Idioma aragonés (original) (raw)

| Aragonés | | | | ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | | | Atras denominacions: | Luenga aragonesa fabla aragonesa | | | Parlau en: | Aragón | | | Rechión: | {{{territorios}}} | | | Etnia: | {{{pueblo}}} | | | Parladors: | 25.556 (2011)[1] | | | Posición: | {{{clasificación}}} (Ethnologue 1996) | | | Filiación chenetica: | Luengas indoeuropeas Italica Romance Occitano-romance (?) Iberorromanica (?) Aragonés | | | Estatus oficial | | | | Oficial en: | Garra país | | | Luenga propia de: | Aragón | | | Reconoixiu en: | {{{reconoixiu}}} | | | Regulau por: | Instituto de l'Aragonés (AAL) | | | Codigos | | | | ISO 639-1 | an | | | ISO 639-2 | arg | | | ISO 639-3 | arg | | | SIL | arg | | | Extensión de l'aragonés en royo | | |

L'aragonés (idioma aragonés u luenga aragonesa) ye un idioma romance, luenga propia d'Aragón, parlato por bellas 25.556 personas [1] sobretot en as comarcas pirinencas y prepirinencas d'o norte d'Aragón. En as atras comarcas aragonesas a on que se charró l'idioma, hue o substrato y influencia de l'aragonés ye encara perceptible en o castellano que se i fabla, mas que mas en os aragonesismos lexicos.

Denominación

A denominación formal mes común d'a luenga ye aragonés, nombre con que ye conoixita localment, historicament y internacional.

A tradición filolochica fa uso igualment d'o compuesto navarro-aragonés u navarroaragonés ta referir-se, mas que mas, a lo estadio medieval de l'idioma, a consonant con l'uso d'atros compuestos lingüistico-cheograficos ta atros romances peninsulars como lo galaicoportugués u l'astur-leyonés.

Popularment, a falta historica de claros referents lingüisticos y una diglosia multisecular con o castellano accentuoron as diferencias dialectals de l'idioma, afavorindo una baixa conscienciación unitaria entre os parladors d'a luenga, y fendo que aquels que millor mantenioron o dialecto propio lo denominasen con un nombre local (ansotano, cheso, belsetán, chistabín, etc.)

Fabla ye una altra denominación informal, considerata alternativa per beluns, popularizata en a segunda metat d'o sieglo XX. En realidat ye un alcurzamiento d'a expresión fabla aragonesa, inspirata en a de fabla chesa, usata en cheso.

Situación

Sinyal bilingüe benasqués/castellano

L'aragonés ye encara parlato como luenga materna en o suyo nuclio orichinal, as montanyas aragonesas d'os Pirineus, en as comarcas d'o Viello Aragón (Chacetania y Alto Galligo), Semontano, Sobrarbe y Ribagorza.

As ciudaz y villas prencipals an encara puede trobar-se fabladors patrimonials de l'aragonés son: Uesca, Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Echo, Estadilla, Benás, Samianigo, Pandicosa, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto, Lo Grau.

Altros aragoneses tamién aprenden aragonés como una segunda luenga en puestos como Uesca, Zaragoza, Exeya, y Teruel. Seguntes os datos d'o Censo de 1981, a on se incluyoron preguntas relativas a l'uso d'as luengas propias, a suma de fabladors no blincaba d'os 30.000, fendo que l'aragonés siga una d'as luengas europeas con mas gran periglo d'extinción.

Dende o Censo de 1981, o estudio demolingüistico mas important ye lo Estudio sociolingüistico feito en una gran aria de l'Alto Aragón por l'equipo de l'Euskobarometro [2] , dirichiu por Francisco Llera, a zaguers d'os anyos 90. Seguntes a elaboración d'o sociologo Natxo Sorolla sobre os datos d'ixe informe,[3] l'aragonés yera parlau por bellas 25.000 personas, d'as cuals, 13.000 lo tendrían como luenga inicial. Ixos datos tamién dan a cifra de 59.000 personas que lo entienden, 11.000 que lo saben leyer y 6.000 que lo saben escribir.

As cifras dadas por atros autors gosan situar-se entre os 10.000 y os 30.000 parladors. S'ha de destacar que en o Censo de Población y Viviendas de 2011 tornó a incluir-se preguntas sobre o conoiximiento y l'uso d'as luengas propias d'Aragón, fendo un total de 25.556 personas que declarón saber charrar aragonés, 44.439 entender-lo, 29.985 leyer-lo y 17.009 escribir-lo, con un 0,33% de margin d'error con un intervalo de confianza d'o 99%, estando os datos con mayor representatividat estatistica que disponemos sobre as competencias lingüisticas en aragonés [1] .

Os municipios que figuraban como aragonesofonos en l'abant-prochecto d'a Lei de Luengas que o Gubierno d'Aragón publicó en l'anyo 2001 (pero que no plegó a presentar en as Corz d'Aragón) son:

Abiego, Abizanda, Adauesca, Agüero, L'Aínsa-Sobrarbe, Aísa, Albero Alto, Albero Baixo, Alberuela de Tubo, Alcalá d'o Bispe, Alerre, Almudévar, L'Almunia de Sant Chuan, Alquezra, Angüés, Ansó, Antillón, Aragüés de lo Puerto, Ardisa, Argavieso, Arguis, Ascellas-Ponzano, Ayerbe, Azara, Azlor, Bagüés, Bailo, Val d'Echo, Vall de Bardaixín, Vall de Lierp, Balbastro, Banastars, Barbués, Barbunyals, Barcabo, Benás, Berbegal, Biel-Fuencalderas, Biarche, Biescas, Vilanova, Villanuga, Bisagorri, Biscarrués, Vicién, Blecua y Torres, Boltanya, Borau, Broto, A Buerda, Campo, Candarenas, A Canal de Berdún, Canfranc, Capella, Casbas de Uesca, Castillón de Sos, Castillón d'o Puent, Castiello de Chaca, Castillazuelo, Chaca, Chasa, Chistén, Colungo, Chía, Chimillas, A Espunya, Estada, Estadilla, Fago, Fanlo, Fiscal, Fonz, La Foradada d'el Toscar, O Frago, A Fueva, Lo Grau, Graus, Oz de Tena, Oz y Costeán, Huerto, Ibieca, Igriés, Ilche, A Sotonera, Longars, A Luenga, A Perdiguera, Lobarre, Lo Porzano, Oscorrals, Lupinyén-Ortiella, Mianos, Monflorit-Ascasas, Monzón, Morillo de Galligo, Naval, Novals, Nueno, Olvena, Palo, Pandicosa, As Penyas de Riglos, Peraltiella, Perarrúa, Pertusa, Piracés, Plan, Pozán d'o Vero, A Puebla de Castro, Puent d'a Reina de Chaca, Puertolas, O Pueyo d'Araguás, Quicena, Robres, Samianigo, Saúnc, Salas Altas, Salas Baixas, Saliellas, Sallén de Galligo, Sant Chuan de Plan, Sangarrén, Santa Cruz d'as Serors, Santa Cilia de Chaca, Santolaria de Galligo, Santa Liestra y Sant Quílez, Santa María de Dulcis, Secastiella, Seira, Senés d'Alcubierre, Sesa, Sesué, Sietamo, Tardienta, Tella-Sin, Tierz, Torla, Torralba d'Aragón, Torres d'Alcanadre, Torres de Barbués, Uesca, Yebra de Basa, Yesero y Zaragoza.

Filiación lingüistica

L'aragonés ye clasificato, per lo suyo contexto cheografico y historico, como un idioma romanico occidental, encara que una d'as caracteristicas tradicionals que definen as luengas romances occidentals –a sonorización d'as oclusivas xordas intervocalicas– no gosa cumplir-se en aragonés (mas que mas en l'aragonés central; en occitano gascón local d'a val d'Aspa tamién se troba lo mesmo fenomeno):

Oclusiva bilabial Oclusiva alveolar Oclusiva velar
Latín SAPERE RUTA URTICA
Aragonés saper (saber) ruta (ruda) xordica (xordiga)
Castellano saber ruda ortiga
Catalán/Occitano saber ruda ortiga
Gallego-Portugués saber (ar)ruda urtiga
Francés savoir rue (planta) ortie

Encara que muitos lingüistas lo enclavan en o grupo de luengas iberorromances, l'aragonés presenta unas diverchencias que lo deseparan d'os romances de l'ueste peninsular (castellano, asturiano-leyonés y gallego-portugués), amanando-lo mes t'o catalán y ta l'occitano (mas que mas l'occitano gascón), y t'o resto d'a Romania en cheneral, per eixemplo en a conservación d'as particulas pronominalo-adverbials ibi/bi/i y en/ne. En o suyo lexico elemental, l'aragonés tamién conta con un percentache licherament superior de vocables mes amanatos t'o catalán (mas que mas l'occidental) y t'o gascón, que no pas t'o castellano, encara que ixo pende tamién en a variedat. Asinas, l'aragonés occidental no comparte ya tanto lexico con os vecins orientals como lo fan l'aragonés sobrarbenco y ribagorzano. Os antigos navarro y riojano yeran variedaz navarroaragonesas mes amanatas t'o castellano u que, aparentment, se castellanizoron luego.

L'aragonés muderno ye, en consecuencia, un idioma romance posicionato entre o conchunto iberorromance y o conchunto formato per lo catalán y l'occitano, fendo de puent entre o castellano y o catalán, pero tamién en muitos casos entre o castellano (u catalán) y o gascón. O feito de compartir con o gascón y o catalán noroccidental (y en ocasions, con o basco) una ripa de vocables exclusivos en a Romania, mete tamién a l'aragonés en un sozgrupo dito en ocasions pirinenco. De vez, o suyo arcaísmo en bellas solucions lo achirmana con l'asturiano (u tamién o gallego y o catalán) frent a lo castellano.

Istas clasificacions fan que l'aragonés pueda apareixer como amés oriental d'as luengas iberorromances (cuan no se bi incluyen o catalán u l'occitano), u como la mes sudoccidental d'as occitanorromances, pirinencas u galorromances.

L'aragonés tamién pareix haber coincidito en muitas cosas con o mozarabe, que influyó prou como substrato prencipal en espardir-se l'aragonés enta o sud per as tierras de Zaragoza y Teruel. O sistema de clasificación d'o SIL en o Ethnologue, no acceptato cheneralment per os especialistas d'a romanistica, considera l'aragonés y o mozarabe en un grupo que clama pirinenco-mozarabe.

Estructura d'a luenga

Fonolochía y grafía

Os fonemas son entre barras oblicuas / /, os alofonos d'un fonema son entre parentesis cuadratas [ ], a notación ortografica ye en carácters italicos y se conforma a l'ortografía de l'Academia de l'Aragonés.

Vocals

| | Anteriors | | Centrals | | Posteriors | | ---------------- | ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- | ------------ | | -------------- | | Zarratas | i /i/ u /u/ e /e/ o /o/ a /a/ | | | | | | | | | | | | | | | | | Meyas | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ubiertas | | | | |

Un accento grafico (á, é, í, ó, ú) indica una posición irregular de l'accento tonico.

Consonants

| | labials | labiovelars | interdentals | dentals ualveolars | palatals upostalveolars | velars | | | | | | | | | ------------------------ | ----------- | ----------------------- | ------------------ | ----------------------- | ----------- | ---------- | ----------- | -------------------------- | -------------- | ------------- | -------------- | --------------------------- | | | xordas | sonoras | xordas | sonoras | xordas | sonoras | xordas | sonoras | xordas | sonoras | xordas | sonoras | | | oclusivas | p/p/ | b/b/ [b~β] | | | | | t/t/ | d/d/ [d~ð] | | | c, qu/k/ | g, gu/g/ [g~ɣ] | | fricativas | f/f/ | | | | z/θ/ | | s/s/ | | x, ix/ʃ/ | | | | | africatas | | | | | | | | | ch/tʃ/ | | | | | nasals | | m/m/ | | | | | | n/n/ [n~ɱ~ŋ] | | ny/ɲ/ | | | | laterals | | | | | | | | l/l/ | | ll/ʎ/ | | | | vibrants | | | | | | | | rr, r-/r/ | | | | | | batitas | | | | | | | | r/ɾ/ | | | | | | approsimants(glides) | | | | u/w/ | | | | | | i, y/j/ | | |

Evolución diacronica d'a fonolochía

Bellas caracteristicas propias d'a fonetica aragonesa en a suya evolución dende o latín son:

Morfosintaxi

Determinadors

Posesivos

Os posesivos fan a función determinadera cuan van preceditos de l'articlo definito. O sustantivo determinato puet trobar-se en metat d'a combinación:

En ocasions, no cal l'articlo:

Con bels sustantivos referents a parients amanatos, s'emplega tamién a forma curta d'o posesivo, que no va acompanyata d'articlo:

Pronombres

Particlas pronominalo-adverbials (u pronombres adverbials)

L'aragonés, como muitas d'as luengas romances (pero a diferencia d'as iberorromances), conserva las formas latinas ENDE y IBI en as particlas pronominalo-adverbials: en/ne y bi/i/ie.

Combinacions de formas pronominals

A forma mes comuna en aragonés de combinación d'os pronombres personals de tercera persona de complemento directo y indirecto només distingue o numero de l'indirecto (li/le; lis/les) pero toz dos cheneros y numeros s'enciertan en una sola forma (en).

A forma ye prou particular si s'acompara con a d'as luengas vecinas, en as cuals, u bien bi ha diferencia de numero y tamién de chenero en o indirecto (en castellano) u bien diferencia de numero y chenero en o directo (en catalán):

Cal parar cuenta que existen formas en cualques variedaz aragonesas que sí deixan claro lo chenero y numero d'o complemento directo. Asinas pasa en as formas ribagorzanas lo i, la i, los i, las i; u en as formas belsetanas le'l/le lo, le la, le's/le los, le las, acomparables con as formas d'o catalán antigo li'l, li la, etc., vivas en buena part de Valencia.

Evolución gramatical diacronica

Historia d'a luenga

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de l'aragonés veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]] veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]] veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A toponimia ye un d'os campos a on encara se conservan millor as palabras aragonesas.

L'aragonés naixió alredol d'o sieglo VIII como uno d'os muitos dialectos d'o latín desembolicatos en os Pireneus centrals y norte, y este d'a val d'Ebro en os actuals Rioja, sud y este de Navarra y Alto Aragón. Se considera que entre os substratos, o basco yera muito important. A conquista y repoblación d'o centro d'a val d'Ebro y zonas d'a Celtiberia por parte de cristianos navarros y aragoneses, fació que s'extendiese a suya luenga, cosa favoreixita por charrar-se-ie un romance mozarabe u romanico-andalusí pareixito, (que emplegaban os cristianos y musulmans nativos), y que con poquez cambeos no yera dificil d'aragonesizar. Sindembargo, a expansión de l'aragonés fa que empecipie a influencia d'altros idiomas por contacto con fabladors d'altras luengas latinas, amás d'o mozarabe d'a val d'Ebro, como l'occitano, o castellano y, mas tarde o catalán. O romance navarroaragonés que se charraba en La Rioja u Soria empecipiaba a desapareixer ya por esta epoca.

En o sieglo XII a unión d'o Reino d'Aragón con Catalunya baixo lo mesmo rei significó a unión de territorios lingüisticament heterochenios, con o catalán fablato en a rechión oriental y l'aragonés en a occidental. Por istas envueltas apareixen os primers textos con formas romances mayoritarias, (denantes s'escribiba nomás que en latín arromanzato). En a conquista que se fació dimpués d'a unión dinastica, l'aragonés s'extendió menos que o catalán, nomás en zonas d'o Sistema Iberico ta o sud d'o sector central d'a val d'Ebro, plegando ta o sud de forma compacta ta las actuals comarcas churras. As muelas de Caroch, en as marguins d'o río Xúcar estioron o cabo sud d'a distribución de l'aragonés en o Reino de Valencia[4]. Podió haber-ie una presencia de zonas aragonesofablants mas ta o sud como enclaus que no duroron guaire entre meyo de zonas catalanofablants, arabofablants y castellanofablants, en especial en o reino de Murcia.

Evolución cheografica de l'aragonés.

A cheneralización d'o castellano, tamién conoixito como espanyol, como a luenga común d'a peninsula, significó a recesión de l'aragonés (proceso de castellanización). Uno d'os intes claus en a historia de l'aragonés estió cuan un rei de orichen castellano fue coronato en o sieglo XV: Ferrando I d'Aragón, (tamién conoixito como Ferrando d'Antequera). Con a dinastía Trastamara, idenficata con o castellano, empecipia un periodo de diglosia que dura dica os nuestros días.

L'unión d'Aragón y Castiella y a progresiva suspensión de toda capacidat d'autogubierno dende o sieglo XVIII significó a reducción de l'aragonés, que encara se charraba amplament, a un emplego rural y coloquial, entre que a nobleza esleyó o espanyol como simbolo de poder. A supresión de l'aragonés plegó en a suya fuga mientres o rechimen d'o dictador Francisco Franco en o sieglo XX. Os mayestros pegaban a os escolanos por emplegar l'aragonés en as escuelas, y a lechislación vedó l'amostranza de cualsiquier luenga que no fuese a espanyola.

A democracia constitucional votata por o pueblo en 1978 significó un incremento en o numero de treballos literarios y estudios en y sobre a luenga aragonesa. Manimenos, ista renaixedura puede estar masiau tardana ta ista luenga.

Fa poco s'ha lechislato sobre a mesma en a "Lei 10/2009, de 22 d'aviento, d'uso, protección y promoción d'as luengas propias d'Aragón", publicata en o Boletín Oficial de Aragón de 30 d'aviento de 2009.

Variación

Mapa lingüistico d'Aragón — dialectos de l'aragonés en griso y narancha claro.

Bi ha cualques dialectos de l'aragonés en as vals d'o Pireneu axial, una variedat con rasgos mas cheneral en o Semontano, tamién mas castellanizata, y formas de transición entre as primeras y a zaguera.

As parlas mas orientals d'o dialecto Ribagorzano, en chunto con as mas occidentals d'o catalán ribagorzano, pueden considerar-se una variant romance de transición, que comparten caracteristicas con o catalán y con l'aragonés.

Codificación

Ortografía

L'aragonés conoix cuantas ortografías concurrents no oficials:

Comparanza entre as tres primeras ortografías de l'aragonés[6]

Fonemas Ortografía de l'Academia de l'Aragonés Grafía de Uesca de 1987 Grafía SLA
/a/ a a a
/b/ b, v seguntes a etimolochía latina.Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant bEx: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán b, v seguntes a etimolochía romance, como en catalán y occitano.Ex: bien, servício, val, activo, cantava, debant
/k/ c qu debant de e, i c qu debant de e, i c qu debant de e, i
/kw/ Si i hai 'q' etimolochica, como en catalán y un poquet en occitano:qu debant de a, o. debant de e, i. Ex: quan, qüestión. cu como en espanyolEx: cuan, cuestión Si i hai 'q' etimolochica, como en catalán y un poquet en occitano:qu debant de a, o. debant de e, i. Ex: quan, qüestion.
/tʃ/ chEx: chaminera, minchar, chusticia, cheografía chEx: chaminera, minchar, chustizia, cheografía ch. j (g debant de e, i) seguntes a etimolochía, como en catalán y occitano. Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/ d d d
/e/ e e e
/f/ f f f
/g/ g gu debant de e, i g gu debant de e, i g gu debant de e, i
/gw/ gu debant de a, o debant de e, i gu debant de a, o debant de e, i gu debant de a, o debant de e, i
h etimolochica, muda dimpués d'o latín Notata seguntes a etimolochía.Ex: historia, hibierno No notata.Ex: istoria,ibierno Notata como en aragonés medieval y en catalán.Ex: história,hivierno
/i/ i i i
/l/ l l l
/ʎ/ ll ll ll
/m/ m m m
/n/ n n n
/ɲ/ ny como en aragonés medieval y como en catalánEx: anyada ñ como en espanyolEx: añada ny como en aragonés medieval y como en catalánEx: anyada
/o/ o o o
/p/ p p p
/r/ r r r
/rr/ rr r- inicial rr r- inicial rr r- inicial
/s/ s (tamién entre dos vocals, nunca ss*) s (tamién entre dos vocals, nunca ss*) s (tamién entre dos vocals, nunca ss*)
/t/ t t t
-t final etimolochica, muda en aragonés contemporanio Notata como en aragonés medieval, en catalán y en occitano.Ex: sociedat, debant, chent No notata.Ex: soziedá, debán, chen Notata como en aragonés medieval, en catalán y en occitano.Ex: sociedat, debant, gent
/u, w/ u u u
/jʃ/ (dialectos orientals)/ʃ/ (dialectos occidentals) ix como grafía soporte ta toz os dialectosEx: baixo xEx: baxo ix (dialectos orientals). x (dialectos occidentals). Ex: baixo (oriental) = baxo (occidental)
/j/ y inicial y entre dos vocals i en os atros casos y inicial y entre dos vocals i en os altros casos y inicial y entre dos vocals i en os atros casos
/θ/ z debant de a, o, u. c debant de e, i (fueras de formacions internacionals, y bellas parolas d'orichen griego u arabe). z en posición final (pero tz como grafía soporte en plurals y formas verbals procedents de t+s que en benasqués fan ts). Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz. zEx: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz. z debant de a, o, u, en posición inicial. ç debant de a, o, u, en posición interior. z en posición final. c debant de e, i. z en as formacions internacionals (cultismos griegos, ampres, con una z en l’orichen). Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
Cultismos No se notan as tendencias a l'asimilación.Ex: dialecto, extension y lexico. Se notan as tendencias a l'asimilación.Ex: dialeuto, estensión pero lecsico. No se notan totas as tendencias a l'asimilación.Ex: dialecto, extension y lexico.
Notación de l'accento tonico (en negreta en os eixemplos) Modelo espanyol, nomás en agudas, permitindo-se la no accentuación.Ex:historia, gracia, servicio mitolochía, cheografía, María, río atención choven, cantaban Modelo espanyol.Ex:istoria, grazia, serbizio mitolochía, cheografía, María, río atenzión choben, cantaban Modelo portugués, catalán y occitano.Ex:história, grácia, servício mitologia, geografia, Maria, rio atencion joven, cantavan

Standardización

A variedat stándard de l'aragonés encara ye elaborando-se pero bi ha dos concepcions diverchents.

Literatura

Ta más detalles, veyer l'articlo Literatura en aragonés veyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]] veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]] veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dende os anyadas 70 d'o sieglo XX, se publica mas que no nunca literatura en aragonés, con bella cincuantena d'autors.

Educación

Martínez, J. P., & Paricio Martín, S. J. (2017). Aragonese: the Aragonese language in education in Spain. Ljouwert/Leeuwarden: Mercator.

Se veiga tamién

Vinclos externos

Referencias y notas

  1. 1,0 1,1 1,2 [1] Informe d'o Censo de población y viviendas de 2011, Seminario Aragonés de Sociolingüistica y Universidat de Zaragoza
  2. [2] Estudio de l'equipo de l'Euskobarometro (2001)
  3. [3] Estimación de Natxo Sorolla sobre l'estudio de l'Euskobarometro
  4. (es) Emili Casanova: La frontera lingüistica castellano-catalana en el País Valenciano. Revista de Filología Románica, Vol 18, (2001) p 230.
  5. Estudio de Filología Aragonesa_: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés_, Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés, Zaragoza, octubre de 2010.
  6. No s'indican os detalles ortograficos que notan ciertas parlas locals.
Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) Aragonés oriental Aragonés meridional
Luengas romances
Aragonés | Arrumano Astur-leyonés Castellano Catalán Corso incluindo o gallurés Chudeocastellano Dalmata Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón Francoprovenzal Friulán Gallego Istriot Istrorrumano Italiano Ladino Ligur Lombardo Meglenorrumano Napolitán Occitán incluindo o gascón y l'aranés Piemontés Portugués Rumanche Rumano Sardo incluindo o sasarés Siciliano Veneciano