Arsen Harutyunyan (Արսեն Հարությունյան) | Institute of Archaeology and Ethnography of National Academy of Sciences, Armenia (original) (raw)
Uploads
Papers by Arsen Harutyunyan (Արսեն Հարությունյան)
The half-destroyed monument complex of the "King Alan" sanctuary, located in the rural area of Ol... more The half-destroyed monument complex of the "King Alan" sanctuary, located in the rural area of Old Harzhis in the Syunik province of the Republic of Armenia, comprises a single-nave vaulted basilica church, a narthex-hall attached to the west, and a mausoleum adjoining them to the north. This complex is being comprehensively studied for the first time. Although manuscript sources do not provide evidence about the monument, more than a dozen epigraphs dating from the 11th to the 15th centuries fill this gap. The architectural and sculptural features of the monument indicate that the complex was built no later than the 10th-11th centuries. The first component of the name "King Alan" is directly connected with the term "free-born" ("ազատածին"-"azatatsin") mentioned in the 1326 inscription on the ornamented tombstone preserved in the narthex-hall, referring to Alan, who descended from a noble family. It is logical that being "free-born" and the highly artistic tombstone led the local people to refer to Alan as a "king," which caused the original name of the church to be forgotten and the entire complex to be known as "King Alan." Unfortunately, this has sometimes led to misunderstandings, particularly the misinterpretation of the name Alan as a tribal name and the deceased as a king of the Alans. Abstrait: Le sanctuaire "Alan Roi" du vieux Harzhis et héritage épigraphique (Syunik, République d'Arménie) L'ensemble monumental à moitié détruit du sanctuaire "Alan King", situé dans le village de Vieux Harzhis de la province de Syunik de la République d'Arménie, composé d'une église basilique à nef unique, d'une salle du narthex attachée à l'ouest, et un mausolée qui leur est attené au nord, fait l'objet d'une étude approfondie pour la première fois. Les preuves du monument n'ont pas été conservées dans les sources littéraires, mais plus d'une douzaine de epigraphies datant des XIe et XVe siècles comblent le vide. Les solutions architecturales et sculpturales du monument nous permettent de constater que le complexe a été construit au plus tard aux Xe-XIe siècles. Le premier composant du nom commun "Alan King" a un lien direct avec un mot décrivant Alan "azatatsin" (ազատածին)-originaire d'une famille noble, mentionné dans l'inscription en 1326 après JC sur la pierre tombale sculptée conservée dans la salle du narthex. Il est logique que l'origine d'une famille noble du défunt et la pierre tombale hautement sculptée soient devenues la principale raison pour laquelle les gens ont appelé Alan "roi", ce qui a fait oublier le vrai nom de l'église et a scellé l'ensemble du complexe avec le nom "Roi Alan". Malheureusement, cela a parfois donné lieu à des malentendus, en particulier, le nom Alan a été traité comme un nom tribal et le défunt comme un roi Alan.
The monastic complexes of medieval Armenia were also educationalscientific centers, where acted t... more The monastic complexes of medieval Armenia were also educationalscientific
centers, where acted the different types of schools, seminaries,
scriptoria and where were copied manuscripts too. Historiographers
testified about the activities of Armenian scriptoria yet (Kirakos
Gandzaketsi, Stepanos Orbelyan and others), those are documented
also in the results of archaeological excavations (Teghenyats monastery,
St Tiramayr monastery of Vaghuhas etc.).
A number of evidences about the constructions and donations have
been preserved in Armenian epigraphic inscriptions too. According
to some construction and donation inscriptions of the monasteries
Sanahin, Haghbat, Saghmosavank, Horomos passed to us the names
of famous figures, such us queen Hranush - the daughter of Davit
Anhoghin (Sanahin Monastery, 1063), Vache Vachutyan and his spouse
Mamakhatun (Horomos, 1229), Kurd Vachutyan and his spouse Khorishah
(Saghmosavank, 1255), the patron Ohanjan from India (Mother See of
Holy Etchmiadzin, 1795), naphta producer Davit Avan-Yuzbashyan from
Baku (Mother See of Holy Etchmiadzin, 1908-1911) and many others.
Միջնադարյան Երևանի պատմության ուսումնասիրությունն ու հանրայնացումը հարևան ժողովուրդների ահագնացող... more Միջնադարյան Երևանի պատմության ուսումնասիրությունն ու հանրայնացումը հարևան ժողովուրդների ահագնացող սեփականատիրական նկրտումների համապատկերում, ավելի քան երբևէ, հրատապ ու արդիական են դարձել: Թեև Խորհրդային և հետագա տարիներին հետազոտողները տարբեր առիթներով անդրադարձել են նաև Երևանի պատմությանն ու գրավոր-մշակութային ժառանգությանը 1 , սակայն խնդրահարույց բազմաթիվ հարցեր դեռևս առկախ են մնում: Սրանով պայմանավորված՝ մեր վերջին ուսումնասիրությունների առանցքում միջնադարյան Երևանը գրավոր սկզբնաղբյուրներում, ի մասնավո-րի՝ վիմագրերում և ձեռագրերի հիշատակարաններում ներկայացնելն էր, որի շրջանակներում անդրադարձել ենք նաև քաղաքի պատմության համար սկզբնաղբյուրային արժեք ունեցող արխիվային վավերագրերին, հին լուսանկարներին, նաև՝ ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի ուղեկից նկարիչ Ժոզեֆ Գրելոյի հեղինակած փորագրանկար-համայնապատկերին (1673 թ.): Ուսումնասիրությունների արդյունք դարձան ոչ միայն մեր մի քանի հոդվածներն ու հաղորդումները 2 , այլև երկու մենագրությունները՝ նվիրված Երևանի Ս.
Հրա տա րա կու թյան է երաշ խա վո րել ԵՊՀ պատ մու թյան ֆա կուլ տե տի գի տա կան խոր հուր դը Վ 610 Վի... more Հրա տա րա կու թյան է երաշ խա վո րել ԵՊՀ պատ մու թյան ֆա կուլ տե տի գի տա կան խոր հուր դը Վ 610 Վի մագ րու թյուն. դասընթացի ուսումնամեթոդական ծրագիր / կազ մեց՝ Ար սեն Հա րու թյու նյան;-Եր.: Հե ղի նա կա յին հրատ., 2024.-28 էջ: Ու սումն ա մե թո դա կան ծրա գիր-ու ղե ցույցն ամ փո փում է հայ վի մագրագիտու թյան ու սումն ա սիր ման առաջնա յին դրույթ նե րը. հնա գի տությունից իբ րև օժան դակ գի տա կարգ ձև ա վոր վե լու պատմու թյու նը, վի մա գրագետ երախ տավոր նե րի գոր ծու նե ու թյունն ու ավան դը, վի մագ րե րի վերծան ման և ըն դօրինակման անհ րա ժեշտ պահանջներն ու սկզբունք ները, բովանդա կա յին ու հնագրական առանձնահատ կու թյուն նե րը և այլն: Նա խա տես ված է պատ մու թյան և բա նա սի րու թյան ֆա կուլ տետ նե րի պրոֆեսորադասախոսական կազմի և ու սա նող նե րի հա մար:
Ար սեն Հա րութ յուն յան, պ.գ.թ. ՀԱԻ/ՄՄ ՏԱԹԵՒԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՎԻՄԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս յուն յաց ու... more Ար սեն Հա րութ յուն յան, պ.գ.թ. ՀԱԻ/ՄՄ ՏԱԹԵՒԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՎԻՄԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս յուն յաց ուշ միջ նա դար յան ճար տա րա պե տութ յան ինք նա տիպ դրսևո րումն ե րից են ա նա պա տա յին հա մա լիր նե րը, ո րոնք կազ մա վոր վել են հիմն ա կա նում 17-18-րդ դդ.: Նոր մե նաս տան նե րի կա ռու ցու մը, բնա կա նա բար, պայ մա նա վոր ված էր Ս յու նի քում ա նա պա տա կան շարժ ման վե րա զար թոն քով, ո րի նա խա ձեռ նող ներն էին Ե րու սա ղեմ ուխ տի գնա ցած` Սաղ մո սա վան քի ե պիս կո պոս Սար գիս պա րոն տեր Ա րե նե ցին 1 և Տ րապի զո նից ժա մա նած Կի րա կոս քա հա նա Պոն տա ցին: Մե ծա նուն վար դա պետ Մով սես Տաթ ևա ցու (կա թո ղի կոս` 1629-1633 թթ.) ուղ ղորդ մամբ գա լով Ս յու նիք՝ ա նա պա տա կան շարժ ման հայ րե րը նոր ա նա պա տը հիմն ում են Տաթ ևի հռչա կա վոր վան քից ոչ հե ռու՝ Ո րո տան գե տի ա ջա կող մում, Հա լի ձոր գյու ղի հան դի պա կաց բար ձուն քին: Հա լի ձո րի Հա րանց կամ Տաթ ևի նախ կին Մեծ ա նա պա տը, ո րը հայտ նի էր նաև Ս յուն յաց Մեծ ա նա պատ ան վամբ, ցա վոք եր կար կյանք չու նե ցավ, քան զի մե ծա պես խարխլ վեց Ս յուն յաց 1658 թ. երկ րա շար ժից: Կարճ ժա մա նա կում նշա նա վոր հոգ ևոր ու գրչութ յան կենտ րոն դար ձած ա նա պա տի միա բա նութ յու նը տե ղա փոխ վում է: Հա կոբ Դ. Ջու ղա յե ցի (1655-1680) կա թո ղի կո սի նա խա ձեռ նութ յամբ և վա նա հայր Ա րիս տա կես վար դա պետ Տաթ ևա ցու հո գա ծութ յամբ նոր ա նա պատ է հիմն վում ներ կա յիս Տաթ ևի Մեծ ա նա պա տի տե ղում: Նո րա հիմն ա նա պա տը ևս, չզի ջե լով նա խոր դին, շատ շուտով հայտ նի մե նաս տան է դառ նում, ո րի հիմն ադր ման ու գոր ծու նեու թյան մա սին են վկա յում ոչ միայն մա տե նագ րա կան աղբ յուր նե րը՝ ի դեմս Զա քա րիա Ա գու լե ցու հա ղորդումն ե րի, այլև հու շար ձա նախմ բի որ մե րին ու տա պա նա քա րե րին պահ պան ված եր կու տասն յա կից ա վե լի վի մագ րե րը: Վեր ջին նե րիս հա մա լիր քննութ յանն է նվիր ված սույն ու սումն ա սի րութ յու նը, քան զի դրանք ցայ սօր ամ բող ջաց ված և հ րա տա րակ ված չէին: Հիմ ա բա ռեր՝ Տաթ ևի Մեծ ա նա պատ, Տաթ ևի վանք, Ա րիս տա կես վար դա պետ Տաթ ևա ցի, միա բա նութ յուն, վի մա գիր, տա պա նա քար, գա վիթ-սրահ, գե րեզ մա նոց: Նե րա ծութ յուն Տաթ ևի վան քի վի մագ րա կան ժա ռան գութ յան ու սումն ա սիր ման շրջանակում 2 2018 թ. հու լի սի 25-ին վի մագ րա գի տա կան հե տա զո տութ յուն ներ ի րա-1 Սարգիսը ծագումով պատմական Արագածոտնի Ամբերդ գավառի Արենի գյուղից էր, որը ներկայումս ավեր ու անմարդաբնակ է [Հակոբյան և այլք 1986, 422]: 2 2014-2015 թթ. Տաթևի վանքում, մասնավորապես հյուսիսային պարսպապատից բացվող մուտքի, արևելյան պարսպապատի, զանգակատան և երբեմնի գավիթ-սրահի մեր ձակայ քում ՀՀ ԳԱԱ Հնագի տության և ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավա խմբի կողմից պեղումներ են իրակա նացվել (ղեկավար՝ Հուսիկ Մելքոնյան, անդամներ՝ Արսեն Հարությունյան, Դավիթ Դավթյան), որոնց արդյունքները վերջերս ենք հրատարակել [Melkonyan et al. 2017]: Պեղումներին զուգահեռ և հետագա տարիներին մեր կողմից իրականացվել են նաև վանքի և շրջակա հուշարձան ների վիմագրա գիտական հե տազոտություններ, ընդօրինակվել է ավելի քան 120 անտիպ արձանագրություն: Ար սեն Հա րութ յուն յան ՏԱԹԵՒԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՎԻՄԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ
Yerevan, the capital of Armenia, is one of the ancient settlements of the Armenian Highlands, whi... more Yerevan, the capital of Armenia, is one of the ancient settlements of the Armenian Highlands, which archaeological data have confirmed for a long time. The archaeological surveys on the left and right banks of the Hrazdan River, in the gorge, that occurred in the last century revealed many cave dwellings, where traces of human activity were documented. In different parts of the city, many structures of the old Stone Age have been preserved and have reached us, among which the "Yerevan 1" cave should be mentioned as an example. The city is particularly rich in monuments of the Early, Middle and Late Bronze Age, some of which are still being excavated by international archaeological expeditions. Among those special monuments, Shengavit, Karmir Blur, Tsitsernakaberd, and others should be mentioned. It should be emphasized that although individual elements of urban life in Yerevan can be observed as early as the Bronze Age, in particular, in the Shengavit, and Karmir Blur ancient sites, the birth certificate of the city is Erebuni Fortress, founded by the Urartian king Argishti I (786-764 BC) in 782 BC. The Fortress, one of the most unique and beautiful buildings of the Urartian Empire, stands out in the creation of the future Yerevan's urban image. Fortunately, a stone with its cuneiform inscription about the foundation of the fortress was preserved and reached us. In the ancient period and throughout the Middle Ages, Yerevan was a wellwatered settlement that had irrigated gardens and skillfully built canals, some of which are still functioning today despite being more than 2,800 years old. There are mentions of gardens and winepresses in Yerevan, which operated until the late Middle Ages, and even until the beginning of the 20th century. The medieval period of the city is also rich. We know hundreds of monuments (bridges, churches, houses, khachkars, etc.) and many epigraphs preserved on them with mentions of the toponym Yerevan. From at least the 13th century to the beginning of the 20th century, many manuscripts were copied and kept in various churches, monasteries, and other scriptoria of the city, about a hundred of which have survived and reached us. Among Yerevan's late medieval monuments, there are also a small number of elements of Iranian culture, namely mosques and secular buildings, which are the result of Persian rule in the city for about three hundred years. Not only the Armenian written sources but also the foreign travelers who visited Yerevan sometimes mentioned the Persian mosques of the city along with the Armenian monuments in their notes. Unfortunately, some of these monuments, which are an important part of Yerevan's cultural heritage, were destroyed or turned into other structures during the Soviet years, along with Armenian churches and other religious buildings. The pre-Soviet, Soviet, and post-Soviet periods of Yerevan, the architectural structures, the formation of a new urban culture, and the new planning of the city, by which Yerevan takes the new path of modern city development, are also interesting. The present collection is a small selection of the historical and cultural heritage of Yerevan, with which an attempt was made to make the history and heritage of the more than 2,800-year-old city accessible to a wider range of readers.
Տպագրվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի գիտական խորհրդի որոշմամբ Աշխատասիրությամբ՝ Վարդան Գ... more Տպագրվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի գիտական խորհրդի որոշմամբ Աշխատասիրությամբ՝ Վարդան Գրիգորյանի, Արսեն Հարությունյանի Խմբագրությամբ՝ Գևորգ Տեր-Վարդանյանի Ղուկաս Կարնեցի Ղ 951 [Բնագրեր] / Աշխատասիրությամբ՝ Վ. Գրիգորյանի, Ա. Հարությունյանի, խմբագրությամբ՝ Գ. Տեր-Վարդանյանի-Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հատոր Գ (1793-1799 թթ.), Երևան, Մատենադարան, 2023, 736 էջ։ Ղուկաս Ա. Կարնեցի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի (1780-1799 թթ.) գահակալման վերջին յոթ տարիների՝ 1793-1799 թթ. գրագրությունների՝ նամակների, կոնդակների և տարաբնույթ այլ վավերագրերի հավաքածուն (1610 միավոր) ամբողջացնում է Հայ եկեղեցու շինարար գահակալի գործունեության ընդհանուր նկարագիրը: 18-րդ դարի վերջին երկու տասնամյակներին Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինն իր գործուն դերակատարումն է ունեցել երկրի քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կյանքում, որի մասին են վկայում Հայ եկեղեցու առաջնորդի բազմաթիվ նամակներն ու կոնդակները Հայաստանի և գաղթավայրերի հոգևոր առաջնորդներին, բարձրաստիճան այրերին, նվիրակներին և տարբեր պաշտոնյաներին: Նախատեսված է պատմաբանների, աղբյուրագետների, Հայ եկեղեցու պատմության հարցերով զբաղվողների և ընթերցող լայն հասարակության համար:
Tatev monastery is one of the famous historical, religious-cultural centers of medieval Armenia, ... more Tatev monastery is one of the famous historical, religious-cultural centers of medieval Armenia, whose epigraphic inscriptions have great importance for the study of the history of South Caucasus. Numerous inscriptions are preserved on the walls of churches and memorial monuments of the monastery and many of them remain unpublished. A mirror-writing epigraphic cryptography is preserved on the exterior southern wall of St. Paul-Peter Cathedral of the monastery, whose decipherment has been the main occasion of this publication. The inscription reveals the names of bishops Anton, Stepanos and Father Kirakos-most likely visitor-donors who came to the Tatev monastery as pilgrims and made donations, for which their names were awarded to be mentioned on the walls of the church as the "Book of Life". As a result of this discovery, the number of Armenian mirror-writing cryptographs (which are known from various Armenian monuments: Kurtan, Tanahat, Sevanavank, Litchk, Haghpat, Old Shinuhayr etc.) has been increased. Abstrait: La cryptographie épigraphique à écriture miroir du monastère de tathèv et parallèles similaires Le monastère de Tathèv est l'un de célèbres centres historiques, religieux et culturels de l'Arménie médiévale, dont les inscriptions épigraphiques ont une grande importance pour l'étude de l'histoire du Caucase du Sud. De nombreuses inscriptions sont conservées sur les murs des églises et des monuments commémoratifs du monastère et nombre d'entre elles restent inédites. Une cryptographie épigraphique en écriture miroir est conservée sur le mur extérieur sud de la cathédrale Saint-Paul-Pierre du monastère, dont le déchiffrement a été l'occasion principale de cette publication. L'inscription révèle les noms des évêques Anton, Stépanos et de Père Kirakos-très probablement des visiteurs-donateurs qui sont venus au monastère de Tathèv en tant que pèlerins et ont fait des dons, pour lesquels leurs noms ont été mentionnés sur les murs de l'église comme le "Livre de la vie". À la suite de cette découverte, le nombre de cryptographes arméniens à écriture miroir (qui sont connus de divers monuments arméniens: Kurtan,
Պատմական գիտությունների թեկնածու ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ Մ. Մաշտոցի անվան հի... more Պատմական գիտությունների թեկնածու ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ-Մատենադարան ՀՀ, Երևան, Չարենցի 15 Էլ. հասցե՝
The current edition is a small selection representing the historical and cultural heritage of Arm... more The current edition is a small selection representing the historical and cultural heritage of Armenia, the aim of which is to popularize this same heritage. The book includes materials related to Armenian history, archaeology, architecture, sculpture, mural painting, khachkar, carpet art, lithography, and manuscript heritage. The book is intended for a wide range of readers. The editor of the book would like to thank all the people and museums that supported the photographs. The book is dedicated to the 30 th anniversary of the foundation of the "Scientific Research Center of Historical and Cultural Heritage" SNCO.
Տպագրվում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ու «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թ... more Տպագրվում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ու «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի գիտական խորհուրդների որոշմամբ Հատորի խմբագիրներ՝ Միքայել Բադալյան Քրիստինե Մարտիրոսյան-Օլշանսկի Արսեն Բոբոխյան ՀՏԴ 902(082) ԳՄԴ 63.4ց43 Ու 229 Ու 229 Ծովային Հայաստան. Ուդուրի-Էթիունի երկրի հնագիտական ժառանգությունը / ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազ գագրության ինստի տուտ, «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոցթանգարան, Կալիֆորնիայի համալսա րա նի Քոթսենի անվան հնագիտության ինստիտուտ: Խմբ.՝ Մ. Բադալյան, Ք. ՄարտիրոսյանՕլշանսկի, Ա. Բոբոխյան,-Եր.: ՀԱԻ հրատ., 2022.-484 էջ: Սևանա լճի ավազանը հարուստ է հնագիտական հուշարձաններով՝ բնակավայրերով, ամրոցներով, դամբա րան նե րով, ժայռապատկերներով, վիշապ կոթողներով, վիմագիր արձանագրություններով: Դրանց հետազոտությունն սկսվել է դեռևս XIX դ., իսկ պեղումներ իրականացվում են XX դ. սկզբից: Հետազոտությունները ցույց են տալիս տա րածաշրջանի խաղացած կարևորագույն դերը Հայկական լեռնաշխարհի մշակութային զարգացումներում: Սույն ժողովածուն նվիրված է այդ աշխատանքների ամփոփմանը և ներկայացնում է համանուն ցուցահանդեսի ու գիտա ժո ղովի նյութերը: Հատորը նախատեսված է ինչպես նեղ մասնագիտական, այնպես էլ մշակույթով և արվեստով հետաքրքրվող ընթերցող լայն շրջանակների համար: Գիրքը հրատարակվում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգա գրու թյան ինստիտուտի, «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոցթանգարանի, Կալիֆորնիայի համալսարանի Քոթսենի անվան հնագիտության ինստիտուտի և ՀՀ գիտության կոմիտեի 21AG6A080 թեմայի ֆինանսական աջակ ցությամբ: Կազﬕն պատկերված են Գաբրիել Գյուրջյանի «Սևան» (1979 թ.) և «Միջնադարյան ամրոցի ավերակները» (1958 թ.
The half-destroyed monument complex of the "King Alan" sanctuary, located in the rural area of Ol... more The half-destroyed monument complex of the "King Alan" sanctuary, located in the rural area of Old Harzhis in the Syunik province of the Republic of Armenia, comprises a single-nave vaulted basilica church, a narthex-hall attached to the west, and a mausoleum adjoining them to the north. This complex is being comprehensively studied for the first time. Although manuscript sources do not provide evidence about the monument, more than a dozen epigraphs dating from the 11th to the 15th centuries fill this gap. The architectural and sculptural features of the monument indicate that the complex was built no later than the 10th-11th centuries. The first component of the name "King Alan" is directly connected with the term "free-born" ("ազատածին"-"azatatsin") mentioned in the 1326 inscription on the ornamented tombstone preserved in the narthex-hall, referring to Alan, who descended from a noble family. It is logical that being "free-born" and the highly artistic tombstone led the local people to refer to Alan as a "king," which caused the original name of the church to be forgotten and the entire complex to be known as "King Alan." Unfortunately, this has sometimes led to misunderstandings, particularly the misinterpretation of the name Alan as a tribal name and the deceased as a king of the Alans. Abstrait: Le sanctuaire "Alan Roi" du vieux Harzhis et héritage épigraphique (Syunik, République d'Arménie) L'ensemble monumental à moitié détruit du sanctuaire "Alan King", situé dans le village de Vieux Harzhis de la province de Syunik de la République d'Arménie, composé d'une église basilique à nef unique, d'une salle du narthex attachée à l'ouest, et un mausolée qui leur est attené au nord, fait l'objet d'une étude approfondie pour la première fois. Les preuves du monument n'ont pas été conservées dans les sources littéraires, mais plus d'une douzaine de epigraphies datant des XIe et XVe siècles comblent le vide. Les solutions architecturales et sculpturales du monument nous permettent de constater que le complexe a été construit au plus tard aux Xe-XIe siècles. Le premier composant du nom commun "Alan King" a un lien direct avec un mot décrivant Alan "azatatsin" (ազատածին)-originaire d'une famille noble, mentionné dans l'inscription en 1326 après JC sur la pierre tombale sculptée conservée dans la salle du narthex. Il est logique que l'origine d'une famille noble du défunt et la pierre tombale hautement sculptée soient devenues la principale raison pour laquelle les gens ont appelé Alan "roi", ce qui a fait oublier le vrai nom de l'église et a scellé l'ensemble du complexe avec le nom "Roi Alan". Malheureusement, cela a parfois donné lieu à des malentendus, en particulier, le nom Alan a été traité comme un nom tribal et le défunt comme un roi Alan.
The monastic complexes of medieval Armenia were also educationalscientific centers, where acted t... more The monastic complexes of medieval Armenia were also educationalscientific
centers, where acted the different types of schools, seminaries,
scriptoria and where were copied manuscripts too. Historiographers
testified about the activities of Armenian scriptoria yet (Kirakos
Gandzaketsi, Stepanos Orbelyan and others), those are documented
also in the results of archaeological excavations (Teghenyats monastery,
St Tiramayr monastery of Vaghuhas etc.).
A number of evidences about the constructions and donations have
been preserved in Armenian epigraphic inscriptions too. According
to some construction and donation inscriptions of the monasteries
Sanahin, Haghbat, Saghmosavank, Horomos passed to us the names
of famous figures, such us queen Hranush - the daughter of Davit
Anhoghin (Sanahin Monastery, 1063), Vache Vachutyan and his spouse
Mamakhatun (Horomos, 1229), Kurd Vachutyan and his spouse Khorishah
(Saghmosavank, 1255), the patron Ohanjan from India (Mother See of
Holy Etchmiadzin, 1795), naphta producer Davit Avan-Yuzbashyan from
Baku (Mother See of Holy Etchmiadzin, 1908-1911) and many others.
Միջնադարյան Երևանի պատմության ուսումնասիրությունն ու հանրայնացումը հարևան ժողովուրդների ահագնացող... more Միջնադարյան Երևանի պատմության ուսումնասիրությունն ու հանրայնացումը հարևան ժողովուրդների ահագնացող սեփականատիրական նկրտումների համապատկերում, ավելի քան երբևէ, հրատապ ու արդիական են դարձել: Թեև Խորհրդային և հետագա տարիներին հետազոտողները տարբեր առիթներով անդրադարձել են նաև Երևանի պատմությանն ու գրավոր-մշակութային ժառանգությանը 1 , սակայն խնդրահարույց բազմաթիվ հարցեր դեռևս առկախ են մնում: Սրանով պայմանավորված՝ մեր վերջին ուսումնասիրությունների առանցքում միջնադարյան Երևանը գրավոր սկզբնաղբյուրներում, ի մասնավո-րի՝ վիմագրերում և ձեռագրերի հիշատակարաններում ներկայացնելն էր, որի շրջանակներում անդրադարձել ենք նաև քաղաքի պատմության համար սկզբնաղբյուրային արժեք ունեցող արխիվային վավերագրերին, հին լուսանկարներին, նաև՝ ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի ուղեկից նկարիչ Ժոզեֆ Գրելոյի հեղինակած փորագրանկար-համայնապատկերին (1673 թ.): Ուսումնասիրությունների արդյունք դարձան ոչ միայն մեր մի քանի հոդվածներն ու հաղորդումները 2 , այլև երկու մենագրությունները՝ նվիրված Երևանի Ս.
Հրա տա րա կու թյան է երաշ խա վո րել ԵՊՀ պատ մու թյան ֆա կուլ տե տի գի տա կան խոր հուր դը Վ 610 Վի... more Հրա տա րա կու թյան է երաշ խա վո րել ԵՊՀ պատ մու թյան ֆա կուլ տե տի գի տա կան խոր հուր դը Վ 610 Վի մագ րու թյուն. դասընթացի ուսումնամեթոդական ծրագիր / կազ մեց՝ Ար սեն Հա րու թյու նյան;-Եր.: Հե ղի նա կա յին հրատ., 2024.-28 էջ: Ու սումն ա մե թո դա կան ծրա գիր-ու ղե ցույցն ամ փո փում է հայ վի մագրագիտու թյան ու սումն ա սիր ման առաջնա յին դրույթ նե րը. հնա գի տությունից իբ րև օժան դակ գի տա կարգ ձև ա վոր վե լու պատմու թյու նը, վի մա գրագետ երախ տավոր նե րի գոր ծու նե ու թյունն ու ավան դը, վի մագ րե րի վերծան ման և ըն դօրինակման անհ րա ժեշտ պահանջներն ու սկզբունք ները, բովանդա կա յին ու հնագրական առանձնահատ կու թյուն նե րը և այլն: Նա խա տես ված է պատ մու թյան և բա նա սի րու թյան ֆա կուլ տետ նե րի պրոֆեսորադասախոսական կազմի և ու սա նող նե րի հա մար:
Ար սեն Հա րութ յուն յան, պ.գ.թ. ՀԱԻ/ՄՄ ՏԱԹԵՒԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՎԻՄԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս յուն յաց ու... more Ար սեն Հա րութ յուն յան, պ.գ.թ. ՀԱԻ/ՄՄ ՏԱԹԵՒԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՎԻՄԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս յուն յաց ուշ միջ նա դար յան ճար տա րա պե տութ յան ինք նա տիպ դրսևո րումն ե րից են ա նա պա տա յին հա մա լիր նե րը, ո րոնք կազ մա վոր վել են հիմն ա կա նում 17-18-րդ դդ.: Նոր մե նաս տան նե րի կա ռու ցու մը, բնա կա նա բար, պայ մա նա վոր ված էր Ս յու նի քում ա նա պա տա կան շարժ ման վե րա զար թոն քով, ո րի նա խա ձեռ նող ներն էին Ե րու սա ղեմ ուխ տի գնա ցած` Սաղ մո սա վան քի ե պիս կո պոս Սար գիս պա րոն տեր Ա րե նե ցին 1 և Տ րապի զո նից ժա մա նած Կի րա կոս քա հա նա Պոն տա ցին: Մե ծա նուն վար դա պետ Մով սես Տաթ ևա ցու (կա թո ղի կոս` 1629-1633 թթ.) ուղ ղորդ մամբ գա լով Ս յու նիք՝ ա նա պա տա կան շարժ ման հայ րե րը նոր ա նա պա տը հիմն ում են Տաթ ևի հռչա կա վոր վան քից ոչ հե ռու՝ Ո րո տան գե տի ա ջա կող մում, Հա լի ձոր գյու ղի հան դի պա կաց բար ձուն քին: Հա լի ձո րի Հա րանց կամ Տաթ ևի նախ կին Մեծ ա նա պա տը, ո րը հայտ նի էր նաև Ս յուն յաց Մեծ ա նա պատ ան վամբ, ցա վոք եր կար կյանք չու նե ցավ, քան զի մե ծա պես խարխլ վեց Ս յուն յաց 1658 թ. երկ րա շար ժից: Կարճ ժա մա նա կում նշա նա վոր հոգ ևոր ու գրչութ յան կենտ րոն դար ձած ա նա պա տի միա բա նութ յու նը տե ղա փոխ վում է: Հա կոբ Դ. Ջու ղա յե ցի (1655-1680) կա թո ղի կո սի նա խա ձեռ նութ յամբ և վա նա հայր Ա րիս տա կես վար դա պետ Տաթ ևա ցու հո գա ծութ յամբ նոր ա նա պատ է հիմն վում ներ կա յիս Տաթ ևի Մեծ ա նա պա տի տե ղում: Նո րա հիմն ա նա պա տը ևս, չզի ջե լով նա խոր դին, շատ շուտով հայտ նի մե նաս տան է դառ նում, ո րի հիմն ադր ման ու գոր ծու նեու թյան մա սին են վկա յում ոչ միայն մա տե նագ րա կան աղբ յուր նե րը՝ ի դեմս Զա քա րիա Ա գու լե ցու հա ղորդումն ե րի, այլև հու շար ձա նախմ բի որ մե րին ու տա պա նա քա րե րին պահ պան ված եր կու տասն յա կից ա վե լի վի մագ րե րը: Վեր ջին նե րիս հա մա լիր քննութ յանն է նվիր ված սույն ու սումն ա սի րութ յու նը, քան զի դրանք ցայ սօր ամ բող ջաց ված և հ րա տա րակ ված չէին: Հիմ ա բա ռեր՝ Տաթ ևի Մեծ ա նա պատ, Տաթ ևի վանք, Ա րիս տա կես վար դա պետ Տաթ ևա ցի, միա բա նութ յուն, վի մա գիր, տա պա նա քար, գա վիթ-սրահ, գե րեզ մա նոց: Նե րա ծութ յուն Տաթ ևի վան քի վի մագ րա կան ժա ռան գութ յան ու սումն ա սիր ման շրջանակում 2 2018 թ. հու լի սի 25-ին վի մագ րա գի տա կան հե տա զո տութ յուն ներ ի րա-1 Սարգիսը ծագումով պատմական Արագածոտնի Ամբերդ գավառի Արենի գյուղից էր, որը ներկայումս ավեր ու անմարդաբնակ է [Հակոբյան և այլք 1986, 422]: 2 2014-2015 թթ. Տաթևի վանքում, մասնավորապես հյուսիսային պարսպապատից բացվող մուտքի, արևելյան պարսպապատի, զանգակատան և երբեմնի գավիթ-սրահի մեր ձակայ քում ՀՀ ԳԱԱ Հնագի տության և ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական արշավա խմբի կողմից պեղումներ են իրակա նացվել (ղեկավար՝ Հուսիկ Մելքոնյան, անդամներ՝ Արսեն Հարությունյան, Դավիթ Դավթյան), որոնց արդյունքները վերջերս ենք հրատարակել [Melkonyan et al. 2017]: Պեղումներին զուգահեռ և հետագա տարիներին մեր կողմից իրականացվել են նաև վանքի և շրջակա հուշարձան ների վիմագրա գիտական հե տազոտություններ, ընդօրինակվել է ավելի քան 120 անտիպ արձանագրություն: Ար սեն Հա րութ յուն յան ՏԱԹԵՒԻ ՄԵԾ ԱՆԱՊԱՏԻ ՎԻՄԱԳՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ
Yerevan, the capital of Armenia, is one of the ancient settlements of the Armenian Highlands, whi... more Yerevan, the capital of Armenia, is one of the ancient settlements of the Armenian Highlands, which archaeological data have confirmed for a long time. The archaeological surveys on the left and right banks of the Hrazdan River, in the gorge, that occurred in the last century revealed many cave dwellings, where traces of human activity were documented. In different parts of the city, many structures of the old Stone Age have been preserved and have reached us, among which the "Yerevan 1" cave should be mentioned as an example. The city is particularly rich in monuments of the Early, Middle and Late Bronze Age, some of which are still being excavated by international archaeological expeditions. Among those special monuments, Shengavit, Karmir Blur, Tsitsernakaberd, and others should be mentioned. It should be emphasized that although individual elements of urban life in Yerevan can be observed as early as the Bronze Age, in particular, in the Shengavit, and Karmir Blur ancient sites, the birth certificate of the city is Erebuni Fortress, founded by the Urartian king Argishti I (786-764 BC) in 782 BC. The Fortress, one of the most unique and beautiful buildings of the Urartian Empire, stands out in the creation of the future Yerevan's urban image. Fortunately, a stone with its cuneiform inscription about the foundation of the fortress was preserved and reached us. In the ancient period and throughout the Middle Ages, Yerevan was a wellwatered settlement that had irrigated gardens and skillfully built canals, some of which are still functioning today despite being more than 2,800 years old. There are mentions of gardens and winepresses in Yerevan, which operated until the late Middle Ages, and even until the beginning of the 20th century. The medieval period of the city is also rich. We know hundreds of monuments (bridges, churches, houses, khachkars, etc.) and many epigraphs preserved on them with mentions of the toponym Yerevan. From at least the 13th century to the beginning of the 20th century, many manuscripts were copied and kept in various churches, monasteries, and other scriptoria of the city, about a hundred of which have survived and reached us. Among Yerevan's late medieval monuments, there are also a small number of elements of Iranian culture, namely mosques and secular buildings, which are the result of Persian rule in the city for about three hundred years. Not only the Armenian written sources but also the foreign travelers who visited Yerevan sometimes mentioned the Persian mosques of the city along with the Armenian monuments in their notes. Unfortunately, some of these monuments, which are an important part of Yerevan's cultural heritage, were destroyed or turned into other structures during the Soviet years, along with Armenian churches and other religious buildings. The pre-Soviet, Soviet, and post-Soviet periods of Yerevan, the architectural structures, the formation of a new urban culture, and the new planning of the city, by which Yerevan takes the new path of modern city development, are also interesting. The present collection is a small selection of the historical and cultural heritage of Yerevan, with which an attempt was made to make the history and heritage of the more than 2,800-year-old city accessible to a wider range of readers.
Տպագրվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի գիտական խորհրդի որոշմամբ Աշխատասիրությամբ՝ Վարդան Գ... more Տպագրվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի գիտական խորհրդի որոշմամբ Աշխատասիրությամբ՝ Վարդան Գրիգորյանի, Արսեն Հարությունյանի Խմբագրությամբ՝ Գևորգ Տեր-Վարդանյանի Ղուկաս Կարնեցի Ղ 951 [Բնագրեր] / Աշխատասիրությամբ՝ Վ. Գրիգորյանի, Ա. Հարությունյանի, խմբագրությամբ՝ Գ. Տեր-Վարդանյանի-Դիվան հայոց պատմության, նոր շարք, գիրք առաջին, հատոր Գ (1793-1799 թթ.), Երևան, Մատենադարան, 2023, 736 էջ։ Ղուկաս Ա. Կարնեցի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի (1780-1799 թթ.) գահակալման վերջին յոթ տարիների՝ 1793-1799 թթ. գրագրությունների՝ նամակների, կոնդակների և տարաբնույթ այլ վավերագրերի հավաքածուն (1610 միավոր) ամբողջացնում է Հայ եկեղեցու շինարար գահակալի գործունեության ընդհանուր նկարագիրը: 18-րդ դարի վերջին երկու տասնամյակներին Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինն իր գործուն դերակատարումն է ունեցել երկրի քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կյանքում, որի մասին են վկայում Հայ եկեղեցու առաջնորդի բազմաթիվ նամակներն ու կոնդակները Հայաստանի և գաղթավայրերի հոգևոր առաջնորդներին, բարձրաստիճան այրերին, նվիրակներին և տարբեր պաշտոնյաներին: Նախատեսված է պատմաբանների, աղբյուրագետների, Հայ եկեղեցու պատմության հարցերով զբաղվողների և ընթերցող լայն հասարակության համար:
Tatev monastery is one of the famous historical, religious-cultural centers of medieval Armenia, ... more Tatev monastery is one of the famous historical, religious-cultural centers of medieval Armenia, whose epigraphic inscriptions have great importance for the study of the history of South Caucasus. Numerous inscriptions are preserved on the walls of churches and memorial monuments of the monastery and many of them remain unpublished. A mirror-writing epigraphic cryptography is preserved on the exterior southern wall of St. Paul-Peter Cathedral of the monastery, whose decipherment has been the main occasion of this publication. The inscription reveals the names of bishops Anton, Stepanos and Father Kirakos-most likely visitor-donors who came to the Tatev monastery as pilgrims and made donations, for which their names were awarded to be mentioned on the walls of the church as the "Book of Life". As a result of this discovery, the number of Armenian mirror-writing cryptographs (which are known from various Armenian monuments: Kurtan, Tanahat, Sevanavank, Litchk, Haghpat, Old Shinuhayr etc.) has been increased. Abstrait: La cryptographie épigraphique à écriture miroir du monastère de tathèv et parallèles similaires Le monastère de Tathèv est l'un de célèbres centres historiques, religieux et culturels de l'Arménie médiévale, dont les inscriptions épigraphiques ont une grande importance pour l'étude de l'histoire du Caucase du Sud. De nombreuses inscriptions sont conservées sur les murs des églises et des monuments commémoratifs du monastère et nombre d'entre elles restent inédites. Une cryptographie épigraphique en écriture miroir est conservée sur le mur extérieur sud de la cathédrale Saint-Paul-Pierre du monastère, dont le déchiffrement a été l'occasion principale de cette publication. L'inscription révèle les noms des évêques Anton, Stépanos et de Père Kirakos-très probablement des visiteurs-donateurs qui sont venus au monastère de Tathèv en tant que pèlerins et ont fait des dons, pour lesquels leurs noms ont été mentionnés sur les murs de l'église comme le "Livre de la vie". À la suite de cette découverte, le nombre de cryptographes arméniens à écriture miroir (qui sont connus de divers monuments arméniens: Kurtan,
Պատմական գիտությունների թեկնածու ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ Մ. Մաշտոցի անվան հի... more Պատմական գիտությունների թեկնածու ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ-Մատենադարան ՀՀ, Երևան, Չարենցի 15 Էլ. հասցե՝
The current edition is a small selection representing the historical and cultural heritage of Arm... more The current edition is a small selection representing the historical and cultural heritage of Armenia, the aim of which is to popularize this same heritage. The book includes materials related to Armenian history, archaeology, architecture, sculpture, mural painting, khachkar, carpet art, lithography, and manuscript heritage. The book is intended for a wide range of readers. The editor of the book would like to thank all the people and museums that supported the photographs. The book is dedicated to the 30 th anniversary of the foundation of the "Scientific Research Center of Historical and Cultural Heritage" SNCO.
Տպագրվում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ու «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թ... more Տպագրվում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ու «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի գիտական խորհուրդների որոշմամբ Հատորի խմբագիրներ՝ Միքայել Բադալյան Քրիստինե Մարտիրոսյան-Օլշանսկի Արսեն Բոբոխյան ՀՏԴ 902(082) ԳՄԴ 63.4ց43 Ու 229 Ու 229 Ծովային Հայաստան. Ուդուրի-Էթիունի երկրի հնագիտական ժառանգությունը / ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազ գագրության ինստի տուտ, «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոցթանգարան, Կալիֆորնիայի համալսա րա նի Քոթսենի անվան հնագիտության ինստիտուտ: Խմբ.՝ Մ. Բադալյան, Ք. ՄարտիրոսյանՕլշանսկի, Ա. Բոբոխյան,-Եր.: ՀԱԻ հրատ., 2022.-484 էջ: Սևանա լճի ավազանը հարուստ է հնագիտական հուշարձաններով՝ բնակավայրերով, ամրոցներով, դամբա րան նե րով, ժայռապատկերներով, վիշապ կոթողներով, վիմագիր արձանագրություններով: Դրանց հետազոտությունն սկսվել է դեռևս XIX դ., իսկ պեղումներ իրականացվում են XX դ. սկզբից: Հետազոտությունները ցույց են տալիս տա րածաշրջանի խաղացած կարևորագույն դերը Հայկական լեռնաշխարհի մշակութային զարգացումներում: Սույն ժողովածուն նվիրված է այդ աշխատանքների ամփոփմանը և ներկայացնում է համանուն ցուցահանդեսի ու գիտա ժո ղովի նյութերը: Հատորը նախատեսված է ինչպես նեղ մասնագիտական, այնպես էլ մշակույթով և արվեստով հետաքրքրվող ընթերցող լայն շրջանակների համար: Գիրքը հրատարակվում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգա գրու թյան ինստիտուտի, «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոցթանգարանի, Կալիֆորնիայի համալսարանի Քոթսենի անվան հնագիտության ինստիտուտի և ՀՀ գիտության կոմիտեի 21AG6A080 թեմայի ֆինանսական աջակ ցությամբ: Կազﬕն պատկերված են Գաբրիել Գյուրջյանի «Սևան» (1979 թ.) և «Միջնադարյան ամրոցի ավերակները» (1958 թ.