سیاست نامه خراسانی | محسن کدیور | Mohsen Kadivar (original) (raw)
آخوند ملا محمد كاظم خراساني (۱۳۲۹- ۱۲۵۵هجري قمري) صاحب كفاية الاصول، يكي از بزرگترين علماي جهان اسلام در سده اخير، يكي از اركان علم اصول فقه در حوزه تشيع و بلندپايه ترين مجتهد حامي مشروطه، در دو بعد نظري و عملي در نهضت مشروطيت در ايران منشأ اثر جدي بوده است. با اينكه فرصت آنرا نيافت كه كتاب مدون يا رساله مستقلي در حوزه سياست به رشته تحرير درآورد، اما در لابلاي آثار فقهي اصولي و نيز در متن تلگرافها، لوايح و نامه هاي كوتاه و بلند وي آراء سياسي بديعي به چشم مي خورد كه مي توان از “مكتب سياسي خراساني” سخن به ميان آورد.
اهم مميزات مكتب سياسي خراساني به اين شرح است: “ولايت مطلقه “منحصر و مختص خداوند است،وهرگونه ولايت مطلقه بشري افتراء به شريعت است.حكومت مشروعه منحصر در زمامداري مستقيم معصوم است.هرچند حكومت غير مشروعه اما عادله ممكن است.حكومت مشروطه نمونه اي از آن است. حكومت اسلامي در عصر غيبت منتفي است و تنها مي توان براي استقرار حكومت مشروع [عادل] كوشش كرد. فقيهان امتياز و حق ويژه اي در تدبير حوزه عمومي ندارند. از يك سو ولايت فقيه (با تمامي انواع آن) فاقد مستند معتبر شرعي است و از سوي ديگر امور حسبيه از جمله اداره جامعه و تصدي حكومت در زمان غيبت “حق جمهور مردم” است كه به عقلاي مسلمين و ثقات مؤمنين تفويض شده است، و ساز و كار آن در اين زمان انتخابات آزاد است. براين اساس شرط فقاهت در زمامداري جامعه اسلامي لازم نيست.
“سياست نامه خراساني”- كتابي كه باعذر تقصير يه محضر آخوند خراساني با يك قرن تأخير منتشر مي شود- گردآوري و تصحيح انتقادي قطعات سياسي در آثار عربي و فارسي اين فقيه خبير است كه از كتب مرجع انديشه شناسي اسلام سياسي در صدر مشروطيت به حساب مي آيد. قسمت اول سياست نامه در هفت بخش كليه آراءفقهي اصولي مرتبط باسياست خراساني به زبان عربي را در بر مي گيرد. اين آراء عبارتند از: ملازمه عقل و شرع،مسئله عدالت،قاعده لاضرر،اجتهاد و تقليد،مسئله خطير ولايت فقيه،ولايت عدول مؤمنين،قضاوت،جهاد،نظارت و توقيت در وقف و بلاخره خمس. برخي ازاين مكتوبات براي نخستين بار به زيور طبع آراسته مي شود و اكثر آنها براي نخستين بار با تصحيح انتقادي منشر مي شوند.
قسمت دوم سياست نامه خراساني كه بيش از نيمي از حجم كتاب را در برمي گيرد مهمترين لوايح و تلگرافهاي وي به زبان فارسي است كه به ترتبب زماني در هفت بخش از ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۹ تنظيم شده است. ملاك گزينش اين مكتوبات دربرداشتن بارنظري و نكته مرتبط با فقه سياسي و غير تكراري بودن است، به نحوي كه عدم ذكر آنها خللي به استخراج انديشه سياسي خراساني بزند. متن لوايح و تلگرافهاي برگزيده بطور كامل از مهمترين منابع دست اول عصر مشروطه(جرائد فارسي داخل وخارج ايران و كتب معتبر تاريخ و ديگر اسناد) نقل شده است.
مقايسه روشمند “سياست نامه خراساني” با دو رساله ارزشمندي كه با تقريظ خراساني مزين شده اند، يعني “اللئالي المربوطه في وجوب المشروطه” شيخ محمد اسماعيل محلاتي و “تنبيه الامة و تنزيه الملة”ميرزا محمد حسين نائيني اثبات مي كند كه تدوين مباني شرعي مشروطه بيش از هر كس وامدار انديشه خلاق و اجتهاد بصير آخوند خراساني است،آن مكتب سياسي كه بيش از يك قرن است كه حوزه كهنسال نجف را نمايندگي مي كند.
فهرست کتاب :
مقدمه
یک. فوائد فی دلیل العقل
– فائدة فی المدح و الذم فی الافعال
– فائدة فی الملازمة بین العقل و الشرع
– بحث فی حجیة القطع الحاصل من المقدمات العقلیة
دو. رسالة فی الجتهاد و التقلید
سه. قاعدتان فقهیتان
– قاعدة لاضرر
– رسالة فی العدالة
چهار. المسائل المنتخبة من “تکملة التبصرة “
– کتاب الجهاد
– کتاب القضاء و الشهادات
پنج. مبحث الولایة فی تعلیقات المکاسب
– ولایة الاب و الجد
– ولایة الفقیه
– ولایة عدول المؤمنین
شش. مسئلتان فی الوقف
– النظارة فی الوقف
– التوقیت فی الوقف
هفت. تقریرات القضاء
– الموضع الاول فی شرائط القاضی
– الموضع الثانی فی آداب القاضی
هشت. منتخب فتاوی فارسی
– مسائل تقلید
– مسائل خمس
نه. اهم لوایح و تلگرافات
– مکتوبات سنة ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۳
– مکتوبات سنة ۱۳۲۴
– مکتوبات سنة ۱۳۲۵
– مکتوبات سنة ۱۳۲۶
– مکتوبات سنة ۱۳۲۷
– مکتوبات سنة ۱۳۲۸
– مکتوبات سنة ۱۳۲۹
پیوست ها
گاهشمار
فهرست
۱٫ فهرست منابع
۲٫ فهرست آیات
۳٫ فهرست روایات
۴٫ فهرست اشعار
۵٫ فهرست اعلام
۶٫ فهرست کتب
۷٫ فهرست جراید
۸٫ فهرست مکانها
۹٫ فهرست تفصیلی مطالب