futurum – Store norske leksikon (original) (raw)

Futurum er ei grammatisk form — som regel ei verbform — som plasserer ein situasjon i framtida, det vil seie etter taletidspunktet. Eit norsk eksempel er skal reise, som i Vi skal reise til Syden i morgon.

Faktaboks

Uttale

futˈurum

Etymologi

av latin futūrum ‘som skal bli’, futurum partisipp av esse 'vere

Futurum er eit tempus

Futurum høyrer heime i den grammatiske kategorien tempus, som er «grammatisk tid».

I mange språk står futurum i motsetnad til presens (samtidig med taletidspunktet) og preteritum (før taletidspunktet). Dette er vanleg i europeiske språk.

I andre språk står futurum berre i motsetnad til ikkje-futurum, som kan vere både samtidig med eller før taletidspunktet. Dette systemet finn ein mellom anna i grønlandsk.

Tempus knytt til verb og substantiv

Tempus er som regel nær knytt til verbet, og er ofte uttrykt gjennom verbbøying, som vist i desse eksempla frå latin og fransk:

I det franskbaserte kreolspråket haitisk blir ikkje verbet bøygt, og futurum blir uttrykt gjennom småord (partiklar) som står føre verbet, som pral (nær futurum), ap (sikker futurum) og a (eventuell futurum):

• M' pral vini demen maten. 'Eg kjem i morgon tidleg.'
• M' ap vini kanmenm. 'Eg kjem i alle høve.'
• M' a vini si m' gen tan. 'Eg kjem om eg har tid.'

Men det finst òg språk der substantivet har tempusbøying, mellom anna nokre amerikanske urfolkspråk. I barbareño-tsjumasjisk, som blei tala i Santa Barbara-området i California fram til 1960-talet, blei futurum uttrykt med prefikset saʔ- ved både verb og substantiv:

• VERB: k-saʔ-ip 'eg skal seie'
• SUBSTANTIV: hoʔ-k-saʔ-ap 'det framtidige huset mitt'

Også grønlandsk uttrykkjer futurum ved bøying av både verb og substantiv. Her er nokre eksempel på futurum ved substantiv, uttrykt med suffikset -ssaq:

• annoraaq 'anorakk' ⇒ annoraassaq 'framtidig anorakk' eller 'stoff til å lage anorakk av'
• illu 'hus' ⇒ illussaq 'framtidig hus' eller 'huset der eg skal bu'

Futurum i norsk

I norske grammatikkar er det tradisjon å setje opp perifrastiske konstruksjonar med verbet vilje eller skulle pluss ein infinitiv som «futurum», til dømes i setninga det vil regne. Denne skikken skriv seg truleg frå eit gamalt ønske om å ta med like mange former i ein norsk grammatikk som i ein latinsk grammatikk. Her er ei jamføring mellom tradisjonell og moderne norsk grammatisk terminologi knytt til futurum:

Norsk har eigentleg ikkje eintydige futurumformer av verbet, på den måten som vi har presens- og preteritum-former. I staden for det vil regne i morgon kan vi mellom anna seie det kjem til å regne i morgon. Ofte brukar vi den forma av verbet som står oppført i norske grammatikkar som «presens»:

• Dersom det regner i morgon, reiser eg ikkje til byen.

Her viser både regner og reiser til framtidige situasjonar, akkurat som i dei samiske språka (sjå avsnittet Futurum i samisk nedanfor) og finsk.

I vilkårssetninga dersom det regner i morgon kan vi ikkje byte ut regner med vil regne eller kjem til å regne: Dersom det vil regne i morgon, … eller Dersom det kjem til å regne i morgon, … er ikkje god norsk. I slike samanhengar uttrykkjer verbet vilje nettopp ønske eller vilje: Dersom du vil kome i morgon, reiser eg ikkje til byen tyder ikkje det same som Dersom du kjem i morgon, reiser eg ikkje til byen.

I norske dialektar finst det fleire måtar å uttrykkje futurum på enn dei som er vanlege i skriftspråka våre. I Nord-Noreg er det til dømes vanleg å seie Eg blir å reise til byen i morgon.

Futurum i samisk

I samisk — og finsk — blir verbformene som til vanleg går under namnet «presens» — eigentleg ikkje-preteritum — nytta om både notidige og framtidige situasjonar, i motsetnad til preteritum, som i desse nordsamiske døma, med verbet arvit ‘regne’:

• Arvvii ikte. ‘Det regnde i går.’
• Arvá odne. ‘Det regner i dag.’
• Arvá ihttin. ‘Det kjem til å regne i morgon.’

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar