Nurdin Useev | Kyrgyz-Turkish Manas University (original) (raw)
Papers by Nurdin Useev
BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 2023
Kyrgyz ethnonym, which is considered the oldest ethnonym among Turkic ethnonyms, has been studied... more Kyrgyz ethnonym, which is considered the oldest ethnonym among Turkic ethnonyms,
has been studied so far and various assumptions have been made. Today, the majority of
scholars accept the assumption that this ethnonym is composed of the number noun kyrk
„forty‟ and the plural suffix +z, meaning a people of forty tribes and a nation of forty parts.
But this assumption has very serious biases. For example, in ancient Turkic ethnonyms,
there was no ethnonym with the number forty, while ethnonyms with numbered names such
as uch karluk, on ok, toguz oguz, etc. have a noun as well as a number. Most importantly,
when we make a morphological analysis of the ancient forms of the Kyrgyz ethnonym in
Chinese sources such as Kyrkun/Kyrkur/Kyrkut/Kyrkuz, we see that the origin of the word
is not the number kyrk „forty‟, but the word kyrku. In historical Turkic languages, the word
"kyrku" means predator bird, eagle. Therefore, in this article, we have proposed a new
explanation of the origin of the Kyrgyz ethnonym.
Эпос, 2022
Макалада байыркы түрк (руникалык) жазуусу, Орхон-Энесай жазуусу деген ат менен белгилүү болгон ба... more Макалада байыркы түрк (руникалык) жазуусу, Орхон-Энесай жазуусу деген ат менен белгилүү болгон байыркы түрк жазуусунун байыркы кыргыз варианты каралды. Энесай кыргыз кагандыгынан калган Энесай, Алтай жазма эстеликтеринде колдонулган бул жазуунун башка аймактардагы жазма эстеликтерден айырмаланган өзгөчөлүктөрү берилди. Жазма эстеликтерде жазуу битиг сөзү менен берилген үчүн бул жазууну байыркы кыргыз (битиг) жазуусу деп атоо сунушталды. Негизги сөздөр: байыркы түрк (руникалык) жазуусу, Энесай жазма эстеликтери, Энесай кыргыздары, алфавит, жазуу, байыркы кыргыз (битиг) жазуусу. ДРЕВНЕКЫРГЫЗСКИЙ (БИТИГ) АЛФАВИТ: АЛФАВИТНОЕ И ЯЗЫКОВОЕ ОБОСНОВАНИЕ Усеев Нурдин доктор наук, эксперт отдела науки Международной турецкой академии, г. Нур-Султан Аннотация В данной статье исследуется древнекыргызская версия древнетюркского письма известное как орхоно-енисейское, древнетюркское (руническое) письмо. Были даны особенности этого алфавита, который был использован в Енисейских, Алтайских надписях, от других версий древнетюркского письма. Предлагается назвать этот алфавит древнекыргызским (битиг) алфавитом, так как письмо на надписях обозначается словом битиг. Ключевые слова: древнетюркское (руническое) письмо, Енисейские надписи, Енисейские кыргызы, алфавит, письмо, древнекыргызский (битиг) алфавит.
BELLETEN Yearbook of Turkic Studies, 74 (Aralık), pp. 39-50, 2022
M. Avezov, A.N. Bernştam vd. gibi bilim adamlarının araştırmalarına göre VIII-XI. asırlarda gerçe... more M. Avezov, A.N. Bernştam vd. gibi bilim adamlarının araştırmalarına göre VIII-XI. asırlarda gerçekleşen tarihî olayların temelinde ortaya çıkan Manas Destanı, Eski Türk devrinden izler taşımaktadır. Bunlardan biri dil unsurlarıdır. Destan üzerinde yaptığımız çalışma sonucunda Manas Destanı'nda Köktürk harfli yazıtlarda durum zarfı yapımında da kullanılan vasıta hâli /+Xn/ eki; Eski Türkçeye mahsus olan /-gXlX/ zarf-fiil eki ve gereklilik ifade eden /-gUlUk/ eki gibi morfolojik özelliklerin bulunduğunu tespit edebildik. Colborstoyun ve kamandayın gibi kelimelerde geçen /+Xn/ eki Köktürk harfli yazıtlardaki /+In/ eki gibi durum zarfı yapmaktadır. İki metinde bulunan /+In/ eki Eski Türkçede olduğu gibi vasıta hâli anlamını taşımaktadır. /-gXlX/ eki Köktürkçede asıl eylemin amacını ve başlangıç noktasını bildirmek için kullanılan /-gAlI/ ekine benzerlik gösterirken, /-gUlUk/ eki Eski Uygurcadaki gibi gereklilik ifade etmektedir.
Международная научно-практическая конференция «Политогенез и культурогенез средневекового Кыргызстана и сопредельных стран: новые взгляды и перспективы изучения» посвященная памяти известного кыргызского востоковеда Омуркула Караева (1930–2002), 17 ноября, 2022 г, Бишкек., 2022
Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма ... more Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма эстеликтеринен Энесай жазма эстеликтеринде күмүл этноними кыргыздардын башка бир аты катары орун алып, IX кылымда кыргыздар ушул ат менен да белгилүү болгон. Аталган этноним Энесай жазма эстеликтеринен үч жазма эстеликте, Кызыл-Чыраа II (Е 44), Көжелииг-Хову (Е 45) жана Эл-Бажы (Е 68/1) жазма эстеликтеринде колдонулган. Бул жазма эстеликтердин ичинен Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги өзгөчө мааниге ээ. Анткени бул жазма эстелик күмүлдөрдүн, кыргыздардын өгеси (башбаканы, башчысы) маанисине келген Күмүл Өге аттуу адамга арналып тургузулган. Бул адам жазма эстелигинде отуз жашында өге болгонун, кырк жыл мамлекетти башкарып, элди бийлегенин жазган. Ошону менен бирге тышкы жоолорду каратып, мамлекет курганын; саны аз кыргыздарды көбөйтүп, аларды чоң мамлекет кылганын кошумчалаган. Биз мына ушул тарыхый окуяларды 840-жылдагы Кыргыз-уйгур согушу, бул согуштун жыйынтыгында курулган Улуу кыргыз кагандыгы менен байланыштырууну туура көрдүк. Анткени Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги тургузулган жана күмүл этноними кыргыздардын бир аты катары колдонулган IX кылымда жыйынтыгында жаңы кыргыз мамлекети курулган жападан-жалгыз согуш-бул 840-жылдагы Кыргыз-уйгур согушу. Ошондуктан биз аталган жазма эстеликтеги маалыматтарды тарыхый окуялар менен салыштырып изилдеп, Күмүл Өге мына ушул согушта кыргыздардын башында турган, жаңы кыргыз мамлекетин, Улуу кыргыз кагандыгын түптөгөн тарыхый инсан болушу мүмкүн деген ойдобуз. Ачкыч сөздөр: Күмүл өге, Улуу кыргыз кагандыгы, Кыргыз-уйгур согушу, 840-жыл, Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги.
Международная научно-практическая конференция «Политогенез и культурогенез средневекового Кыргызстана и сопредельных стран: новые взгляды и перспективы изучения» посвященная памяти известного кыргызского востоковеда Омуркула Караева (1930–2002), 17 ноября, 2022 г, Бишкек. , 2023
Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма ... more Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма эстеликтеринен Энесай жазма эстеликтеринде күмүл этноними кыргыздардын башка бир аты катары орун алып, IX кылымда кыргыздар ушул ат менен да белгилүү болгон. Мисалы, Йуе Ши тарабынан 980-жылы, Сун династиясы доорунда даярдалган "Тайпин Хуанюй Цзи" жана Сун Ци менен Оуян Су тарабынан 1060-жылы түзүлүп бүткөн "Син Тан шу" деген байыркы кытайча тарыхый булактарда кыргыздардын бир аты катары цзюйу/гюйву түрүндөгү этноним берилген. Гюйву/ цзюйу этнонимин 1896жылы Г. Шлегель кубут, 1970-жылы С. Е. Яхонтов күмүл/күмүр түрүндө калыбына келтирген. Ошону менен бирге Энесай жазма эстеликтеринен үч жазма эстеликте, Кызыл-Чыраа II (Е 44), Көжелииг-Хову (Е 45) жана Эл-Бажы (Е 68/1) жазма эстеликтеринде күмүл сөзү бир этноним катары колдонулган. Ушундан улам, Ю. А. Зуев, В.В. Тишин өңдүү окумуштуулар Кытай булактарындагы жана Энесай жазма эстеликтериндеги күмүл этноними бир эле элди, кыргыздарды билдирген этноним катары баалап, IX кылымда кыргыз этнонимине синоним катары колдонулганын белгилешет. Биздин изилдөөлөрүбүз боюнча, күмүл этноними жайгашкан Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги тилдик белгилери боюнча азыркы кыргыз тилине окшош. Бул дагы күмүл этноними менен кыргыздар берилгенин тастыктап турат. Ачкыч сөздөр: кыргыздар, күмүл этноними, Кыргыз кагандыгы жазма эстеликтери, кытай булактары. Аннотация: В древнекитайских источниках Средневековья и Енисейских письменных памятниках Кыргызского каганство (VII-IX вв.) этноним кюмюл фигурирует как другое название кыргызов, и кыргызы в IX веке были известны и под этим именем. Например, в древнекитайских исторических источниках «Тайпин хуаньюй цзи», подготовленных Юэ Ши в 980 г. во времена династии Сун, и «Синь Тан Шу», составленных Сунь Ци и Оуян Су в 1060 г., этноним цзюйу/гюйву приводится как одно из названий кыргызов. В 1970 году С. Е. Яхонтов восстановил этноним цзюйу/гюйву как кюмюл/кюмюр. В то же время слово кюмюл использовалось как этноним в трех надписях из Енисейских надписей, как Кызыл-Чираа II (Е 44), Кёжелииг-Хову (Е 45) и Эль-Бажи (Е 68/1). Опираясь на это такие ученые, как Ю. А. Зуев, В.В. Тишин, оценивают этноним кюмюл в китайских источниках и Енисейских надписях как этноним, обозначающий тот же народ, то есть кыргызов, и указывают, что он использовался как синоним этнонима кыргыз в IX веке. Согласно нашим исследованиям, письменный памятник Кёжелииг-Хову (Е 45), где находится этноним кюмюл, по языковым особенностям близок к современному кыргызскому языку. Это также подтверждает, что этноним кюмюл обозначает кыргызов. Ключевые слова: кыргызы, этноним кюмюл, письменные памятники Кыргызского каганство, китайские письменные источники.
Rusya Federasyonu Altay Cumhuriyeti’nde bulunan Kokturk harfli Altay Yazitlari’nin kesfi ve incel... more Rusya Federasyonu Altay Cumhuriyeti’nde bulunan Kokturk harfli Altay Yazitlari’nin kesfi ve incelenmesi son donemlerde artmistir. Son bulunan yazitlardan biri Yabogan (A 84) Yaziti’dir. Daha once farkli bilim adamlarinca on okumasi yapilan Yabogan (A 84) Yaziti’yla ilgili yeni yayinlarin yapilmasi gerekmektedir. Bu makalede soz konusu yazit uzerinde yeni okuma ve anlamlandirma denemesi yapilmistir. Calisma sonunda soz konusu yazitin diger Kokturk harfli yazitlardan farkli yonleri oldugu tespit edilmistir. Ornegin, Yabogan Yaziti’nin ilk satiri Kirgizistan’daki Ciyin-Tas Yaziti ile aynidir. Ucuncu satirdaki ‘ak at altun ederlig’ ibaresi Mogolistan’daki Gurvan Mandal Yaziti’nda da gecmektedir. Bu bilgilerden hareketle Yabogan Yaziti’nda bir kisinin vefat ettigini yansitan ve sahip oldugu atlari tasvir eden kaliplasmis iki formulun oldugu ileri surulmustur.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2022
629-645-жылдардын аралыгында Чыгыш Түркстан, Борбордук Азия жана Афганистан аркылуу Индияга сая... more 629-645-жылдардын аралыгында Чыгыш Түркстан, Борбордук Азия
жана Афганистан аркылуу Индияга саякат жасаган Сюаньцзан чоң
саякатчы, көрүнүтүү окумуштуу жана котормочу катары белгилүү.
Сюаньцзандын өмүр-баяны жана Индия саякаты 650-жылдары
шакирттери тарабынан өзүнчө бир эмгек катары жазылган. Кытайча
жазылган бул эмгекти XI кылымдын башында, Чыгыш Түркстанда
Шинку Шели Тутуң байыркы түрк (уйгур) тилине которуп чыккан.
Байыркы уйгур жазуусу менен жазылган “Сюаньцзан
биографиясында” байыркы түрк жер аттарын, элдерие жана тарыхына
байланыштуу айрым баалуу маалыматтар орун алган. Булардын бири –
бул кыргыз этноними. Кытай императору Тай-цзундун мыкты сапаттары
баяндалган бөлүмдө кыркыз түрүндө орун алган бул этноним эки жерде
учурайт. Биринчи текстте Тай-цзун Тибетти түгөл иликтеп,
кыргыздарды толугу менен аңдап билип, түрктөргө, өсүмдүк кийимдүү
элдерге жакшы жана адамгерчиликтүү мыйзамдарды жеткиргени үчүн
алар ага баш ийип, белектерин жибере баштаганы айтылган. Экинчи
текстте түндүктөгү элдердин, анын ичинде кыргыздардын Кытай
бийлигине киргени баяндалган. Бул тексттердин жалпы мааниси боюнча
кыргыздар – Улуу Кытай сепилинин түндүгүндө жашаган, Кытай үчүн
ким экендиктерин билүү маанилүү болгон жана аларды каратып алуу
Кытайга чоң кадыр-барк алып келген бир түрк эли.
European Journal of Physical Education and Sport Science, 2019
Kyrgyz toy (festival) culture stems from traditional sources which are supplemented by an economi... more Kyrgyz toy (festival) culture stems from traditional sources which are supplemented by an economic life specific to the development and sustainability of the people and also buttressed by a geographical environment promoting this economic life. One of the most crucial elements of the toy tradition which supports the protection of identity from generation to generation and contributes to the reinforcement of the link between generations pertains to the people’s traditional sports games. Methodology: from among qualitative research methods, descriptive and comparative research techniques were implemented in this study. Objective and significance: this study will attempt to ascertain expressions of observed symbols which are used up in four traditional games which form an integral part of Kyrgyz festival tradition. Toy rituals act as a form of organization for maintaining people’s cultural memory. In order to expand the scope of a ritual, it is essential to maintain its behavioral and ...
Dunyanin en buyuk destanlarindan biri olarak bilinen Manas Destaninin S. Orozbakov, Togolok Moldo... more Dunyanin en buyuk destanlarindan biri olarak bilinen Manas Destaninin S. Orozbakov, Togolok Moldo, Cusup Mamay varyantlarinda Turk adi gecmekte ve Kazak, Kirgiz, Turkmen, Karakalpak, Kipcak vd. Turk boy ve topluluklarinin genel adi olarak kullanilmakta ve Turk milleti icin destanda degisik epitetler yer almaktadir. Bilindigi gibi epitetler bir nesnenin, insanin, olayin ve kavramin sifatlarini, kokenlerini, baskalarindan farkli ozelliklerini yansitarak ozellestiren kelimeler ya da kelime gruplari oldugu icin destanda Turkler icin kullanilan epitetleri incelemek Turkiyat arastirmalari icin buyuk onem arz etmektedir. Cunku bu epitetler Manas Destaninda anlatilan Turk halkinin degisik ozelliklerini yansitmaktadir. Dolayisiyla makalemizde Turkler icin kullanilan ve sayi isimleriyle yapilmis epitetlerle sadece Togolok Moldo varyantinda gecen ucan/ucan teŋiz epiteti ele alinarak bu epitetlerin yansittigi degerler ortaya cikarilmaya calisilmistir. Sayi isimleriyle kurulmus epitetlerin Turkl...
Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 2014
Kaliplasmis dil birligi olmasi sebebiyle deyimlerin yapisinda bugun anlami bilinmeyen kelimeler b... more Kaliplasmis dil birligi olmasi sebebiyle deyimlerin yapisinda bugun anlami bilinmeyen kelimeler bulunmaktadir. Kirgiz Turkcesinde bulunan deyimlerde de anlami bugunlerde bilinmeyen ve tek basina kullanilmayan kelimelerin sayisi coktur. Boyle kelimelerin anlamlarinin tespiti deyimlerin iyi anlasilmasinda da onemlidir. Dolayisiyla bu kelimelerin anlamlariin incelenmesi gerekmektedir. Makalemizde Kirgiz Turkcesinde gecen deyimlerdeki bazi kelimelerin uzerinde durarak onlarin anlamlarini Eski Turkce Donemi’ne ait eserlerde bulunan kelimeler vasitasiyla aciklamaya calistik
MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2021
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi /Journal of Modern Turkish Studies, 2014
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi /Journal of Modern Turkish Studies, 2011
Journal of International Social Research, 2019
THE HISTORICAL BACKGROUND OF KYRGYZ TRADITIONAL SPORTS Mehmet TÜRKMEN** Nurdin USEEV *** Öz Toplu... more THE HISTORICAL BACKGROUND OF KYRGYZ TRADITIONAL SPORTS Mehmet TÜRKMEN** Nurdin USEEV *** Öz Toplumun gelişmesi için belirli tarihsel koşulların bir ürünü olarak fiziksel kültür ve spor, insanın ruhsal faaliyetinin tarihsel olarak ortaya çıkan sonuçlarının toplamını oluşturur. Bu çalışmada en kadim Türk halklarından birisi olan ve engin bir tarihe sahip Kırgızların geleneksel sporlarının arka planı incelenecektir. Bozkır-göçebe hayat tarzına uyumlu, milli irade ve niteliklerine göre başta binicilik, atıcılık ve güreş olmak üzere çok sayıda sporlar ortaya çıkarmışlardır. Araştırmanın amacı; geleneksel sporları meydana çıkaran doğal şartlar, sporların pratik karakterini belirleyen faktörler, Kırgız halkına sağladığı pedagojik ve sosyo-kültürel faydaları nelerdir sorusuna cevap aramaktır. Araştırmanın yöntemi; konusu gereği birkaç yöntemle incelemek mümkün, ama bunlardan tarihsel yöntem kullanmak tercih edilmiştir. Çalışmanın sınırlılığı; bugünkü Kırgızistan ve tarihi coğrafyalarıdır. Sonuç olarak; fiziki olduğu kadar fikri ve ahlaki olduğu anlaşılan Kırgız geleneksel sporları, sosyal yapı ve yaşayışlarının her safhasında yer almıştır. Çağın değişmesi ve gelişmelerine göre bir takım eklenti ve çıktıları olmuştur. Ekonomik hayatın hayvancılığa dayanıp konar-göçer halk oluşları, yaşadıkları çetin doğa şartları ve iklim koşulu, eski dünyada çok sık savaşların olması vs. bu sporların tarzını ve talebini belirlemiştir. Bunların pedagojisi ile töreye uygun örf-adet ve geleneklere saygı sağlanmıştır. Pratikte ise Kırgız halkının tüm bu zorlukların üstesinden gelmesini sağlamış ve güçlü bir asker halk yapmıştır.
MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2019
ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD), 2017
Dünyanın en büyük destanı olarak bilinen Manas Destanı, Kırgızların millî kimliğini oluşturmada ç... more Dünyanın en büyük destanı olarak bilinen Manas Destanı, Kırgızların millî kimliğini oluşturmada çok önemli bir rol oynayan kültürel olgudur. Çünkü söz konusu destan halkın tarihini, kültürünü, dünya görüşünü, halkın millî seviyedeki amaçlarını yansıtan bir eserdir. Özellikle Eski Türk kültürünü yansıtması açısından bilim adamları tarafından bir ansiklopedi olarak değerlendirilmiştir. Üstelik, S. Orozbakov varyantında Manas'ın diline Türkü til, Türkçe denilmektedir. Yani söz konusu destanın Türklüğün ortak kültürel mirası olduğu vurgulanmıştır. Bu bağlamda Manas Destanında Kırgızlara komşu Türk topluluklarının dil özelliklerinin bulunması beklenmektedir. Gerçekten de Manas Destanında Kazak, Özbek Türkçesine ait bazı gramer özelliklerinin yer aldığı tesbit edilmiştir. Örneğin, Manas Destanında şimdiki zaman için Kazak Türkçesine özgün olan-Xr eki kullanılmaktadır.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2015
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT …, 2010
Bugün Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan topraklar (Kök)türk harfli Eski Türk yazıtla... more Bugün Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan topraklar (Kök)türk harfli Eski Türk yazıtlarının en fazla bulunduğu bölgelerin başında gelmektedir. Kırgızistanda (Kök)türk harfli yazıtların en yoğun bulunduğu yer ise, Talas bölgesidir. Bu makalede Talas bölgesinde bulunan (Kök)türk harfli yeni bir yazıtın okunuşu, yorumlanışı, epigrafik özellikleri ve soyo-kültürel özellikleri hakkında bilgiler verilmektedir. Anahtar Sözcükler: (Kök)türk harfli yazıtlar, Talas yazıtları, kara böri, totem, petroglif.
Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 48, 2019, s. 115-138, 2019
Türk dünyasının bin senelik destan geleneğini, tarihini, kültürünü ve dünya görüşünü kendi içinde... more Türk dünyasının bin senelik destan geleneğini, tarihini, kültürünü ve
dünya görüşünü kendi içinde barındıran Manas Destanı, Kırgızların ve
eski Türk boylarının kültür olgularını, tarihini araştırmada bir sözlü kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Köktürk harfli yazıtlar ise Eski Türkler
hakkında bilgi edinebileceğimiz yazılı kaynakların başında bulunmaktadır. Bundan dolayı yazıtlar ile Manas Destanı’nı karşılaştırarak incelemek yerinde olacaktır. Makalemizde II. Köktürk Kağanlığı’nın kurulmasında büyük katkısı olan ve hayatları Orhun Yazıtları’nda anlatılan devlet
adamları Tunyukuk ve Küli Çor, Manas Destanı’ndaki Almambet ve Kül
Çoro ile karşılaştırılmış, bunların arasında dikkat edici benzerliklerin bulunduğu tespit edilmiştir. Örneğin, tarihte yaşayan Küli Çor ile destandaki
Kül Çoro’nun isimleri aynı olmakta, üstelik her ikisi hükümdar oğluna
atabeylik yapmaktadırlar. Bundan dolayı tarihî bir şahıs olan Küli Çor,
Manas Destanı’nda Kül Çoro’nun kişiliğinde izini koruduğu ileri sürülmüştür. Bunun nedeni de IX-X. asırlar arasındaki Eski Türk tarihi ile ilgilidir. Bilindiği gibi 840 yılında Kırgızlar Uygurları bertaraf ederek Merkezî Asya’ya, kutsal Ötüken’e hâkim olmuşlardır. Ancak nüfus sayısının
azlığı, Çin’in her zaman uyguladığı ikiyüzlü siyaseti ve diğer Türk boylarının Batı’ya doğru kayması sonucunda Moğolistan’a hâkim olamayan ve bu kutsal toprakları 920’lerde Kara Kıtaylara bırakmak zorunda kalan
Kırgızlar, tarihte gerçekleştiremedikleri amaçlarını sözlü edebiyat ürününde, Manas Destanı’nda gerçekleştirmişlerdir. Örnek olarak da Köktürk Kağanlığı’nı almışlardır. Çünkü Köktürk Kağanlığı Türk boylarını
bir çatı altında birleştiren, ekonomik ve askerî bakımdan zirveye ulaşan
ve en önemlisi Çin’i kendi hâkimiyet altına alan bir devletti.
Anahtar sözcükler: Manas Destanı, Orhun Yazıtları, Tunyukuk, Kül
Çoro, Köktürkler.
BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 2023
Kyrgyz ethnonym, which is considered the oldest ethnonym among Turkic ethnonyms, has been studied... more Kyrgyz ethnonym, which is considered the oldest ethnonym among Turkic ethnonyms,
has been studied so far and various assumptions have been made. Today, the majority of
scholars accept the assumption that this ethnonym is composed of the number noun kyrk
„forty‟ and the plural suffix +z, meaning a people of forty tribes and a nation of forty parts.
But this assumption has very serious biases. For example, in ancient Turkic ethnonyms,
there was no ethnonym with the number forty, while ethnonyms with numbered names such
as uch karluk, on ok, toguz oguz, etc. have a noun as well as a number. Most importantly,
when we make a morphological analysis of the ancient forms of the Kyrgyz ethnonym in
Chinese sources such as Kyrkun/Kyrkur/Kyrkut/Kyrkuz, we see that the origin of the word
is not the number kyrk „forty‟, but the word kyrku. In historical Turkic languages, the word
"kyrku" means predator bird, eagle. Therefore, in this article, we have proposed a new
explanation of the origin of the Kyrgyz ethnonym.
Эпос, 2022
Макалада байыркы түрк (руникалык) жазуусу, Орхон-Энесай жазуусу деген ат менен белгилүү болгон ба... more Макалада байыркы түрк (руникалык) жазуусу, Орхон-Энесай жазуусу деген ат менен белгилүү болгон байыркы түрк жазуусунун байыркы кыргыз варианты каралды. Энесай кыргыз кагандыгынан калган Энесай, Алтай жазма эстеликтеринде колдонулган бул жазуунун башка аймактардагы жазма эстеликтерден айырмаланган өзгөчөлүктөрү берилди. Жазма эстеликтерде жазуу битиг сөзү менен берилген үчүн бул жазууну байыркы кыргыз (битиг) жазуусу деп атоо сунушталды. Негизги сөздөр: байыркы түрк (руникалык) жазуусу, Энесай жазма эстеликтери, Энесай кыргыздары, алфавит, жазуу, байыркы кыргыз (битиг) жазуусу. ДРЕВНЕКЫРГЫЗСКИЙ (БИТИГ) АЛФАВИТ: АЛФАВИТНОЕ И ЯЗЫКОВОЕ ОБОСНОВАНИЕ Усеев Нурдин доктор наук, эксперт отдела науки Международной турецкой академии, г. Нур-Султан Аннотация В данной статье исследуется древнекыргызская версия древнетюркского письма известное как орхоно-енисейское, древнетюркское (руническое) письмо. Были даны особенности этого алфавита, который был использован в Енисейских, Алтайских надписях, от других версий древнетюркского письма. Предлагается назвать этот алфавит древнекыргызским (битиг) алфавитом, так как письмо на надписях обозначается словом битиг. Ключевые слова: древнетюркское (руническое) письмо, Енисейские надписи, Енисейские кыргызы, алфавит, письмо, древнекыргызский (битиг) алфавит.
BELLETEN Yearbook of Turkic Studies, 74 (Aralık), pp. 39-50, 2022
M. Avezov, A.N. Bernştam vd. gibi bilim adamlarının araştırmalarına göre VIII-XI. asırlarda gerçe... more M. Avezov, A.N. Bernştam vd. gibi bilim adamlarının araştırmalarına göre VIII-XI. asırlarda gerçekleşen tarihî olayların temelinde ortaya çıkan Manas Destanı, Eski Türk devrinden izler taşımaktadır. Bunlardan biri dil unsurlarıdır. Destan üzerinde yaptığımız çalışma sonucunda Manas Destanı'nda Köktürk harfli yazıtlarda durum zarfı yapımında da kullanılan vasıta hâli /+Xn/ eki; Eski Türkçeye mahsus olan /-gXlX/ zarf-fiil eki ve gereklilik ifade eden /-gUlUk/ eki gibi morfolojik özelliklerin bulunduğunu tespit edebildik. Colborstoyun ve kamandayın gibi kelimelerde geçen /+Xn/ eki Köktürk harfli yazıtlardaki /+In/ eki gibi durum zarfı yapmaktadır. İki metinde bulunan /+In/ eki Eski Türkçede olduğu gibi vasıta hâli anlamını taşımaktadır. /-gXlX/ eki Köktürkçede asıl eylemin amacını ve başlangıç noktasını bildirmek için kullanılan /-gAlI/ ekine benzerlik gösterirken, /-gUlUk/ eki Eski Uygurcadaki gibi gereklilik ifade etmektedir.
Международная научно-практическая конференция «Политогенез и культурогенез средневекового Кыргызстана и сопредельных стран: новые взгляды и перспективы изучения» посвященная памяти известного кыргызского востоковеда Омуркула Караева (1930–2002), 17 ноября, 2022 г, Бишкек., 2022
Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма ... more Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма эстеликтеринен Энесай жазма эстеликтеринде күмүл этноними кыргыздардын башка бир аты катары орун алып, IX кылымда кыргыздар ушул ат менен да белгилүү болгон. Аталган этноним Энесай жазма эстеликтеринен үч жазма эстеликте, Кызыл-Чыраа II (Е 44), Көжелииг-Хову (Е 45) жана Эл-Бажы (Е 68/1) жазма эстеликтеринде колдонулган. Бул жазма эстеликтердин ичинен Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги өзгөчө мааниге ээ. Анткени бул жазма эстелик күмүлдөрдүн, кыргыздардын өгеси (башбаканы, башчысы) маанисине келген Күмүл Өге аттуу адамга арналып тургузулган. Бул адам жазма эстелигинде отуз жашында өге болгонун, кырк жыл мамлекетти башкарып, элди бийлегенин жазган. Ошону менен бирге тышкы жоолорду каратып, мамлекет курганын; саны аз кыргыздарды көбөйтүп, аларды чоң мамлекет кылганын кошумчалаган. Биз мына ушул тарыхый окуяларды 840-жылдагы Кыргыз-уйгур согушу, бул согуштун жыйынтыгында курулган Улуу кыргыз кагандыгы менен байланыштырууну туура көрдүк. Анткени Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги тургузулган жана күмүл этноними кыргыздардын бир аты катары колдонулган IX кылымда жыйынтыгында жаңы кыргыз мамлекети курулган жападан-жалгыз согуш-бул 840-жылдагы Кыргыз-уйгур согушу. Ошондуктан биз аталган жазма эстеликтеги маалыматтарды тарыхый окуялар менен салыштырып изилдеп, Күмүл Өге мына ушул согушта кыргыздардын башында турган, жаңы кыргыз мамлекетин, Улуу кыргыз кагандыгын түптөгөн тарыхый инсан болушу мүмкүн деген ойдобуз. Ачкыч сөздөр: Күмүл өге, Улуу кыргыз кагандыгы, Кыргыз-уйгур согушу, 840-жыл, Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги.
Международная научно-практическая конференция «Политогенез и культурогенез средневекового Кыргызстана и сопредельных стран: новые взгляды и перспективы изучения» посвященная памяти известного кыргызского востоковеда Омуркула Караева (1930–2002), 17 ноября, 2022 г, Бишкек. , 2023
Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма ... more Аннотация: Орто кылымдардагы байыркы кытай булактарында жана Кыргыз кагандыгы (VII-IX кк.) жазма эстеликтеринен Энесай жазма эстеликтеринде күмүл этноними кыргыздардын башка бир аты катары орун алып, IX кылымда кыргыздар ушул ат менен да белгилүү болгон. Мисалы, Йуе Ши тарабынан 980-жылы, Сун династиясы доорунда даярдалган "Тайпин Хуанюй Цзи" жана Сун Ци менен Оуян Су тарабынан 1060-жылы түзүлүп бүткөн "Син Тан шу" деген байыркы кытайча тарыхый булактарда кыргыздардын бир аты катары цзюйу/гюйву түрүндөгү этноним берилген. Гюйву/ цзюйу этнонимин 1896жылы Г. Шлегель кубут, 1970-жылы С. Е. Яхонтов күмүл/күмүр түрүндө калыбына келтирген. Ошону менен бирге Энесай жазма эстеликтеринен үч жазма эстеликте, Кызыл-Чыраа II (Е 44), Көжелииг-Хову (Е 45) жана Эл-Бажы (Е 68/1) жазма эстеликтеринде күмүл сөзү бир этноним катары колдонулган. Ушундан улам, Ю. А. Зуев, В.В. Тишин өңдүү окумуштуулар Кытай булактарындагы жана Энесай жазма эстеликтериндеги күмүл этноними бир эле элди, кыргыздарды билдирген этноним катары баалап, IX кылымда кыргыз этнонимине синоним катары колдонулганын белгилешет. Биздин изилдөөлөрүбүз боюнча, күмүл этноними жайгашкан Көжелииг-Хову (Е 45) жазма эстелиги тилдик белгилери боюнча азыркы кыргыз тилине окшош. Бул дагы күмүл этноними менен кыргыздар берилгенин тастыктап турат. Ачкыч сөздөр: кыргыздар, күмүл этноними, Кыргыз кагандыгы жазма эстеликтери, кытай булактары. Аннотация: В древнекитайских источниках Средневековья и Енисейских письменных памятниках Кыргызского каганство (VII-IX вв.) этноним кюмюл фигурирует как другое название кыргызов, и кыргызы в IX веке были известны и под этим именем. Например, в древнекитайских исторических источниках «Тайпин хуаньюй цзи», подготовленных Юэ Ши в 980 г. во времена династии Сун, и «Синь Тан Шу», составленных Сунь Ци и Оуян Су в 1060 г., этноним цзюйу/гюйву приводится как одно из названий кыргызов. В 1970 году С. Е. Яхонтов восстановил этноним цзюйу/гюйву как кюмюл/кюмюр. В то же время слово кюмюл использовалось как этноним в трех надписях из Енисейских надписей, как Кызыл-Чираа II (Е 44), Кёжелииг-Хову (Е 45) и Эль-Бажи (Е 68/1). Опираясь на это такие ученые, как Ю. А. Зуев, В.В. Тишин, оценивают этноним кюмюл в китайских источниках и Енисейских надписях как этноним, обозначающий тот же народ, то есть кыргызов, и указывают, что он использовался как синоним этнонима кыргыз в IX веке. Согласно нашим исследованиям, письменный памятник Кёжелииг-Хову (Е 45), где находится этноним кюмюл, по языковым особенностям близок к современному кыргызскому языку. Это также подтверждает, что этноним кюмюл обозначает кыргызов. Ключевые слова: кыргызы, этноним кюмюл, письменные памятники Кыргызского каганство, китайские письменные источники.
Rusya Federasyonu Altay Cumhuriyeti’nde bulunan Kokturk harfli Altay Yazitlari’nin kesfi ve incel... more Rusya Federasyonu Altay Cumhuriyeti’nde bulunan Kokturk harfli Altay Yazitlari’nin kesfi ve incelenmesi son donemlerde artmistir. Son bulunan yazitlardan biri Yabogan (A 84) Yaziti’dir. Daha once farkli bilim adamlarinca on okumasi yapilan Yabogan (A 84) Yaziti’yla ilgili yeni yayinlarin yapilmasi gerekmektedir. Bu makalede soz konusu yazit uzerinde yeni okuma ve anlamlandirma denemesi yapilmistir. Calisma sonunda soz konusu yazitin diger Kokturk harfli yazitlardan farkli yonleri oldugu tespit edilmistir. Ornegin, Yabogan Yaziti’nin ilk satiri Kirgizistan’daki Ciyin-Tas Yaziti ile aynidir. Ucuncu satirdaki ‘ak at altun ederlig’ ibaresi Mogolistan’daki Gurvan Mandal Yaziti’nda da gecmektedir. Bu bilgilerden hareketle Yabogan Yaziti’nda bir kisinin vefat ettigini yansitan ve sahip oldugu atlari tasvir eden kaliplasmis iki formulun oldugu ileri surulmustur.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2022
629-645-жылдардын аралыгында Чыгыш Түркстан, Борбордук Азия жана Афганистан аркылуу Индияга сая... more 629-645-жылдардын аралыгында Чыгыш Түркстан, Борбордук Азия
жана Афганистан аркылуу Индияга саякат жасаган Сюаньцзан чоң
саякатчы, көрүнүтүү окумуштуу жана котормочу катары белгилүү.
Сюаньцзандын өмүр-баяны жана Индия саякаты 650-жылдары
шакирттери тарабынан өзүнчө бир эмгек катары жазылган. Кытайча
жазылган бул эмгекти XI кылымдын башында, Чыгыш Түркстанда
Шинку Шели Тутуң байыркы түрк (уйгур) тилине которуп чыккан.
Байыркы уйгур жазуусу менен жазылган “Сюаньцзан
биографиясында” байыркы түрк жер аттарын, элдерие жана тарыхына
байланыштуу айрым баалуу маалыматтар орун алган. Булардын бири –
бул кыргыз этноними. Кытай императору Тай-цзундун мыкты сапаттары
баяндалган бөлүмдө кыркыз түрүндө орун алган бул этноним эки жерде
учурайт. Биринчи текстте Тай-цзун Тибетти түгөл иликтеп,
кыргыздарды толугу менен аңдап билип, түрктөргө, өсүмдүк кийимдүү
элдерге жакшы жана адамгерчиликтүү мыйзамдарды жеткиргени үчүн
алар ага баш ийип, белектерин жибере баштаганы айтылган. Экинчи
текстте түндүктөгү элдердин, анын ичинде кыргыздардын Кытай
бийлигине киргени баяндалган. Бул тексттердин жалпы мааниси боюнча
кыргыздар – Улуу Кытай сепилинин түндүгүндө жашаган, Кытай үчүн
ким экендиктерин билүү маанилүү болгон жана аларды каратып алуу
Кытайга чоң кадыр-барк алып келген бир түрк эли.
European Journal of Physical Education and Sport Science, 2019
Kyrgyz toy (festival) culture stems from traditional sources which are supplemented by an economi... more Kyrgyz toy (festival) culture stems from traditional sources which are supplemented by an economic life specific to the development and sustainability of the people and also buttressed by a geographical environment promoting this economic life. One of the most crucial elements of the toy tradition which supports the protection of identity from generation to generation and contributes to the reinforcement of the link between generations pertains to the people’s traditional sports games. Methodology: from among qualitative research methods, descriptive and comparative research techniques were implemented in this study. Objective and significance: this study will attempt to ascertain expressions of observed symbols which are used up in four traditional games which form an integral part of Kyrgyz festival tradition. Toy rituals act as a form of organization for maintaining people’s cultural memory. In order to expand the scope of a ritual, it is essential to maintain its behavioral and ...
Dunyanin en buyuk destanlarindan biri olarak bilinen Manas Destaninin S. Orozbakov, Togolok Moldo... more Dunyanin en buyuk destanlarindan biri olarak bilinen Manas Destaninin S. Orozbakov, Togolok Moldo, Cusup Mamay varyantlarinda Turk adi gecmekte ve Kazak, Kirgiz, Turkmen, Karakalpak, Kipcak vd. Turk boy ve topluluklarinin genel adi olarak kullanilmakta ve Turk milleti icin destanda degisik epitetler yer almaktadir. Bilindigi gibi epitetler bir nesnenin, insanin, olayin ve kavramin sifatlarini, kokenlerini, baskalarindan farkli ozelliklerini yansitarak ozellestiren kelimeler ya da kelime gruplari oldugu icin destanda Turkler icin kullanilan epitetleri incelemek Turkiyat arastirmalari icin buyuk onem arz etmektedir. Cunku bu epitetler Manas Destaninda anlatilan Turk halkinin degisik ozelliklerini yansitmaktadir. Dolayisiyla makalemizde Turkler icin kullanilan ve sayi isimleriyle yapilmis epitetlerle sadece Togolok Moldo varyantinda gecen ucan/ucan teŋiz epiteti ele alinarak bu epitetlerin yansittigi degerler ortaya cikarilmaya calisilmistir. Sayi isimleriyle kurulmus epitetlerin Turkl...
Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 2014
Kaliplasmis dil birligi olmasi sebebiyle deyimlerin yapisinda bugun anlami bilinmeyen kelimeler b... more Kaliplasmis dil birligi olmasi sebebiyle deyimlerin yapisinda bugun anlami bilinmeyen kelimeler bulunmaktadir. Kirgiz Turkcesinde bulunan deyimlerde de anlami bugunlerde bilinmeyen ve tek basina kullanilmayan kelimelerin sayisi coktur. Boyle kelimelerin anlamlarinin tespiti deyimlerin iyi anlasilmasinda da onemlidir. Dolayisiyla bu kelimelerin anlamlariin incelenmesi gerekmektedir. Makalemizde Kirgiz Turkcesinde gecen deyimlerdeki bazi kelimelerin uzerinde durarak onlarin anlamlarini Eski Turkce Donemi’ne ait eserlerde bulunan kelimeler vasitasiyla aciklamaya calistik
MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2021
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi /Journal of Modern Turkish Studies, 2014
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi /Journal of Modern Turkish Studies, 2011
Journal of International Social Research, 2019
THE HISTORICAL BACKGROUND OF KYRGYZ TRADITIONAL SPORTS Mehmet TÜRKMEN** Nurdin USEEV *** Öz Toplu... more THE HISTORICAL BACKGROUND OF KYRGYZ TRADITIONAL SPORTS Mehmet TÜRKMEN** Nurdin USEEV *** Öz Toplumun gelişmesi için belirli tarihsel koşulların bir ürünü olarak fiziksel kültür ve spor, insanın ruhsal faaliyetinin tarihsel olarak ortaya çıkan sonuçlarının toplamını oluşturur. Bu çalışmada en kadim Türk halklarından birisi olan ve engin bir tarihe sahip Kırgızların geleneksel sporlarının arka planı incelenecektir. Bozkır-göçebe hayat tarzına uyumlu, milli irade ve niteliklerine göre başta binicilik, atıcılık ve güreş olmak üzere çok sayıda sporlar ortaya çıkarmışlardır. Araştırmanın amacı; geleneksel sporları meydana çıkaran doğal şartlar, sporların pratik karakterini belirleyen faktörler, Kırgız halkına sağladığı pedagojik ve sosyo-kültürel faydaları nelerdir sorusuna cevap aramaktır. Araştırmanın yöntemi; konusu gereği birkaç yöntemle incelemek mümkün, ama bunlardan tarihsel yöntem kullanmak tercih edilmiştir. Çalışmanın sınırlılığı; bugünkü Kırgızistan ve tarihi coğrafyalarıdır. Sonuç olarak; fiziki olduğu kadar fikri ve ahlaki olduğu anlaşılan Kırgız geleneksel sporları, sosyal yapı ve yaşayışlarının her safhasında yer almıştır. Çağın değişmesi ve gelişmelerine göre bir takım eklenti ve çıktıları olmuştur. Ekonomik hayatın hayvancılığa dayanıp konar-göçer halk oluşları, yaşadıkları çetin doğa şartları ve iklim koşulu, eski dünyada çok sık savaşların olması vs. bu sporların tarzını ve talebini belirlemiştir. Bunların pedagojisi ile töreye uygun örf-adet ve geleneklere saygı sağlanmıştır. Pratikte ise Kırgız halkının tüm bu zorlukların üstesinden gelmesini sağlamış ve güçlü bir asker halk yapmıştır.
MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2019
ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD), 2017
Dünyanın en büyük destanı olarak bilinen Manas Destanı, Kırgızların millî kimliğini oluşturmada ç... more Dünyanın en büyük destanı olarak bilinen Manas Destanı, Kırgızların millî kimliğini oluşturmada çok önemli bir rol oynayan kültürel olgudur. Çünkü söz konusu destan halkın tarihini, kültürünü, dünya görüşünü, halkın millî seviyedeki amaçlarını yansıtan bir eserdir. Özellikle Eski Türk kültürünü yansıtması açısından bilim adamları tarafından bir ansiklopedi olarak değerlendirilmiştir. Üstelik, S. Orozbakov varyantında Manas'ın diline Türkü til, Türkçe denilmektedir. Yani söz konusu destanın Türklüğün ortak kültürel mirası olduğu vurgulanmıştır. Bu bağlamda Manas Destanında Kırgızlara komşu Türk topluluklarının dil özelliklerinin bulunması beklenmektedir. Gerçekten de Manas Destanında Kazak, Özbek Türkçesine ait bazı gramer özelliklerinin yer aldığı tesbit edilmiştir. Örneğin, Manas Destanında şimdiki zaman için Kazak Türkçesine özgün olan-Xr eki kullanılmaktadır.
International Journal Of Turkish Literature Culture Education, 2015
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT …, 2010
Bugün Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan topraklar (Kök)türk harfli Eski Türk yazıtla... more Bugün Kırgızistan Cumhuriyeti sınırları içinde kalan topraklar (Kök)türk harfli Eski Türk yazıtlarının en fazla bulunduğu bölgelerin başında gelmektedir. Kırgızistanda (Kök)türk harfli yazıtların en yoğun bulunduğu yer ise, Talas bölgesidir. Bu makalede Talas bölgesinde bulunan (Kök)türk harfli yeni bir yazıtın okunuşu, yorumlanışı, epigrafik özellikleri ve soyo-kültürel özellikleri hakkında bilgiler verilmektedir. Anahtar Sözcükler: (Kök)türk harfli yazıtlar, Talas yazıtları, kara böri, totem, petroglif.
Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 48, 2019, s. 115-138, 2019
Türk dünyasının bin senelik destan geleneğini, tarihini, kültürünü ve dünya görüşünü kendi içinde... more Türk dünyasının bin senelik destan geleneğini, tarihini, kültürünü ve
dünya görüşünü kendi içinde barındıran Manas Destanı, Kırgızların ve
eski Türk boylarının kültür olgularını, tarihini araştırmada bir sözlü kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Köktürk harfli yazıtlar ise Eski Türkler
hakkında bilgi edinebileceğimiz yazılı kaynakların başında bulunmaktadır. Bundan dolayı yazıtlar ile Manas Destanı’nı karşılaştırarak incelemek yerinde olacaktır. Makalemizde II. Köktürk Kağanlığı’nın kurulmasında büyük katkısı olan ve hayatları Orhun Yazıtları’nda anlatılan devlet
adamları Tunyukuk ve Küli Çor, Manas Destanı’ndaki Almambet ve Kül
Çoro ile karşılaştırılmış, bunların arasında dikkat edici benzerliklerin bulunduğu tespit edilmiştir. Örneğin, tarihte yaşayan Küli Çor ile destandaki
Kül Çoro’nun isimleri aynı olmakta, üstelik her ikisi hükümdar oğluna
atabeylik yapmaktadırlar. Bundan dolayı tarihî bir şahıs olan Küli Çor,
Manas Destanı’nda Kül Çoro’nun kişiliğinde izini koruduğu ileri sürülmüştür. Bunun nedeni de IX-X. asırlar arasındaki Eski Türk tarihi ile ilgilidir. Bilindiği gibi 840 yılında Kırgızlar Uygurları bertaraf ederek Merkezî Asya’ya, kutsal Ötüken’e hâkim olmuşlardır. Ancak nüfus sayısının
azlığı, Çin’in her zaman uyguladığı ikiyüzlü siyaseti ve diğer Türk boylarının Batı’ya doğru kayması sonucunda Moğolistan’a hâkim olamayan ve bu kutsal toprakları 920’lerde Kara Kıtaylara bırakmak zorunda kalan
Kırgızlar, tarihte gerçekleştiremedikleri amaçlarını sözlü edebiyat ürününde, Manas Destanı’nda gerçekleştirmişlerdir. Örnek olarak da Köktürk Kağanlığı’nı almışlardır. Çünkü Köktürk Kağanlığı Türk boylarını
bir çatı altında birleştiren, ekonomik ve askerî bakımdan zirveye ulaşan
ve en önemlisi Çin’i kendi hâkimiyet altına alan bir devletti.
Anahtar sözcükler: Manas Destanı, Orhun Yazıtları, Tunyukuk, Kül
Çoro, Köktürkler.
КР Президентине караштуу Улуттук мамлекеттик тил комиссиясы, КТМУ, 2017, 291 бет, 2017
Emrceli lKa:JMa 3CTell!!KTepn I JKa3Ma THJI/IHH IWJlllOHYJIYIIlY-KaJILIIlTaHraH MallaHHllTTLIH lK... more Emrceli lKa:JMa 3CTell!!KTepn I JKa3Ma THJI/IHH IWJlllOHYJIYIIlY-KaJILIIlTaHraH MallaHHllTTLIH lKaHa MaMJICKCTYYJIYKTYH 6amKLI 6eJirHCH TypKohornl! nrrnMnHnH eHyrymy-Myp)l,a Ka6bm arrh!Hhl!l KarrraH Ken TYillYHYKTePAY Kalipa Kapooro arrhrn Kerr)l,n. l3alibipKbI TYPK ll<a:iyy 3CTerrnKTep1rn KI>1prb13CTaH)l,a ll3llJJ)l,ee mnTepn 1960-1970-lKhlJJ.llapb! aKa)l,eMnK !1.A. EaTMaHOB lKaHa aHhIH oKyyqyrrapbI CararrhI CbI)l,hIKOB, 1 IeTnH JKYMaryrrOB)l,Op Tapa6I>rnaH KOJJro aJJb!Hbl!l, 6np TOii llJlllMllH ll3llJl}l,00JJ0p ll!IIKe a!llblpLrnraH. KacbJM6e1< Ce!i)l,aKMaTOB)l,a 6aliI>IpKbI TYPK lKa:iyyrraphI 6010wia MaKarrarrap)l,bl lKapb!l!JJaraH 3Jle. Kblpfbl3CTaH)l,a OIIIOH)l,0 6a!IITaJJraH apaKeTTep lJ..JKyMaryrroB, C.Cb!)l,b!KOB, K.KOHKo6aeB, K.Ta6arr)l,neB, EH11cell JKa3Ma 3CTeITllKTep11 I 3cTerr11KTepu .ne11 arnrrraH TYPK 3rr.nep11tte, arrapnhIH apachrnna Khiprhn 3rr11He Tl!Ke T11ernec11 6orrroH ornorr JKa3yyrrap JKeHytt.ne Kh!pfh!3'Ia TorryK Tarr.nooro arrbJHraH 3MreKTllH arrratJ:KhIChI lKaphIK Kepy11 JKaTaT. MaMrreKeT Kypyy.na yrryrryK pyx 6aprrhirbIHa TaJIHh!Il Kerre JKaTKaH, TapbIXTa MbrnnaH 2210 lI<b!J1 Myp.na aTbI JKa3b1J1raH 4 TYPK 3ITllHllH 611p11 6allb!pKbI Kb!pfbI3napnhIH opTO Kb!J1bIMnap.na, E1111cell.nern Khlprbn KaraHaTbI .noopy11.na Korr.noiiro11 lKa3Ma 3CTerrm<Tep.nu ap rnpa11rn11 11311rr.n0e, ylip011yy, 3H 6arnI<bICbI, 6yrr ll<a3yyrrap lK9HYHn9Ij' TaK 11rr11M11li MaarrbIMarrap, 93retJ:0, aJ1,!(br-apThIH Kapa6ali, 611rr1111-611rr6ell 3rre 3JI-ll<ypn<a rnphIXbili tJ:bIHJ:(bIKKa JKaKbIHna6aratt 93 1111K11prrep1111 Tattyynaratt 1rnTerrmrrem:ml!HhIH alipbIM 0Kyn.n0pyttytt lKOOIIKeptJ:!!JI!IKCll3 C93):(9pyH TOKTOTyyra lKaHa TapbIXTa TaTbIKTyy, 6allcarr.nyy JKorr.ny 6acbrn Kerre JKaTKaH KbiprbI3 3ITllHllH a3bipKhI MYYHYH arapTyy.na Hern3rn urr11Mull 6yrraK 6orro arra TypraH Ett11celi JKa3yy 3cTen11KTep11ttnern 6allbipKbI Kb1prb13.napnb1 rnatthrn-611rryy.n0 Hypn11H Y ceeBJ:(llH 6yrr K11Te611111111 op11y e3r0tJ:0 6orroopy11a 111ne11eM11H. Kb!prhl3-TypK «Ma11ac» y1111Bepc11TeT11HllH Kypyrryrny ll<aHa llllITellill Kb!prb!3 3J111H 1300-1500 lKblJ1 qaMarrapbIHJ:(a KOJIJ:(OHroH 6allb1pKhI Mana111U1Tb1 Me11e11 Kalipana11 TaaHhillITbipyyra JKOrr atJ:TbI .neceM arna tJ:a11KattnbIK 6orr6oliT. Eorr6oco, .narhI 3rre Kb1prhn.nap 1924-l!<hll1J:(bIH 7-HOi!6pb!HaH 6arnrn11 03 lKa3Ma TllJ111He 33 6orr.ny, a11.na11 Myp.na TOITYK ca6aTCbI3, 1<apaf(rb1 3IT 6orrro11 .nerr n<ype 6epMeKITll3. Y1111Bepc11TTeTTllH TypKorrornll ll<aHa Tapb1x 60rrYM.nepy11.n0 naJIPnaITb!Il JKaTKaH a.n11cTep KbiprbI3 rna11yy HITllMllHllH .narrall K9llrelirrepYHYH Macerrerrep1111 tJ:etJ:YYre lK9HneM.nyy. TecKep11 KarrbrnTarnbrn Karrratt yrryrryK af(-Ce311M.n11, rnpbIXbill 6aarryyrryKTapra TaJIHbmra11 KbiprbI3J:(bIH rnphIXbill 3C TYTYMYH Kalipa JKa11.naHnb1pyy-3reMeH, 3pK1111, a3aT MaMITeKeTl!H %II{nooro 6apnbIK MYMKYHtJ:YJIYKT9pyH lKYMIIIarr JKaTKaH Kh1prb13 3rr1111e 6yrr 3MreK MeHeH TaaHblllIYY pyx TaJ!Hbl'Ibl 6orropy rueKCll3. TeK ra11a K9t1YITYM TYTII9reH JKar.nall-03.n0py11 Kb!pfbI3J:(hIH
