteinn fét ok kaupit, sem til var skilit.
Hetta segir: «Er þér þat eigi nóg kaup, at ek drep þik eigi?»
Þorsteinn segir: «Því lofaðir þú sjálf at gera þat eigi.»
Hetta segir: «Þar er fét þitt yfir í fjallinu, ok far með þat brott ok mæl eigi fleira.»
«Hafa vil ek kaup mitt,» segir Þorsteinn.
«Kjós þú,» segir Hetta.
Þorsteinn segir: «Þá kýs ek þat, sem kvikt er í lofthellinum.»
«Hvat mun þat annat en hreysiköttr minn?» segir hún.
«Lát mik til sjá,» segir Þorsteinn.
«Bæði ertu djarfr ok forvitinn,» segir Hetta.
Lýkr hún þá upp lofthellinum ok biðr hann til sjá. Þorsteinn sér þar svo fríða konu, at eigi þóttist hann vænni sét hafa.
«Þetta er Svanborg, dóttir mín,» segir Hetta, «ok muntu varla þurfa til ætla ek gefi þér hana.»
«Þat skal ek hafa, sem ek kosit hefi,» segir Þorsteinn, «ok eigi getr þat verit hún sé þín dóttir, þar mér sýnist hún kvenna vænst, en þú afskræmi ok tröllslig mjök.»
Þá hló Hetta, svo glumdi í hellinum, ok mælti: «Öllum ferr yðr eins, karlmönnum, at yðr þykja fríðari inar ungu konurnar. Nú skaltu eiga kost á henni ok þat áðr til vinna at færa mér hringa tvo, þá sem Skrámgerðr, amma mín, missti á Vermalandi í brúðkaupi sínu. Hefir annarr þá náttúru, at kona má strax frjósöm verða, er áðr var eigi, er hún við karlmann kemr, en annarr þá, at kona má strax fæða, er áðr gat eigi, þá yfir er borinn. Ok skaltu hafa þriggja missera frest til sóknar, en Svanborg skal hér á meðan, vel haldin. Ok er þú hefir sótt hringana, skaltu hér drekka brúðkaupit, en ek mun kostnað til leggja. Væntir mik, ef þér þykir hún svo fögr sem lætr, þú munir allt kapp á leggja. Ok fyrir víst þykist ek þat vita, at hefðir þú sét mik á unga aldri ok ógifta, at þér hefði sýnst ek eigi óvænni, þó margir kalli okkr mjök líkar verit hafa.»
«Ómak fái hól þitt,» segir Þorsteinn, «eða hvert vísar þú mér eftir hringunum?»
«Fyrir longu mundi ek eftir sótt hafa,» segir hún, «ef ek vissa, hvar niðr vóru komnir.»
«Eigi er þat ofmælt,» segir Þorsteinn, «at þú ert verst allra trölla. En þat skil ek til, at Svanborg hafi frjálst leyfi hjá þér á meðan at ganga út ok inn, þá er hún vill.»
Hetta segir þat vera skuli, ok skilja þau at svo mæltu.
15. Frá sendiför Þorsteins ok brúðkaupi hans.
Þorsteinn gengr, þar til hann sér fét í fjallinu, ok þykir honum eigi torvelt yfir at komast. En er hann á allskammt at því, kemr á svo mikit myrkr ok þoka, at hann sér eigi jafnt fótum. Ok sér hann nú eigi kálit sopit, þótt í ausuna sé komit, ok heitir hann enn á Ármann, en hann sjálfr leitar ofan úr þokunni. Því næst sér hann, at Ármann ok Hleiðúlfr reka fét, ok er þeir koma á jafnsléttu, hverfa þeir, en Þorsteinn rekr fét. Berr honum ekkert til frétta eða farartálma, þar til hann kemr undir Ármannsfell. Ferr hann ok hittir Ármann ok þakkar liðveizluna. Ármann spyrr, hvat hann ætli fyrir sér um eftirleitina. Þorsteinn kvaðst þat eigi vita.
Ármann segir: «Auðsét er þat, at Skinnhetta vill þik feigan. En eigi má ek nú veita þér lið at sinni, ok hlýtr þú at fara af landi burt ok hitta Grámann, bróður minn, austr í köldu Svíþjóð. Mun ek síðar fá honum boð ok jarteiknar til fylgdar þér. Þar með skaltu finna Gunnhildi drottningu í Norveg ok fær henni knýti ok púss ok þat hún láti vísa þér til Svíþjóðar. En skip kaupmanna er búit til hafs á fjögra nátta fresti í Hvítá, ok bið þá um flutning.»
Þorsteinn þakkar honum tillögur ok góðvilja ok rekr heim fét. Varð Nefr bóndi feginn fé sínu ok spyrr Þorstein tíðenda ok hvort hann hafi orðit varr við bræðr sína.
Þorsteinn kvað þat lítt vera, — «en eigi þarftu at búast við þeim fyrir næstu jól.»
Var nú bónda til hans betr en áðr, því þar vantaði til engan sauð af fénu.
Þorsteinn er heima tvær nætr ok er í tilbúningi. Faðir hans spyrr, hvat hann ætli fyrir sér.
«Til Norvegs nú fyrst,» segir Þorsteinn.
«Hví skal hraða þessu? Veit ek nú öll skip lögð til hafs, þau er fara landa millum,» segir bóndi.
«Á þat verðr at hætta,» segir Þorsteinn.
Fekk hann lítil fararefni ok gengr einn af stað til Borgarfjarðar ok hittir kaupmenn ok beiðir þá fars. Þeir leyfa honum farit, er þeir sáu hann var lauss ok liðugr. Létu þeir í haf ok höfðu skamma útivist ok tóku Þrándheim.
Þá var konungr yfir Norvegi Haraldr gráfeldr ok Gunnhildr með honum. Hittir Þorsteinn drottningu, ok færir henni kveðju ok jarteiknir Ármanns. En er hún hefir leyst til ok sét, hvat í er, segir drottning hann hafa satt at mæla ok spyrr hann um fyrirætlan sína. Hann segist vilja til Svíþjóðar. Drottning býðr honum þar at vera um vetrinn. Þorsteinn kvað brýnari ferð sína en svo mætti vera. Kom hún honum þá í för með þeim mönnum, er reistu til Svíþjóðar, ok fekk honum þat hann með þurfti. Hún gerði ok vinum sínum orð at greiða ferð hans, ok varð honum gott til liðsemda, ok hélt hann á leið til köldu Svíþjóðar. Eru honum leiðir ókunnar ok torsóttar. Er nú komit á vetr fram.
Þat var einn dag, at Þorsteinn er á leið í köldu Svíþjóð, at hann er óviss, hvert halda skal, en veðrit mjök kalt ok fjúk mikit. Hann gengr, þar til myrkt er orðit, en fjúkit syrtir, Kvásast hann mjök, þar til hann sér eigi fært lengra at ganga. Ferr hann undir stein einn ok hyggst at láta þar fyrir berast. Breiðir hann feld um höfuð sér. Kólnar honum þá mjök, svo hann nötrar úr hófi. Ok er hann hefir legit of hríð, verðr hann varr við, at eitthvað er kvikt nær steininum. Lítr hann nú undan feldinum ok sér, at maðr stór í grákufli ok gyrtr svarðreipi stendr yfir honum. Þorsteinn óttaðist, því honum sýndist maðrinn eigi meðalsnati.
Sá mælti: «Hví liggr þú hér, Þorsteinn, fyrir úlfatönnum? Rís upp ok kom með mér til byggða.»
Þorsteinn varpar þá feldinum ok spyrr hann at nafni.
«Ek heiti Grámann, ok veit ek ferð þína ok erendi, því ek hefi nýfundit Ármann, bróður minn, ok hefir hann til lagt með þér, hvernig sem seinna ferr.»
Þorsteinn verðr þá mjök feginn, stendr á fætr, ok hristist hann mjök. Grámann gengr þá fyrir, ok þykir Þorsteini hann hraðfara, gengr þó slíkt er hann má, þar til hann má eigi lengr fylgja ok þrýtr hann gönguna. Grámann segir honum þá at fara á herðar sér, ok gerir hann svo. Rann Grámann þá sem lauss væri, ok er leið á nótt, kom Grámann at gljúfrum miklum. Hann fór lengi eftir gljúfrinu, þar til dalr einn varð fyrir honum, grasi vaxinn, ok var þar engi snjór. Þar sér Þorsteinn húsabæ mikinn ok sterkligan. Lætr hann þá Þorstein ofan. Grámann lýkr upp hurðu, gengr inn ok biðr Þorstein fylgja sér, fylgir honum í hús eitt ok vísar honum sæng eina ok biðr hann hvílast þar. Svo gerir Þorsteinn, en hinn gengr brott ok læsir dyrum, ok með því hann var dasaðr mjök, sofnar hann skjótt ok allt til dags.
En þá bjart var, klæðist hann ok hittir Grámann. Hann vísar honum þá til stofu einnar. Þat var vandat hús. Þar sitja þrjár konur at handyrðum á palli, er saumuðu borða. Var ein þeirra roskin, en tvær ungar. Allar vóru þær vænar ok skörugligar.
Grámann skipar honum fæðu ok segir: «Hér muntu vera verða í vetr ok skemmta konunum, en ek gæti starfa minna.»
Þorsteinn kvaðst þat þiggja vilja. Vel þótti Þorsteini þar allir hlutir vandaðir ok hýbýlishættir góðir. Vóru þær yngri konurnar ljúfar ok glaðar við hann, ok er hann þar svo, at honum þótti bezt ævi sín.
Þat fann Þorsteinn, at Grámann var at veiðum hvern dag, er veðr var til, ok eftir miðjan vetr var hann á brott í hálfan mánuð. En er hann var heima, smíðaði hann eða skefti örvar. Þat vissi Þorsteinn, at inar yngri konurnar vóru dætr Grámanns. Jafnan slógu þær hörpu eða önnur hljóðfæri ok sátu at skáktafli. Nam Þorsteinn af þeim þær íþróttir, svo engir menn kómust til jafns við hann hér á landi. Leið svo fram til vors.
Þat var eitt sinn, at Grámann mælti til Þorsteins: «Lítt hraðar þú þér at hringaleitinni, ok þykir þér betra at sitja hjá konunum.»
Þorsteinn segir: «Þar er ráð mitt allt, sem þú ert.»
Grámann tekr þá pung einn ok tók þar úr gullhringa tvo ok mælti: «Þar eru þá hringarnir, ok sótta ek þá með tilstyrk góðra vina í Álfheima. En sét gæta ek, þótt Skinnhetta fengi einhvern tíma jafnörðuga för ok ek hefi af hlotit.»
Fekk hann Þorsteini hringana ok biðr hann vandliga varðveita. Þorsteinn þakkar honum fullting ok allan greiðbeina, en Grámann biðr hann hraða ferð sinni, áðr skip öll gangi af Norvegi. Býst Þorsteinn af stað, ok búa konurnar hann til ferðar, en Grámann fylgir honum til byggðar ok vísar honum leið.
En áðr þeir skildu, mælti Grámann: «Þat gef ek þér til leyfis, Þorsteinn, ef þér þykir við liggja, at nefna nafn mitt einu sinni. Far nú vel ok heilsa frá mér Ármanni, bróður mínum, þá er þú kemr á Ísland.»
Skiljast þeir síðan, ok segir eigi af ferðum Þorsteins, fyrr en hann kemr til Norvegs nær miðju sumri. Vóru þá flest skip komin til hafs. Þó náði Þorsteinn einum kaupmönnum, ok beiddi hann þá flutnings. En er þeir vissu hann var íslenzkr, tóku þeir við honum. Vóru margir menn á skipinu kvíðandi við hafþroti, er þeir urðu svo síðbúnir. Þorsteinn kvað þat mundi eigi. Leggja þeir í haf ok fá óskaleiði. Tóku þeir Hrútafjörð, ok eru þá fá eða engi skip út komin. Ferr Þorsteinn þegar frá skipi suðr til föður síns. Eigi sagði hann neitt um ferðir sínar, ok líðr eigi langt, áðr hann finnr Ármann ok berr honum kveðju Grámanns ok hvernig til hafi gengit.
Ármann segir vel fara ok lætr vel yfir, — «en eigi þarftu þat at hyggja, at Hetta láti hér við standa, því hvorki ætlar hún þér lífit né konuna.»
Þorsteinn segist verða at finna hana samt, — «ok vil ek enn þín at njóta ok forsjá hlýða.»
Ármann segir: «Eigi skaltu fyrr fara til Tröllavatna en sjö nætr lifa sumars. Kom þá ok finn mik.»
Þorsteinn ferr nú heim. Er föður hans nú í meiri þokka við hann en fyrr ok heldr hann afbragð. En eigi veit hann neitt af efnum hans.
Ok er sjö nætr lifa sumars, ferr Þorsteinn heiman ok hittir Ármann.
«Nú ætlar þú til Tröllavatna,» segir Ármann.
Þorsteinn kvað svo vera.
«Fúss gengr þú í dauðann,» segir Ármann.
«Eigi mun svo verða,» segir Þorsteinn.
Ármann segir: «Nú skaltu fara næst þér í snjókufl minn, því eigi mun þér annars duga, ok koma mun ek, þá er þú getr mín.»
Þorsteinn gerir svo ok ferr í kuflinn. Heldr hann leið til Tröllavatna. Hann hitti Hettu, er hún gekk frá veiðum.
Hún mælti: «Hvort ertu kominn, Þorsteinn, eða hefir þú hringana?»
«Hefi ek víst,» segir Þorsteinn ok selr henni knýtil.
Hún leysir til ok sér hringana. Hefst þá mjök brún hennar, ok mælti: «Frægðarmaðr ertu, Þorsteinn, ok eigi veit ek enn gerla, hverr þik eflir. En hvorki hefir þú einn sótt eða yfir komizt.»
Þorsteinn segir: «Lát þér þykja sem þú vilt, en kominn er ek nú at kaupinu.»
«Svo mun þér þykja,» segir Hetta, «ok hefi ek við búizt ok til dregit bæði drykk ok kost. Skaltu hér vera ok búa til brullaups, en ek mun bjóða vinum ok frændum mínum, því ek vil, at allt fari sem sæmiligast af minni hálfu.»
«Þú munt ráða,» segir Þorsteinn, «ok muntu láta Svanborgu til styrkja.»
«Eigi gerist þess þörf,» segir hún, «ok hefir hún nóg at starfa at tilbúa brúðskart sitt, ok eigi vil ek láta þik glepja fyrir henni, ok hugsi hverr um starf sitt. En ek mun þrjár nætr á brott verða, ok haf þá til búit, er ek kem.»
«Svo mun verða,» segir hann, ok ferr hún af stað, en Þorsteinn býr til veizlunnar. Er þar nógr drykkr ok slátr fyrir hendi, ok hagar Þorsteinn því öllu sem honum þótti varða.
Ok at ákveðinni stundu kemr Hetta með boðsfólkit. Þar kom Grímúlfr ok Brók, systir hennar, ok margt annarra trölla, jötna ok óvætta. Eigi þótti Þorsteini frýniligt boðsfólk sitt, ok leizt honum illa á þat, en þó verst á Grímúlf. Fagnar hann öllum sæmiliga, en Hetta segir alla velkomna ok skipar fólk til drykkju. Skal Grímúlfr ok Brók byggja öndvegi ok Þorsteinn gegnt honum. Þat sér Þorsteinn, at allir hafa gestirnir illt auga á honum ok Grímúlfr verst.
Er nú tekit fyrst til snæðings, síðan til drykkju. En Hetta gengr fyrir gestum ok þeir, er hún til kveðr. En er drukkit var um hríð ok fólk fór at ölvast, spyrr Þorsteinn, hvort brúðrin skuli eigi leiðast á bekkinn.
«Ekki er þat siðvenja hjá oss,» segir Hetta, «at leiða brúðir til sætis, meðan glimt ok ölæði á mönnum er sem bráðast, ok bíðr þat morguns.»
Hann segir hana ráða skyldu. Hún biðr menn nú drekka ok hafa til gleði þat sjálfir vilji kjósa. Detta því næst í hlátrar miklir ok ölhrinur, ok fara menn at fleygja beinum. Hryllir nú Þorstein við þessum leik. Ok nú tekr Grímúlfr hnútu mikla ok sendir fyrir brjóst á Þorsteini, svo hann engdi sik saman. Þóttist hann vita þat hefði sinn bani verit, hefði eigi kuflinn geymt hans.
Ok því næst standa bein á honum öllum megin. Veit hann nú, at eigi kemst hann með lífi úr þeim stað. Heitir hann því á þá bræðr, Ármann ok Grámann, ok jafnskjótt sér hann þrjá menn ganga í hellinn. Kennir hann þar þá bræðr, en eigi inn þriðja. Gengr Grámann á gólf frammi fyrir, er Þorsteinn sat, en sinn hinn með hvorum bekk. Þat þóttist hann vita, at engi sá þá.
Nú tekr Grímúlfr hnútu mikla ok fleygir at Þorsteini, en Grámann tekr á lofti ok sendir aftr, ok kemr á kinnbeinit, ok brotnar þat, en augat springr út. Grímúlfr grenjar þá mjök ok þrífr til hnútunnar ok fleygir af öllu afli, en Grámann tekr á lofti ok sendi fyrir brjóst honum, svo á kafi stóð, ok féll hann dauðr á gólfit.
Hetta kemr þá at ok sér, hvat í efnum er, ok mælti: «Illri heill komstu hingat, Þorsteinn, at slík fádæmi verði, ok skaltu aldri lífi ná.»
Æðir hún at Þorsteini mjök tröllsliga, en Grámann bregðr fæti fyrir, ok hraut hún á nasirnar, en Grámann braut hana á bak aftr. Þá hefir Ármann drepit Brók. Förunautr hans stóð eigi kyrr ok vó með broddkeppu ok setti hana fyrir brjóst á tröllunum, ok flaug nú hvert á annat, en engi sá vegandana nema Þorsteinn, ok hlífðu þeir honum. Lauk svo veizlunni, at allir lágu boðsmenn dauðir.4 Vóru þeir kompánar allir þá ok móðir mjök ok tóku hvíld um hríð, ok hafði Ármann tekit með sér Þóri úr Þórisdal, ok var hann inn þriðji.
En er þeir höfðu hvílzt, mælti Ármann: «Eigi ertu bráðlyndr, Þorsteinn, at líta heitkonu þína, ok er þat karlmannligt at sækja hana ok leiða til sængr, því út mun drukkit brullaupit.»
Þorsteinn segir: «Hlýða mun ek þinni forsjá hér um sem um annat.»
Fara þeir þá til lofthellisins ok brjóta upp. Ok því næst sjá þeir Svanborgu. Var hún þá felmsfull, því hún hugði, at jötnar væri, er hana sóttu, en Þorsteinn mundi dauðr ok mundi hún eiga at leiðast til Grímúlfs. Þorsteinn kveðr hana ok segir henni, hvar komit er, — «ok muntu héðan fara verða.»
Varð hún þá alls hugar fegin. Tóku þeir Ármann ok Þórir þat þeim þótti fémætt, en Grámann kvaðst eigi af hafa, ok báru þat úr hellinum, en skíði ok eldivið inn aftr. Sá Þorsteinn ok Svanborg þat síðast til, at allr hellirinn var í logandi báli, enda sáu þau þá eigi þá félaga. Ferðaðist Þorsteinn með konuna til byggða. Kom hann til Ármannsfells, ok var Ármann fyrir löngu heim kominn. Þorsteinn þakkaði honum mörgum fögrum orðum liðveizluna ok lífgjöf ok fekk honum snjókuflinn. Ármann fekk honum þá marga gripi af þeim, er þeir báru úr hellinum. Ok ferr hann með konuna heim at Skálabrekku til föður síns, ok tók hann vel við þeim.
16. Ármann gaf líf Skinnhúfu.
Skömmum tíma eftir fráfall þeirra systra, Hettu ok Brókar, hverfa Ármanni tveir tigir sauða, ok skoðar hann hug sinn, hvat af muni orðit.
Þat var eitt sinn síð dags, at hann ferðast vestr til Súlnavatns. Þar var sú tröllkona, er Skinnhúfa hét. Hún var systir Hettu ok Brókar. En er Ármann kemr inn í dyrrnar á Skinnhúfuhelli, er Húfa þar fyrir ok rekr báðar krumlur fyrir brjóst á honum ok vill hrinda honum á bak aftr út úr hellinum. Ármann þreif í axlir Húfu ok brá henni til sveiflu, ok bárust þau úr hellisdyrunum at vatninu, ok lá þá Húfa fallin. Ætlaði Ármann at láta kné fylgja kviði.
Húfa mælti: «Drep þú mik eigi svo skjótt ok leyf mér at mæla.»
Ármann linar á takinu, en Húfa segir: «Mun þat satt, Ármann, at þú hafir þat mælt, at þú skyldir æ fylgja inu réttara ok meta hvert mál at sannendum?»
Ármann segir: «Þat þykist ek rétt meta, ef ek drep þik.»
«Eigi mun öðrum svo þykja,» segir Húfa. «Þú hefir drepit fyrir engar sakir við þik tvær systr mínar ok marga frændr ok vini, þar með rænt mik arfi ok engar bætr fyrir boðit. Nú mátta ek eigi minna, hafa en gemlinga þessa, er ek hefi tekit, ok vil ek þó nú fyrir bæta, ef þú gefr mér líf.»
Ármann kvað: «Ekki óttast ek þik, þótt þú haldir lífinu. En eigi skaltu glettast við mik oftar né öðrum mönnum mein gera.»
Hún lofar því fegin, ok lætr hann hana upp standa, ok skiljast svo.
Hér af má marka skaplyndi ok spekt hans at vægja slíkum óvætti sem Húfa var ok fyrir slíkar sakir er hún hafði.
17. Þorsteinn fekk Svanborgar ok tók við búi.
Þorsteinn kom einn tíma at máli við Svanborgu ok segir: «Þat lízt mér vel fallit, at ek geri brúðkaup til þín, ok þykist ek hafa til unnit.»
Svanborg kvað þat eigi sitt ráð vera, — «ok vil ek þú hittir föður minn ok fáir mik með hans ráði. Mun okkr þat betr gegna. Mun hann ok eigi þessa ráðs synja, þá er hann veit minn vilja.»
Þorsteinn segir hún skuli ráða.
Ok er sumraði, ræðr Þorsteinn sér fari til Norvegs með hana. Hann tók Hálogaland um haustit ok fekk sér þar fylgd ok föruneyti austr til Vermalands. Hafði hann þá nóg fararefni ok kemr þar, er Hreiðarr jarl var. Varð jarl mjök feginn dóttur sinni, er hann vissi hana þar komna, ok svo Þorsteini, þá hann heyrði, með hverjum atburðum hann hafði leyst hana úr trölla höndum. Bar hann þá upp erendi sitt fyrir jarlinn ok bað hennar. Jarl tók því eigi fjarri, ok er hann heyrði vilja dóttur sinnar, gaf hann leyfi til, at þau ættust, ok kvað hann nóg til unnit hafa. Hélt jarl þá brúðkaup þeirra, ok fór sú veizla vel fram. Gerði jarlinn hennar hluta góðan ok gaf henni mála í löndum ok lausum aurum, ok fekk hann Þorsteini sýslur af smni hendi til umráða. Komst hann brátt í kærleika við jarl.
En er Þorsteinn ok Svanborg höfðu verit sjö eða átta vetr á Vermalandi, tók Hreiðarr sótt, þá er hann leiddi til bana. Þótti þeim báðum þat mikit mein. Undu þau ok þá eigi lengr þar, ok seldu þau lönd sín ok eignir fyrir lausa aura ok fýstust til Íslands. Keypti hann skip á Rogalandi ok réð þar til háseta. Bar hann þar á fé sitt ok hélt til hafs. Hafði hann skamma útivist sem jafnan, þá er fór landa í millum, ok kom skipi sínu í Kollafjörð fyrir neðan Heiði. Lét hann flytja fé sitt austr at Skálabrekku, en lét skipit ganga kaupferðum til Norvegs ok hélt því jafnan.
En er Þorsteinn kom út, var Nefr andaðr, ok settist Þorsteinn í búnað, ok þótti hann inn mesti garpr, enda þótti öllum Svanborg bæta ráð hans í öllu. (Sumir menn hafa kallað hana Vilborgu, ok segja við hana sé kennd Vilborgarkelda, upp frá Skálabrekku.) Hann hafði mikla sýslan ok gerðist brátt ríkr maðr. En er hann hafði búit um hríð at Skálabrekku, keypti hann land suðr at Melabergi ok bjó þar til elli ok gerðist höfðingi. Áttu þau Svanborg börn, ok er margt manna frá þeim komit um Suðrnes. Þótti öllum sem Þorsteinn hefði inn mesti gæfumaðr verit, í þvílíkar hættr sem hann rataði.
Svo hefir Smið-Torfi á Reykjum, er var sonardóttursonr Ulmanns, frá sagt, er flest hefir kynnt oss um þessa atburði, ok fleiri menn aðrir, at áðr en kristni kom á Ísland, hafi Ármann farit brott af Íslandi austr til Svíþjóðar til Grámanns ok verit þar með honum. En aðrir hafa öðruvísi frá kynnt ok mælt svo, at hann hafi búit í Ármannsfelli fram um kristni, ok draga þat til sannenda þar um, at eftir þat kristni var komin, hafi menn heitit á hann til fulltings ok liðveizlu. Var hann þeim öllum jafnan inn mesti bjargvættr ok hafi hann andazt í Ármannsfelli ok borit þar bein. Vita menn ógerla, hverjir sannara hafa. Ok lýkst hér þessi saga.
Viðbætir.
Þá er Jón inn helgi Ögmundsson var byskup at Hólum, reið hann til alþingis eitt sumar með flokk sinn, ok áðr hann riði á þing, tjaldaði hann á Hofmannaflöt eða undir Ármannsfelli. Tóku menn náðir ok lögðust til svefns. En er menn vöknuðu, var vant tveggja reiðhesta byskupsins. Þat líkaði ráðsmanni illa ok lagði ríkt á um leitina. Var leitat ofan um skóga, austr til Kjalvegs ok norðr um fjall til Kaldadals, ok fundust eigi hestarnir.
Hallvarðr hét annarr hestadrengr, er leitaði. En er hann kom aftr úr leitinni þangat, er byskup áði, en byskup var riðinn á þing. Hann var dasaðr ok svo hestr hans, þar með syfjaðr orðinn. Hann leggr sik niðr í tjaldstaðinn ok litast um ok sér upp í fellit.
Honum kemr í hug, hvat fellit heiti, ok mælir fyrir munni sér svo: «Sé svo sem frá sagt hefir verit af Ármanni þessum, at hann svo þrautgóðr maðr verit hafi, þá vildi ek hann vísaði mér á hestana.»
Hann sofnar síðan ok dreymir því næst, at maðr kom at honum í bláum kufli, mikill vexti ok elliligr, svo honum sýndist hár ok skegg hvítt fyrir hærum.
Sá mælti: «Vit skulum eiga kaup saman. Þú skalt at öðru kveldi vitja hingat hesta þinna, ok þá þér verðr þess auðit, skaltu koma nafni mínu undir skírn ok kristni. En mest mun gæfa þín verða í öðrum löndum, en hér eigi.»
Hvarf honum þá maðrinn, en hann vaknar. Sýndist honum þá sem hann sæi eftir svip hans, reið síðan ofan til þings, ok annars kvelds vitjar hann hestanna, ok vóru þeir þá þar í fjötrum, ok hirti hann hestana.
Þessi Hallvarðr var í frændsemi við byskup, en ári síðar barnaði hann ráðakonu hjá byskupi, ok varð hann þá mjök fyrir hörðum orðum ok reiði hans, leyndist því brott af staðnum ok kom sér í skip með kaupmönnum til Norvegs. Hann fekk sér vist með einum bónda í Niðarósi, ok því næst gerðist hann bónda handgenginn, ok var hann honum kærr mjök. Kom svo á með þeim, at bóndi gifti honum dóttur sína ok fekk honum bólfestu. Auðgaðist hann ok varð ríkr maðr í Norvegi. Er svo sagt, at hann hafi gert sem fyrir hann var lagt ok látit son sinn einn heita Ármann ok bera nafn draummannsins.
1 hrossaþjófnað, skýring innan sviga í 1. útg.
2 Urmann innan sviga í 1. útg.
3 Hlöðku- eða Hlöðufell innan sviga í 1. útg.
4 ok var þat landhreinsun bætt við innan sviga í 1. útg.