Sallustius, Historiae 2 - Latin text (original) (raw)

C. SALLUSTI CRISPI

HISTORIARUM FRAGMENTA

Based on the editions by B.Maurenbrecher (1893) and A.Kurfess (1957), but with the fragment numbers adjusted to match the translation by P.McGushin. McGushin's fragment numbers are shown in red; Maurenbrecher's fragment numbers are shown in green.

LIBER SECUNDUS

[1] {1.M} Cum praedixero positum insulae.

[2] {2.M} Sardinia in Africo mari facie vestigi humani in orientem quam occidentem latior prominet.

[3] {3.M} SOLINUS Sardinia quoque, quam apud Timaeum Sandaliotin legimus, Ichnusam apud Crispum, in quo mari sita sit, quos incolarum auctores habeat, satis celebre est.

[4] {9.M} SERVIUS Troiano tempore invadendarum terrarum caussa fuerat navigatio, uti Sallustius meminit, facili tum mutatione sedum.

[5] {13.M} Nam procul et diversis ex regionibus.

[6] {4.M} Geryonis.

[7] {5.M} Ut alii tradiderunt, Tartessum Hispaniae civitatem, quam nunc Tyrii mutato nomine Gaddir habent.

[8] {6.M} Apollinis filius et Cyrenes.

[9] {7.M} . . . an Iolao . . . incertum tra[. . .] ariri [. .] is an testimonium adscitae gentis. Balaros Corsi transfugas [Pa]llanteos, alii Numidas, pars Hispanos putant [de] Poenorum exercitu; genus ingenio mobili aut sociorum metu infidum [fu]sci veste cultu barba. Bello Celtiberico et lac[. . . . . . ] Daedalum ex Sicilia profectum quo Minonis iram atque opes fugerat.

[10] {8.M} SERVIUS Capys Campaniam, Helenus Macedoniam, alii Sardiniam secundum Sallustium tenuerunt.

[11] {83.M} Frugum pabulique laetus ager.

[12] {10.M} SERVIUS In Sardinia enim nascitur quaedam herba, ut Sallustius dicit, apiastri similis. Haec comesa ora hominum rictus dolore contrahit et quasi ridentis interimit.

[13] {11.M} Sed ipsi ferunt taurum ex grege, quem prope littora regebat Corsa nomine Ligus mulier.

[14] {12.M} Tarrhos.

[15] {14.M} Orbe terrarum extorres.

[16] {15.M} Ad hoc rumoribus adversa in pravitatem, secunda in casum, fortunam in temeritatem declinando corrumpebant.

[17] {16.M} SUETONIUS Ut Lenaeus Sallustium, quod Pompeium oris probi, animo inverecundo scripsisset, acerbissima satira laceraverit.

[18] {17.M} Modestus ad alia omnia, nisi ad dominationem.

[19] {23.M} Multos tamen ab adulescentia bonos insultaverat.

[20] {19.M} [Pompeius] cum alacribus saltu, cum velocibus cursu, cum validis vecte certabat.

[21] {21.M} Nam Sullam consulem de reditu eius legem ferentem ex composito tribunus plebis C. Herennius prohibuerat.

[22] {22.M} Narbone per concilium Gallorum.

[23] {25.M} Quia corpore et lingua percitum et inquietem nomine histrionis vix sani Burbuleium appellabat.

[24] {26.M} Collegamque eius Octavium mitem et captum pedibus.

[25] {27.M} Ut actione desisteret.

[26] {64.M} Saguntini, fide atque aerumnis incluti prae mortalibus, studio maiore quam opibus (quippe apud quos etiam tum semiruta moenia, domus intectae parietesque templorum ambusti manus punicas ostentabant) . . .

[27] {65.M} Saguntium.

[28] {29.M} Quis a Sertorio triplices insidiae per idoneos saltus positae erant; prima, qui forte venientis exciperet.

[29] {30.M} Atque eos a tergo incurrunt.

[30] {31.M} SCHOLIA BOBIENSIA Laelius . . . ab Hirtuleianis interfectus est, ut ait Sallustius, receptis plerisque signis militaribus cum Laeli corpore.

[31] {32.M} Et Metello procul agente longa spes auxiliorum.

[32] {1-123.M} PROBUS Ucurbis, nomen civitatis lectum in Sallustio.

[33] {33.M} Copiis integra.

[34] {35.M} At Sertorius vacuus hieme copias augere.

[35] {36.M} Stobos.

[36] {37.M} Vir gravis et nulla arte cuiquam inferior.

[37] {39.M} Genus armis ferox et serviti insolitum.

[38] {40.M} Primam modo Iapydiam ingressus.

[39] {41.M} Eam deditionem senatus per nuntios Orestis cognitam approbat.

[40] {42.M} [apud] quem exercitus fuerat legionem misit despecta uanitate, idque illi in sapientiam cesserat. Dein L. Octavius et C. Cotta consulatum ingressi, quorum Octavius languide et incuriose fuit, Cotta promptius, sed ambitione tum ingenita largitione cupiens gratiam singulorum . . .

[41] {43.M} Publiusque Lentulus Marcellinus eodem auctore quaestor in novam provinciam Curenas missus est, quod ea, mortui regis Apionis testamento nobis data, prudentiore quam [illas] per gentis et minus gloriae avidi imperio continenda fuit. Praeterea diversorum ordinum [certamina hoc anno exarserunt].

[42] {45.M} [annonae intolerabil]is saevitia. Qua re fatigata plebes forte consules ambo, Q. Metellum, cui postea Cretico cognomentum fuit, candidatum praetorium sacra via de[ducen]tis, cum magno tumultu invadit, fugientisque secuta ad Octavi domum, quae propior erat, in [. . . pu]gnaculum . . . perve[nit].

[43] {46.M} Festinantibus in summa inopia patribus.

[44] {47.M} [Post] paucos dies Cotta mutata veste permaestus, quod pro cupita voluntate plebes abalienata fuerat, hoc modo in contione populi disseruit:

Quirites, multa mihi pericula domi militiaeque, multa aduorsa fuere; quorum alia toleraui, partim reppuli deorum auxiliis et uirtute mea. In quis omnibus numquam animus negotio defuit neque decretis labos. Malae secundaeque res opes, non ingenium, mihi mutabant. 2 At contra in his miseriis cuncta me cum fortuna deseruere. Praeterea senectus per se grauis curam duplicat, cui misero acta iam aetate ne mortem quidem honestam sperare licet. 3 Nam si parricida uostri sum et, bis genitus hic, deos penatis meos patriamque et summum imperium uilia habeo, quis mihi uiuo cruciatus satis est aut quae poena mortuo? Quin omnia memorata apud inferos supplicia scelere meo uici.

4 A prima adulescentia in ore uostro, priuatus et in magistratibus, egi. Qui lingua, qui consilio meo, qui pecunia uoluere, usi sunt; neque ego callidam facundiam neque ingenium ad male faciundum exercui. Auidissumus priuatae gratiae maxumas inimicitias pro re publica suscepi; quis uictus cum illa simul, cum egens alienae opis plura mala expectarem, uos, Quirites, rursus mihi patriam deosque penatis cum ingenti dignitate dedistis. 5 Pro quibus beneficiis uix satis gratus uidear, si singulis animam, quam nequeo, concesserim. Nam uita et mors iura naturae sunt; ut sine dedecore cum ciuibus fama et fortunis integer agas, id dono datur atque accipitur.

6 Consules nos fecistis, Quirites, domi bellique impeditissuma re publica. Namque imperatores Hispaniae stipendium, milites, arma, frumentum poscunt; et id res cogit, quoniam defectione sociorum et Sertori per montis fuga neque manu certare possunt neque utilia parare. 7 Exercitus in Asia Ciliciaque ob nimias opes Mithridatis aluntur; Macedonia plena hostium est, nec minus Italiae marituma et prouinciarum; cum interim uectigalia parua et bellis incerta uix partem sumptuum sustinent. Ita classe, quae commeatus tuebatur, minore quam antea nauigamus. 8 Haec si dolo aut socordia nostra contracta sunt, agite, ut monet ira, supplicium sumite; sin fortuna communis asperior est, quare indigna uobis nobisque et re publica incipitis?

9 Atque ego, cuius aetati mors propior est, non deprecor, si quid ea uobis incommodi demitur; neque mox ingenio corporis honestius quam pro uostra salute finem uitae fecerim. 10 Adsum en C. Cotta consul; facio quod saepe maiores asperis bellis fecere: uoueo dedoque me pro re publica, quam deinde cui mandetis circumspicite. 11 Nam talem honorem bonus nemo uolet, cum fortunae et maris et belli ab aliis acti ratio reddunda aut turpiter moriundum sit. 12 Tantum modo in animis habetote non me ob scelus aut auaritiam caesum, sed uolentem pro maxumis beneficiis animum dono dedisse.

13 Per uos, Quirites, et gloriam maiorum, tolerate aduorsa et consulite rei publicae. 14 Multa cura summo imperio inest, multi ingentes labores, quos nequiquam abnuitis et pacis opulentiam quaeritis, cum omnes prouinciae, regna, maria terraeque aspera aut fessa bellis sint.

[45] {49.M} ASCONIUS Nam neque apud Sallustium, neque apud Livium, neque apud Fenestellam ullius alterius latae ab eo [legis est] mentio, praeter eam, quam in consulatu [tulit invita] nobilitate, magno populi studio, ut eis [qui tribuni plebis] fuissent, alios quoque magistratus [capere] liceret, quod lex a dictatore Sulla paucis [ante annis] lata prohibebat.

[46] {54.M} I�nter laeva moenium et dextrum flumen Turiam, quod Valentiam parvo intervallo praeterfluit.

[47] {55.M} Perperna tarn paucis prospectis vera est aestimanda.

[48] {56.M} Dubium, an i�nsula sit, quod Euri atque Africi superiactis fluctibus circumlavitur.

[49] {58.M} Apud latera certos locaverat.

[50] {59.M} Occurrere duces et proelium accendere, adeo uti Metello in sagum , Hirtuleio in brachium tela venirent.

[51] {60.M} Vespera.

[52] {61.M} Neque inermos ex proelio viros quemquam agnoturum.

[53] {62.M} Communem habitum transgressus.

[54] {63.M} Equo atque armis insignibus.

[55] {66.M} Antequam regressus Sertorius instruere pugnae suos quiret.

[56] {102.M} Neque subsidiis, uti soluerat, compositis.

[57] {67.M} Avidis ita atque promptis ducibus, ut Metellus ictu tragulae sauciaretur.

[58] {69.M} Haec postquam Varro in maius more rumorum audivit.

[59] {70.M} At Metellus in ulteriorem Hispaniam post annum regressus magna gloria concurrentium undique virile et muliebre secus omnium visebatur. Eum quaestor C. Urbinus aliique, cognita voluntate, cum ad cenam invitavissent, ultra Romanorum ac mortalium etiam morem curabant, exornatis aedibus per aulaea et insignia, scenisque ad ostentationem histrionum fabricatis; simul croco sparsa humus, et alia, in modum templi celeberrimi. Praeterea tum sedenti transenna demissum Victoriae simulacrum cum machinato strepitu tonitruum coronam capiti imponebat, tum venienti ture quasi deo supplicabatur. Toga picta plerumque amiculo erat ei accumbenti; epulae quaesitissimae, neque per omnem modo provinciam, sed trans maria ex Mauritania volucrum et ferarum incognita antea plura genera. Quibus rebus aliquantam partem gloriae dempserat, maxime apud veteres et sanctos viros, superba illa, gravia, indigna Romano imperio aestimantis.

[60] {80.M} Eodem anno in Macedonia Gaius Curio, principio veris cum omni exercitu profectus i�n Dardaniam, a quibus potuit, pecunias Appio dictas coegit.

[61] {38.M} Serum enim bellum in angustiis futurum.

[62] {44.M} Immane quantum animi exarsere.

[63] {81.M} Iter vertit ad Corycum urbem, inclitam portu atque nemore, in quo crocum gignitur.

[64] {1-128.M} Fessus in Pamphyliam se receperat.

[65] {82.M} Omnis, qui circum sunt, praeminent altitudine milium passuum duorum.

[66] {84.M} Nisi qua flumen Clurda Tauro monte defluens.

[67] {85.M} Genus hominum vagum et rapinis suetum magis quam agrorum cultibus.

[68] {86.M} {Hi sunt, qui secundum} pocula et alias res aureas diis sacrata instrumenta convivio mercantur.

[69] {87.M} [ad impetum omnia para]re. Dein signo dato praecipiti iam secunda vigilia simul utrimque pugnam occipiunt, magno tumultu primo eminus per obscuram noctem tela in incertum iacientes, post, ubi Romani de industria non tela neque clamorem reddebant, perculsos formidine aut desertam munitionem rati avide in fossas et inde velocissimum genus per vallum properat. At superstantes tum denique saxa, pila, sudes iacere et multos prope egressos comminus plagis aut omni re deturbare; qua repentina formidine pars [in] vallo transfixa, alli super tela sua praecipitati, ruinaque multorum fossa semipletae sunt, ceteris fuga tuta fuit incerto noctis et metu insidiarum. Dein post paucos dies egestate aquae coacta deditio est, oppidum incensum et cultores venundati eoque terrore mox Isaura Nova legati pacem orantes venere obsidesque et iussa facturos promittebant. Igitur Servilius prudens ferociae hostium, neque illis taedium belli, sed repentinam formidinem pacem suadere, ne de missione mutarent animos, quam primum moenia eorum cum omnibus copiis accessit, mollia interim legatis ostentans et deditionem cunctis praesentibus facilius conventuram. Praeterea milites a populationibus agrorum et omni noxa retinebat; frumentum et alios commeatus oppidani dabant ex eorum voluntate; ne [se] suspectum haberent, castra in plano locaverat. Deinde ex imperio datis centum obsidibus urbi perfugae, arma tormentaque omnia poscebantur, iuniores primum ex consilio, deinde uti quisque acciderat, per totam urbem maximo clamore tumultum faciunt, neque se arma neque socios, dum animae essent, prodituros firmabant. At illis quibus aetas imbellior et vetustate vis Romana multum cognita erat, cupere pacem, sed conscientia noxarum metuere, ne datis armis mox tamen extrema victis paterentur. Inter quae trepida cunctisque in unum tumultuose consultantibus Servilius futilem deditionem ratus, ni metus urgeret, de inproviso montem, ex quo in iuga oppidi teli coniectus erat, occupavit sacrum Matri Magnae; et in eo credebatur epulari diebus certis dea, cuius erat de nomine, exaudiri sonores . . .

[70] {1-125.M} [Celtiberi] se regibus devovent et post eos vitam refutant.

[71] {88.M} Genus militum suetum a pueritia latrociniis.

[72] {89.M} Noctu diuque stationes et vigilias temptare.

[73] {91.M} Neque virgines nuptum a parentibus mittebantur, sed ipsae belli promptissimos deligebant.

[74] {90.M} Ad hoc pauca piratica actuaria navigia.

[75] {92.M} A matribus parentum facinora militaria viris memorabantur in bellum [aut ad] latrocinia pergentibus, [ubi] illorum fortia facta canebant. Eo postquam Pompeius infenso exercitu adventare compertus est, maioribus natu p[acem] et iussa uti facerent [sua]dentibus, ubi nihil abnuendo proficiunt, se[para]tae a viris arma cepere [et] occupato prope Meo[rigam] quam tutissimo loco [ill]os testabantur inopes patriae parientumque [et] libertatis, eoque ubera, partus et cetera mul[ierum] munia viris manere. Quis rebus accensa iuventus decreta senior[um aspernata] . . .

[76] {93.M} [oppidani promiserunt . . . dierum mora] interposita si exempti obsidione forent, fide [soci]etatem acturos; nam antea inter illum Pompeiumque fluxa pace dubitaverant. Tum Romanus exercitus frumenti gratia remotus in Vascones [est] itemque Sertorius mo[vit] se, cuius multum in[terer]at, ne ei perinde Asiae [Galli]aeque vaderent e facultate. Pompeius aliquot dies [cas]tra stativa habuit, modica valle disiunctis [ab eo] hostibus, neque propinquae civitates Mutudurei et [. . .]eores hunc aut illum [com]meatibus iuvere; fames ambos fatigavit. Dein tamen Pompeius quadrato [agmine procedit] . . .

[77] {94.M} Titurium legatum cum cohortibus quindecim in Celtiberia hiemem agere iussit praesidentem socios.

[78] {95.M} Ii saltibus occupatis Termestinorum agros invasere, frumentique ex inopia gravi satias facta.

[79] {96.M} Multique commeatus interierant insidiis latronum.

[80] {34.M} Quae pecunia ad Hispaniense bellum Metello facta erat.

[81] {97.M} Argentum mutuum arcessivit.

[82] {98.M} Si adversus vos patriamque et deos penatis tot labores et pericula suscepissem, quotiens a prima adulescentia ductu meo scelestissumi hostes fusi et vobis salus quaesita est, nihil amplius in absentem me statuissetis quam adhuc agitis, patres conscripti, quem contra aetatem proiectum ad bellum saevissumum cum exercitu optume merito, quantum est in vobis, fame, miserruma omnium morte, confecistis. 2 Hacine spe populus Romanus liberos suos ad bellum misit? Haec sunt praemia pro volneribus et totiens ob rem publicam fuso sanguine? Fessus scribundo mittundoque legatos omnis opes et spes privatas meas consumpsi, cum interim a vobis per triennium vix annuus sumptus datus est. 3 Per deos immortalis, utrum vicem me aerari praestare creditis an exercitum sine frumento et stipendio habere posse?

4 Equidem fateor me ad hoc bellum maiore studio quam consilio profectum, quippe qui nomine modo imperi a vobis accepto, diebus quadraginta exercitum paravi hostisque in cervicibus iam Italiae agentis ab Alpibus in Hispaniam submovi; per eas iter aliud atque Hannibal, nobis opportunius, patefeci. 5 Recepi Galliam, Pyrenaeum, Lacetaniam, Indigetis et primum impetum Sertori victoris novis militibus et multo paucioribus sustinui hiememque castris inter saevissumos hostis, non per oppida neque ex ambitione mea egi.

6 Quid deinde proelia aut expeditiones hibernas, oppida excisa aut recepta enumerem? Quando res plus valet quam verba: castra hostium apud Sucronem capta et proelium apud flumen Durium et dux hostium C. Herennius cum urbe Valentia et exercitu deleti satis clara vobis sunt; pro quis, o grati patres, egestatem et famem redditis. 7 Itaque meo et hostium exercitui par condicio est; namque stipendium neutri datur, victor uterque in Italiam venire potest. 8 Quod ego vos moneo quaesoque ut animadvortatis neu cogatis necessitatibus privatim mihi consulere. 9 Hispaniam citeriorem, quae non ab hostibas tenetur, nos aut Sertorius ad internecionem vastavimus praeter maritumas civitates, ultro nobis sumptui aerique sunt. Gallia superiore anno Metelli exercitum stipendio frumentoque aluit et nunc malis fructibus ipsa vix agitat; ego non rem familiarem modo, verum etiam fidem consumpsi. 10 Reliqui vos estis: qui nisi subvenitis, invito et praedicente me exercitus hinc et cum eo omne bellum Hispaniae in Italiam transgradientur.

Hae litterae principio sequentis anni recitatae in senatu. Sed consules decretas a patribus provincias inter se paravere; Cotta Galliam citeriorem habuit, Ciliciam Octavius. Dein proxumi consules, L. Lucullus et M. Cotta, litteris nuntiisque Pompei graviter perculsi, cum summae rei gratia tum ne exercitu in Italiam deducto neque laus sua neque dignitas esset, omni modo stipendium et supplementum paravere, adnitente maxime nobilitate, cuius plerique iam tum lingua ferociam suam et dicta factis sequebantur.

[83] {71.M} Quos adversum multi ex Bithynia volentes accurrere, falsum filium arguituri.

[84] {72.M} Vir cum cura dicendus.

[85] {73.M} AMPELIUS A Dario Artabazes originem ducit, quem conditorem regni Mithridatis fuisse confirmat Sallustius Crispus.

[86] {74.M} Ipse animi atrox.

[87] {75.M} Sed Mithridates extrema pueritia regnum ingressus, matre sua veneno interfecta.

[88] {76.M} SCHOL.GRONOV. Mithridates Ponticus auctore Sallustio et fratrem et sororem occidit.

[89] {77.M} Mithridates corpore ingenti, perinde armatus.

[90] {78.M} Ibi Fimbriana e seditione, qui regi per obsequentiam orationis et maxime odium Sullae graves carique erant.

[91] {79.M} Illi tertio mense pervenere in Pontum multo celerius spe Mithridatis.

[92] {18.M} Belli sane sciens.

[93] {20.M} Quem ex Mauritania rex Leptasta proditionis insimulatum cum custodibus miserat.

[94] {48.M} Cum multa dissereret ludis Apollini circensibus.

[95] {51.M} Et continetur gravis.

[96] {53.M} Post, ubi fiducia nimius.

[97] {99.M} Parte legio[num] flumen transducta castra dilatavit.

[98] {100.M} Suos equites hortatus vado transmisit.

[99] {101.M} Ictu eorum , qui in flumen [se] ruebant, necabantur.

[100] {4-67.M} Ruinaque magna pars suismet aut proximorum telis, ceteri vicem pecorum obtruncabantur.

[101] {107.M} Murum ab angulo dexteri lateris ad paludem haud procul remotam duxit.

[102] {110.M} Omnia sacrata corpora in rates imposuisse.

[103] {103.M} Ille festinat subsidiis principes augere et densere frontem.

[104] {104.M} Terror hostibus et fiducia suis incessit.

[105] {105.M} Circumventis dextera nuda ferrum, saxa aut quid tale capita adfligebant.

[106] {106.M} E muris panis sportis demittebant.

[107] {108.M} Moenibus deturbat.

[108] {109.M} Ne illa tauro paria sint.

[109] {111.M} Ita fiducia quam argumentis purgatiores dimittuntur.

[110] {112.M} Obviam fuere.

[111] {113.M} Audaciter.

Attalus' home page | 08.12.08 | Any comments?