Michał Kaczmarczyk | University of Gdansk (original) (raw)
Uploads
Papers by Michał Kaczmarczyk
Journal for the Theory of Social Behavior, 2025
Contemporary ontological constructivism often rests on the belief that social reality emerges fro... more Contemporary ontological constructivism often rests on the belief that social reality emerges from tacit agreements, underpinning mutual expectations and trust. In social theory, the concept of agreement has evolved from explicit social contracts to normative consensus and the idea of tacit knowledge that subtly binds social actors. This article challenges this prevailing approach by dissecting various constructivist positions and exposing the implications of agreement-based ontological constructivism on our understanding of culture, norms, and society. The author revisits an alternative perspective, claiming that human society is equally a structure of disagreement. Emphasizing disagreement advocates for a realistic social theory and highlights the vital role of fiction in shaping social life.
Studia Socjologiczne, 2024
Artykuł dotyczy przemian statusu i funkcji wiedzy w nowoczesnym, zróżnicowanym funkcjonalnie społ... more Artykuł dotyczy przemian statusu i funkcji wiedzy w nowoczesnym, zróżnicowanym funkcjonalnie społeczeństwie. W szczególności przedmiotem rozważań autora jest relacja między przemianami wiedzy – jej funkcji i charakteru – oraz tendencjami populistycznymi w polityce ostatnich lat. Autor formułuje trzy hipotezy dotyczące możliwego związku między wiedzą a wzrostem populizmu. Ich podstawą jest bardziej ogólna diagnoza współczesności zaczerpnięta z prac Niklasa Luhmanna i interpretacja pochodzącej od niego koncepcji inkluzji społecznej. Jak wnioskuje autor artykułu, era nowożytna jest areną inkluzji o bezprecedensowej skali, a proces ten zmienia formy dystrybucji wiedzy oraz jej charakter. Wedle jednej z zaprezentowanych hipotez przemiany te wpływać mogą na samorozumienie obywateli i komunikację polityczną.
Systems Research and Behavioral Science, 2024
This article delves into the underpinnings of environmental sociology, with a specific focus on t... more This article delves into the underpinnings of environmental sociology, with a specific focus on the influential contributions of Dunlap and Catton. While acknowledging the increasing societal detachment from the environment, the article questions the projection of this phenomenon onto the structure of social thought. The author contends against dismissing theoretical exemptionalism, advocating for its potential to provide a nuanced understanding of the complex relationship between society and nature. Illustrating this perspective through the lens of Niklas Luhmann's sociological theory, the article demonstrates how theoretical exemptionalism can furnish valuable tools for grappling with environmental issues. Furthermore, it challenges Dunlap and Catton's critique of constructivism, proposing that a moderate form of the latter can shed light on interactions between society and nature. Throughout the discussion, a crucial emphasis is placed on the fundamental distinction between society and its environment, laying the groundwork for a deeper exploration of Luhmann's ontology.
Historical Social Research, 2024
The aim of this article is to describe the institution of civil disobe- dience as a type of actio... more The aim of this article is to describe the institution of civil disobe- dience as a type of action that can be subsumed under the category of Norb- ert Elias’ “civilization.” The first thesis I aim to defend in my article claims a historical universality of civil disobedience, by which I mean that the most in- fluential doctrines of law and lawmaking imply, more or less directly, the right to civil disobedience and a specific form of the latter. As far as the central ideas of law trigger distinct civilization processes, the twin forms of civil diso- bedience fulfill the same social function. This article will distinguish four such traditions of civil disobedience: religious, romantic, reformist, and demo- cratic. My second, central thesis refers to the last tradition and claims that the democratic idea of civil disobedience focuses on law-breaking understood as a communicative use of the legal code. The very act of communication im- plies the existence of a communication recipient constituted by the whole population of citizens who are the public of the system of law. Furthermore, I argue that the pre-democratic traditions of civil disobedience provide the modern concept of civil disobedience with essential characteristics: transpar- ency, ethical motivation, civility (proportionality), and nonviolence. Thus, my argumentation culminates in the insight that the basic definitional elements of civil disobedience constitute it as a form of civilization par excellence, alt- hough lawmakers and governments frequently condemn civil disobedience as a decivilized or decivilizing practice.
Studia Socjologiczne, 2012
Der polnische Priester und bedeutende Vordenker der Solidarnosc, Józef Tischner, schrieb 1989, da... more Der polnische Priester und bedeutende Vordenker der Solidarnosc, Józef Tischner, schrieb 1989, dass ethische Entdeckungen den theoretischen sehr oft vorausgehen.1 Was ihm dabei vorschwebte, war, dass scheinbar widerspruchsfreie Gedanken, wie zum Beispiel die marxistische Idee eines Neuen Menschen, in der Praxis zu ethischen Konsequenzen führen können, die ihre latenten Schwierigkeiten zum Ausdruck bringen. Diese Beobachtung trifft nicht nur in Hinsicht auf die großen Ideologien zu, sondern auch auf den politischen Widerstand, der in der Gesellschaft enorme Energien und geistige Erneuerungsprozesse hervorrufen kann. Ein bekanntes Beispiel dafür ist die Französische Revolution, die, nach den Worten des amerikanischen Sozialpsychologen George Herbert Mead, ein für allemal die Natur der Gesellschaft revolutionierte, indem sie der Idee der sozialen Institution nicht nur eine stabilisierende, sondern auch eine revolutionierende Funktion zuschrieb.2 Die Euphorie, die sowohl die Erfolge der...
Journal of International Arbitration, 2019
In this study, the authors argue for a more refined methodology in research on commercial arbitra... more In this study, the authors argue for a more refined methodology in research on commercial arbitration. Drawing on new developments in international commercial arbitration, they seek to create a typology of various aspects of legal conflict resolution and, as a consequence, to increase the relevance of empirical work on this topic. The article identifies three key areas of tensions, which generate new developments in commercial arbitration and cannot be addressed from the perspective of the existing sociological paradigms. First, the tension between procedural formality and flexibility can be observed, as reflected in the well-established judicialization trend, combined with a recent renewed interest in mediation and ‘soft’ hybrid procedures. Second, the confluence of global and local factors (as seen in the American and Asian ‘waves’ in arbitration) affects, inter alia, the professional culture of arbitration practitioners. Finally, the tension between public and private interests a...
Studia Socjologiczne, 2013
Transnational Legal Theory, 2021
One of the most urgent and widely discussed problems of international organisations is their need... more One of the most urgent and widely discussed problems of international organisations is their need for democratic legitimacy. In this article, a novel approach is developed for the study of democracy in international context. This approach is borrowed from sociological theory and focuses on Shmuel Eisenstadt’s and Niklas Luhmann’s views on social differentiation and illustrated through the current debate over the democratic deficits of international arbitration. The proposed differentiation theory provides a dynamic and abstract explanatory framework which apart from offering a conceptual frame of reference for the judicialisation of international relations, makes the concept of democracy more specific and precise. Moreover, in contrast to other theories, it explains the claims for democracy arising out of both differentiation and dedifferentiation processes. Ultimately, this article argues that the claim for democracy is inadequate when applied to international arbitration and obscures its need for other forms of legitimisation.
Studia Socjologiczne, 2020
Zgodnie z postulatem Maksa Webera, socjologia może przewidywać i wyjaśniać działania pod warunkie... more Zgodnie z postulatem Maksa Webera, socjologia może przewidywać i wyjaśniać działania pod warunkiem ich wcześniejszego zrozumienia. Prezentowany artykuł rozszerza ten postulat na zjawiska społeczne w makroskali, dla których socjologia może szukać sensu, nawet jeśli nie jest on widoczny dla działających podmiotów. Perspektywą, która umożliwia taki zabieg, jest teoria zróżnicowania funkcjonalnego. Została ona zastosowana do opisania roli sędziowskiej, której znaczenie można właściwie skonceptualizować jedynie w kontekście relacji między systemami społecznymi. Autor wychodzi od koncepcji Niklasa Luhmanna, by zerwać z jego ujęciem i za Shmuelem Eisenstadtem zwrócić się w stronę systemu wartości, który mógłby legitymizować rolę sędziowską. Argumentacja autora podbudowana jest wynikami badań empirycznych i uzupełniającą je typologią procesów legitymizacji i delegitymizacji roli sędziowskiej. W konkluzji autor przedstawia konsekwencje teoretyczne sporów wokół roli sędziego oraz możliwości socjologicznego odczy-tywania aktualnych wydarzeń politycznych w Polsce.
Studia Socjologiczne, 2020
Odpierając zarzuty polemistów, autor artykułu zwraca uwagę na dużą rolę jasności i precyzji pojęć... more Odpierając zarzuty polemistów, autor artykułu zwraca uwagę na dużą rolę jasności i precyzji pojęć w prowadzeniu polemik naukowych oraz wyjaśnia bronione przez siebie wcześniej stanowisko umiarkowanego konstruktywizmu w socjologii. W konkluzji przypisuje swym krytykom nie w pełni wyartykułowany irracjonalizm, który wynika, jego zdaniem, zarówno z fascynacji myślą społeczną Bruno Latoura, jak i z powierzchownej interpretacji Maxa Webera.
Studia Socjologiczne, 2019
The number of publications inspired by Bruno Latour's social thought has significantly grown in P... more The number of publications inspired by Bruno Latour's social thought has significantly grown in Poland over the last decade. Among them there are theoretical analyses, research programms as well as projects of social engineering. This situation makes it urgent to examine the credibility of Latour's vision of science and society. The present article claims that the premises as well as arguments of the French thinker are not only fallacious but also dangerous. A number of absurdities following from the actor-network theory become evident in the works of the Polish followers of Latour. Thus the article focuses on selected examples of them. In the conclusion the author indicates certain advantages for Latour's readers and formulates several hypotheses about the possible reasons for Latour's growing popularity. Inwazja tricksterów. Uwagi krytyczne o myśli społecznej Bruno Latoura i jej polskiej recepcji Streszczenie W ostatniej dekadzie rośnie w Polsce liczba publikacji inspirowanych myślą społecz-ną Brunona Latoura. Są to nie tylko analizy teoretyczne, ale również programy badaw-cze, a nawet projekty inżynierii społecznej. Stanowi to ważny powód, by zastanowić się nad zasadnością proponowanej przez Latoura wizji nauki i społeczeństwa. Jak dowodzi niniejszy artykuł, zarówno założenia, jak też argumentacje francuskiego myśliciela są błędne, a nawet niebezpieczne. Wiele absurdów, do jakich prowadzi teoria aktora-sie-ci, wychodzi na jaw w twórczości polskich zwolenników Latoura, toteż artykuł zawie-ra omówienie niektórych z nich. W podsumowaniu autor wskazuje na pewne pożytki z lektury prac francuskiego myśliciela oraz stawia kilka hipotez na temat przyczyn jego rosnącej popularności. Słowa kluczowe: konstruktywizm; teoria aktora-sieci; Bruno Latour; socjologia nauki
Studia Socjologiczne, 2019
W ostatniej dekadzie rośnie w Polsce liczba publikacji inspirowanych myślą społeczną Brunona ... more W ostatniej dekadzie rośnie w Polsce liczba publikacji inspirowanych myślą społeczną Brunona Latoura. Są to nie tylko analizy teoretyczne, ale również programy badawcze, a nawet projekty inżynierii społecznej. Stanowi to ważny powód, by zastanowić się nad zasadnością proponowanej przez Latoura wizji nauki i społeczeństwa. Jak dowodzi niniejszy artykuł, zarówno założenia, jak też argumentacje francuskiego myśliciela są błędne, a nawet niebezpieczne. Wiele absurdów, do jakich prowadzi teoria aktora-sieci, wychodzi na jaw w twórczości polskich zwolenników Latoura, toteż artykuł zawiera omówienie niektórych z nich. W podsumowaniu autor wskazuje na pewne pożytki z lektury prac francuskiego myśliciela oraz stawia kilka hipotez na temat przyczyn jego rosnącej popularności.
European Journal of Sociology, 2018
The "Polish Peasant in Europe and America" is one of the foundational works of American and world... more The "Polish Peasant in Europe and America" is one of the foundational works of American and world sociology, famous for its innovative qualitative methodology. Its authors proposed new theoretical ideas, including a concept of social causality and a new theory of personality combining a biologistic concept of temperament with a culturalist concept of character. Interpreters of the book still disagree about the extent of each author’s actual contribution to the work and about its scientific status in light of modern sociological theories. This article claims that to understand the book one has to take into account the previous intellectual trajectories of both authors. As a theoretical dialogue between representatives of two contrary approaches, the work may serve as an alternative to the supposed theoretical “convergence” offered two decades later by Talcott Parsons.
It will be argued that the original views of both authors on human nature, individual action and the role of science were not just different, but contradictory. They shared neither philosophical assumptions nor perspectives on the social world. But if it were so, how could they succeed in writing a coherent work? It seems puzzling that Znaniecki could write: “Our divergent intellectual interests never conflicted”. Did they transform their previous concepts, synthesize them or rather give them up?
The purpose of the following paper is to reclaim the theoretical importance of the work by doing justice to the authors’ complex and partly divergent self-explications. This will be attempted through the establishment of the following theses:
(1) "The Polish Peasant" comprises themes and arguments from the previous works of Thomas and Znaniecki.
(2) The book may be interpreted as an attempt to reorder and reconcile their partly contradictory positions.
(3) In their dialogical cooperation, Thomas and Znaniecki used the strategy of the mutual adjustment of their original concepts by introducing them into more complex schemata and by avoiding biologistic and culturalistic reductionisms.
(4) In most general terms, "The Polish Peasant" depicts the genesis of social values by explaining simultaneously: a) the complex mechanisms of individual adaptations to new situations, and b) the internal readjustments of relatively stable value systems.
(5) The creative efforts of individuals, described in "The Polish Peasant" as prerequisites of effective adaptations, result from a reflexive self-observation which allows the inference of action principles from one’s own new practices.
(6) The resulting concept of socially induced creativity itself requires a sophisticated integration of Thomas’ adaptational approach with Znaniecki’s creativistic philosophy.
Academic Studies Press, 2018
Stan Rzeczy, 2014
Mimo że na współczesnych uniwersytetach zasada neutralności światopoglądowej zdążyła stać się pod... more Mimo że na współczesnych uniwersytetach zasada neutralności światopoglądowej zdążyła stać się podstawą swobodnej pracy naukowej i profesjonalizmu uczonych, to mnożą się dziś wezwania do jej porzucenia. Dotyczy to zwłaszcza socjologii, która poszukuje możliwości wpłynięcia na rzeczywistość, a tym samym uzasadnienia własnej przydatności. Nawoływania do demaskacji fałszu "neutralności" przybierają różnoraką postać, pojawiają się pod dobrze znanymi hasłami "socjologii krytycznej", "socjologii publicznej", "socjologii zaangażowanej" czy "socjologii prak-tycznej". Przynajmniej od czasu ukazania się często cytowanego artykułu Alvina Gouldnera Anty-Minotaur czyli mit socjologii wolnej od wartości (1984) głównym przeciwnikiem zwolenników "socjologii zaangażowanej" stał się Max Weber. To on właśnie zaczął być najczęściej utożsamiany z ideałem socjologii neutralnej, wyzbytej wrażliwości, wycofanej z życia publicznego, hołdującej mitowi biurokracji i zimnego profesjonalizmu. Wyważone ko-mentarze uwzględniały fakt, że Weber nie sformułował zasady "wolności od wartości" w sensie braku wartości w nauce, a jedynie "wolności od sądów wartościujących" (Werturteilsfreiheit), uzupełnionej doktryną Wert-beziehung (odniesienia do wartości), dotyczącą nieuniknionych związków między budową teorii naukowej a wyznawanymi w danej kulturze wartościami (Sztompka 1975: 99-100). Dwie Weberowskie doktryny trak-tuje się jednak przeważnie odrębnie. Mówi się wtedy, że koncepcja Wert-beziehung stanowiła postęp w socjologii wiedzy, a jednocześnie odrzuca się postulat Werturteilsfreiheit jako nieprzystający do socjologii społeczeństwa demokratycznego (Käßler 1997). Na potwierdzenie takiej częściowej akceptacji można przywołać stwierdzenia Webera, który sam uzasadniał
Studia Socjologiczne, 2010
Artykuł zawiera próbę zarysowania nowej, wieloaspektowej teorii ruchu społecznego Solidarność, zw... more Artykuł zawiera próbę zarysowania nowej, wieloaspektowej teorii ruchu społecznego Solidarność, zwracając uwagę na jednostronność formułowanych dotąd koncepcji. Proponowana teoria ma na celu syntezę głównych wątków aksjologicznych i pragmatycznych występujących zarówno w debacie na temat Solidarności, jak i w socjologicznych teoriach ruchów społecznych.
Journal for the Theory of Social Behavior, 2025
Contemporary ontological constructivism often rests on the belief that social reality emerges fro... more Contemporary ontological constructivism often rests on the belief that social reality emerges from tacit agreements, underpinning mutual expectations and trust. In social theory, the concept of agreement has evolved from explicit social contracts to normative consensus and the idea of tacit knowledge that subtly binds social actors. This article challenges this prevailing approach by dissecting various constructivist positions and exposing the implications of agreement-based ontological constructivism on our understanding of culture, norms, and society. The author revisits an alternative perspective, claiming that human society is equally a structure of disagreement. Emphasizing disagreement advocates for a realistic social theory and highlights the vital role of fiction in shaping social life.
Studia Socjologiczne, 2024
Artykuł dotyczy przemian statusu i funkcji wiedzy w nowoczesnym, zróżnicowanym funkcjonalnie społ... more Artykuł dotyczy przemian statusu i funkcji wiedzy w nowoczesnym, zróżnicowanym funkcjonalnie społeczeństwie. W szczególności przedmiotem rozważań autora jest relacja między przemianami wiedzy – jej funkcji i charakteru – oraz tendencjami populistycznymi w polityce ostatnich lat. Autor formułuje trzy hipotezy dotyczące możliwego związku między wiedzą a wzrostem populizmu. Ich podstawą jest bardziej ogólna diagnoza współczesności zaczerpnięta z prac Niklasa Luhmanna i interpretacja pochodzącej od niego koncepcji inkluzji społecznej. Jak wnioskuje autor artykułu, era nowożytna jest areną inkluzji o bezprecedensowej skali, a proces ten zmienia formy dystrybucji wiedzy oraz jej charakter. Wedle jednej z zaprezentowanych hipotez przemiany te wpływać mogą na samorozumienie obywateli i komunikację polityczną.
Systems Research and Behavioral Science, 2024
This article delves into the underpinnings of environmental sociology, with a specific focus on t... more This article delves into the underpinnings of environmental sociology, with a specific focus on the influential contributions of Dunlap and Catton. While acknowledging the increasing societal detachment from the environment, the article questions the projection of this phenomenon onto the structure of social thought. The author contends against dismissing theoretical exemptionalism, advocating for its potential to provide a nuanced understanding of the complex relationship between society and nature. Illustrating this perspective through the lens of Niklas Luhmann's sociological theory, the article demonstrates how theoretical exemptionalism can furnish valuable tools for grappling with environmental issues. Furthermore, it challenges Dunlap and Catton's critique of constructivism, proposing that a moderate form of the latter can shed light on interactions between society and nature. Throughout the discussion, a crucial emphasis is placed on the fundamental distinction between society and its environment, laying the groundwork for a deeper exploration of Luhmann's ontology.
Historical Social Research, 2024
The aim of this article is to describe the institution of civil disobe- dience as a type of actio... more The aim of this article is to describe the institution of civil disobe- dience as a type of action that can be subsumed under the category of Norb- ert Elias’ “civilization.” The first thesis I aim to defend in my article claims a historical universality of civil disobedience, by which I mean that the most in- fluential doctrines of law and lawmaking imply, more or less directly, the right to civil disobedience and a specific form of the latter. As far as the central ideas of law trigger distinct civilization processes, the twin forms of civil diso- bedience fulfill the same social function. This article will distinguish four such traditions of civil disobedience: religious, romantic, reformist, and demo- cratic. My second, central thesis refers to the last tradition and claims that the democratic idea of civil disobedience focuses on law-breaking understood as a communicative use of the legal code. The very act of communication im- plies the existence of a communication recipient constituted by the whole population of citizens who are the public of the system of law. Furthermore, I argue that the pre-democratic traditions of civil disobedience provide the modern concept of civil disobedience with essential characteristics: transpar- ency, ethical motivation, civility (proportionality), and nonviolence. Thus, my argumentation culminates in the insight that the basic definitional elements of civil disobedience constitute it as a form of civilization par excellence, alt- hough lawmakers and governments frequently condemn civil disobedience as a decivilized or decivilizing practice.
Studia Socjologiczne, 2012
Der polnische Priester und bedeutende Vordenker der Solidarnosc, Józef Tischner, schrieb 1989, da... more Der polnische Priester und bedeutende Vordenker der Solidarnosc, Józef Tischner, schrieb 1989, dass ethische Entdeckungen den theoretischen sehr oft vorausgehen.1 Was ihm dabei vorschwebte, war, dass scheinbar widerspruchsfreie Gedanken, wie zum Beispiel die marxistische Idee eines Neuen Menschen, in der Praxis zu ethischen Konsequenzen führen können, die ihre latenten Schwierigkeiten zum Ausdruck bringen. Diese Beobachtung trifft nicht nur in Hinsicht auf die großen Ideologien zu, sondern auch auf den politischen Widerstand, der in der Gesellschaft enorme Energien und geistige Erneuerungsprozesse hervorrufen kann. Ein bekanntes Beispiel dafür ist die Französische Revolution, die, nach den Worten des amerikanischen Sozialpsychologen George Herbert Mead, ein für allemal die Natur der Gesellschaft revolutionierte, indem sie der Idee der sozialen Institution nicht nur eine stabilisierende, sondern auch eine revolutionierende Funktion zuschrieb.2 Die Euphorie, die sowohl die Erfolge der...
Journal of International Arbitration, 2019
In this study, the authors argue for a more refined methodology in research on commercial arbitra... more In this study, the authors argue for a more refined methodology in research on commercial arbitration. Drawing on new developments in international commercial arbitration, they seek to create a typology of various aspects of legal conflict resolution and, as a consequence, to increase the relevance of empirical work on this topic. The article identifies three key areas of tensions, which generate new developments in commercial arbitration and cannot be addressed from the perspective of the existing sociological paradigms. First, the tension between procedural formality and flexibility can be observed, as reflected in the well-established judicialization trend, combined with a recent renewed interest in mediation and ‘soft’ hybrid procedures. Second, the confluence of global and local factors (as seen in the American and Asian ‘waves’ in arbitration) affects, inter alia, the professional culture of arbitration practitioners. Finally, the tension between public and private interests a...
Studia Socjologiczne, 2013
Transnational Legal Theory, 2021
One of the most urgent and widely discussed problems of international organisations is their need... more One of the most urgent and widely discussed problems of international organisations is their need for democratic legitimacy. In this article, a novel approach is developed for the study of democracy in international context. This approach is borrowed from sociological theory and focuses on Shmuel Eisenstadt’s and Niklas Luhmann’s views on social differentiation and illustrated through the current debate over the democratic deficits of international arbitration. The proposed differentiation theory provides a dynamic and abstract explanatory framework which apart from offering a conceptual frame of reference for the judicialisation of international relations, makes the concept of democracy more specific and precise. Moreover, in contrast to other theories, it explains the claims for democracy arising out of both differentiation and dedifferentiation processes. Ultimately, this article argues that the claim for democracy is inadequate when applied to international arbitration and obscures its need for other forms of legitimisation.
Studia Socjologiczne, 2020
Zgodnie z postulatem Maksa Webera, socjologia może przewidywać i wyjaśniać działania pod warunkie... more Zgodnie z postulatem Maksa Webera, socjologia może przewidywać i wyjaśniać działania pod warunkiem ich wcześniejszego zrozumienia. Prezentowany artykuł rozszerza ten postulat na zjawiska społeczne w makroskali, dla których socjologia może szukać sensu, nawet jeśli nie jest on widoczny dla działających podmiotów. Perspektywą, która umożliwia taki zabieg, jest teoria zróżnicowania funkcjonalnego. Została ona zastosowana do opisania roli sędziowskiej, której znaczenie można właściwie skonceptualizować jedynie w kontekście relacji między systemami społecznymi. Autor wychodzi od koncepcji Niklasa Luhmanna, by zerwać z jego ujęciem i za Shmuelem Eisenstadtem zwrócić się w stronę systemu wartości, który mógłby legitymizować rolę sędziowską. Argumentacja autora podbudowana jest wynikami badań empirycznych i uzupełniającą je typologią procesów legitymizacji i delegitymizacji roli sędziowskiej. W konkluzji autor przedstawia konsekwencje teoretyczne sporów wokół roli sędziego oraz możliwości socjologicznego odczy-tywania aktualnych wydarzeń politycznych w Polsce.
Studia Socjologiczne, 2020
Odpierając zarzuty polemistów, autor artykułu zwraca uwagę na dużą rolę jasności i precyzji pojęć... more Odpierając zarzuty polemistów, autor artykułu zwraca uwagę na dużą rolę jasności i precyzji pojęć w prowadzeniu polemik naukowych oraz wyjaśnia bronione przez siebie wcześniej stanowisko umiarkowanego konstruktywizmu w socjologii. W konkluzji przypisuje swym krytykom nie w pełni wyartykułowany irracjonalizm, który wynika, jego zdaniem, zarówno z fascynacji myślą społeczną Bruno Latoura, jak i z powierzchownej interpretacji Maxa Webera.
Studia Socjologiczne, 2019
The number of publications inspired by Bruno Latour's social thought has significantly grown in P... more The number of publications inspired by Bruno Latour's social thought has significantly grown in Poland over the last decade. Among them there are theoretical analyses, research programms as well as projects of social engineering. This situation makes it urgent to examine the credibility of Latour's vision of science and society. The present article claims that the premises as well as arguments of the French thinker are not only fallacious but also dangerous. A number of absurdities following from the actor-network theory become evident in the works of the Polish followers of Latour. Thus the article focuses on selected examples of them. In the conclusion the author indicates certain advantages for Latour's readers and formulates several hypotheses about the possible reasons for Latour's growing popularity. Inwazja tricksterów. Uwagi krytyczne o myśli społecznej Bruno Latoura i jej polskiej recepcji Streszczenie W ostatniej dekadzie rośnie w Polsce liczba publikacji inspirowanych myślą społecz-ną Brunona Latoura. Są to nie tylko analizy teoretyczne, ale również programy badaw-cze, a nawet projekty inżynierii społecznej. Stanowi to ważny powód, by zastanowić się nad zasadnością proponowanej przez Latoura wizji nauki i społeczeństwa. Jak dowodzi niniejszy artykuł, zarówno założenia, jak też argumentacje francuskiego myśliciela są błędne, a nawet niebezpieczne. Wiele absurdów, do jakich prowadzi teoria aktora-sie-ci, wychodzi na jaw w twórczości polskich zwolenników Latoura, toteż artykuł zawie-ra omówienie niektórych z nich. W podsumowaniu autor wskazuje na pewne pożytki z lektury prac francuskiego myśliciela oraz stawia kilka hipotez na temat przyczyn jego rosnącej popularności. Słowa kluczowe: konstruktywizm; teoria aktora-sieci; Bruno Latour; socjologia nauki
Studia Socjologiczne, 2019
W ostatniej dekadzie rośnie w Polsce liczba publikacji inspirowanych myślą społeczną Brunona ... more W ostatniej dekadzie rośnie w Polsce liczba publikacji inspirowanych myślą społeczną Brunona Latoura. Są to nie tylko analizy teoretyczne, ale również programy badawcze, a nawet projekty inżynierii społecznej. Stanowi to ważny powód, by zastanowić się nad zasadnością proponowanej przez Latoura wizji nauki i społeczeństwa. Jak dowodzi niniejszy artykuł, zarówno założenia, jak też argumentacje francuskiego myśliciela są błędne, a nawet niebezpieczne. Wiele absurdów, do jakich prowadzi teoria aktora-sieci, wychodzi na jaw w twórczości polskich zwolenników Latoura, toteż artykuł zawiera omówienie niektórych z nich. W podsumowaniu autor wskazuje na pewne pożytki z lektury prac francuskiego myśliciela oraz stawia kilka hipotez na temat przyczyn jego rosnącej popularności.
European Journal of Sociology, 2018
The "Polish Peasant in Europe and America" is one of the foundational works of American and world... more The "Polish Peasant in Europe and America" is one of the foundational works of American and world sociology, famous for its innovative qualitative methodology. Its authors proposed new theoretical ideas, including a concept of social causality and a new theory of personality combining a biologistic concept of temperament with a culturalist concept of character. Interpreters of the book still disagree about the extent of each author’s actual contribution to the work and about its scientific status in light of modern sociological theories. This article claims that to understand the book one has to take into account the previous intellectual trajectories of both authors. As a theoretical dialogue between representatives of two contrary approaches, the work may serve as an alternative to the supposed theoretical “convergence” offered two decades later by Talcott Parsons.
It will be argued that the original views of both authors on human nature, individual action and the role of science were not just different, but contradictory. They shared neither philosophical assumptions nor perspectives on the social world. But if it were so, how could they succeed in writing a coherent work? It seems puzzling that Znaniecki could write: “Our divergent intellectual interests never conflicted”. Did they transform their previous concepts, synthesize them or rather give them up?
The purpose of the following paper is to reclaim the theoretical importance of the work by doing justice to the authors’ complex and partly divergent self-explications. This will be attempted through the establishment of the following theses:
(1) "The Polish Peasant" comprises themes and arguments from the previous works of Thomas and Znaniecki.
(2) The book may be interpreted as an attempt to reorder and reconcile their partly contradictory positions.
(3) In their dialogical cooperation, Thomas and Znaniecki used the strategy of the mutual adjustment of their original concepts by introducing them into more complex schemata and by avoiding biologistic and culturalistic reductionisms.
(4) In most general terms, "The Polish Peasant" depicts the genesis of social values by explaining simultaneously: a) the complex mechanisms of individual adaptations to new situations, and b) the internal readjustments of relatively stable value systems.
(5) The creative efforts of individuals, described in "The Polish Peasant" as prerequisites of effective adaptations, result from a reflexive self-observation which allows the inference of action principles from one’s own new practices.
(6) The resulting concept of socially induced creativity itself requires a sophisticated integration of Thomas’ adaptational approach with Znaniecki’s creativistic philosophy.
Academic Studies Press, 2018
Stan Rzeczy, 2014
Mimo że na współczesnych uniwersytetach zasada neutralności światopoglądowej zdążyła stać się pod... more Mimo że na współczesnych uniwersytetach zasada neutralności światopoglądowej zdążyła stać się podstawą swobodnej pracy naukowej i profesjonalizmu uczonych, to mnożą się dziś wezwania do jej porzucenia. Dotyczy to zwłaszcza socjologii, która poszukuje możliwości wpłynięcia na rzeczywistość, a tym samym uzasadnienia własnej przydatności. Nawoływania do demaskacji fałszu "neutralności" przybierają różnoraką postać, pojawiają się pod dobrze znanymi hasłami "socjologii krytycznej", "socjologii publicznej", "socjologii zaangażowanej" czy "socjologii prak-tycznej". Przynajmniej od czasu ukazania się często cytowanego artykułu Alvina Gouldnera Anty-Minotaur czyli mit socjologii wolnej od wartości (1984) głównym przeciwnikiem zwolenników "socjologii zaangażowanej" stał się Max Weber. To on właśnie zaczął być najczęściej utożsamiany z ideałem socjologii neutralnej, wyzbytej wrażliwości, wycofanej z życia publicznego, hołdującej mitowi biurokracji i zimnego profesjonalizmu. Wyważone ko-mentarze uwzględniały fakt, że Weber nie sformułował zasady "wolności od wartości" w sensie braku wartości w nauce, a jedynie "wolności od sądów wartościujących" (Werturteilsfreiheit), uzupełnionej doktryną Wert-beziehung (odniesienia do wartości), dotyczącą nieuniknionych związków między budową teorii naukowej a wyznawanymi w danej kulturze wartościami (Sztompka 1975: 99-100). Dwie Weberowskie doktryny trak-tuje się jednak przeważnie odrębnie. Mówi się wtedy, że koncepcja Wert-beziehung stanowiła postęp w socjologii wiedzy, a jednocześnie odrzuca się postulat Werturteilsfreiheit jako nieprzystający do socjologii społeczeństwa demokratycznego (Käßler 1997). Na potwierdzenie takiej częściowej akceptacji można przywołać stwierdzenia Webera, który sam uzasadniał
Studia Socjologiczne, 2010
Artykuł zawiera próbę zarysowania nowej, wieloaspektowej teorii ruchu społecznego Solidarność, zw... more Artykuł zawiera próbę zarysowania nowej, wieloaspektowej teorii ruchu społecznego Solidarność, zwracając uwagę na jednostronność formułowanych dotąd koncepcji. Proponowana teoria ma na celu syntezę głównych wątków aksjologicznych i pragmatycznych występujących zarówno w debacie na temat Solidarności, jak i w socjologicznych teoriach ruchów społecznych.
Brill, New York, 2023
The Aporia of Freedom systematizes social theories in a new manner, alternative both to the plura... more The Aporia of Freedom systematizes social theories in a new manner, alternative both to the pluralistic concept, according to which social theories are incommensurable, and to the concept which postulates a theoretical synthesis in social sciences. Kaczmarczyk argues that famous social theories constitute interrelated attempts to solve the same problem, called the aporia of freedom. The problem concerns the relation between existential assumptions of social determinism and human freedom. Although these ideas turn out to be mutually exclusive, they seem to be necessary for the construction of a coherent and empirically convincing social theory.
Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, 2019
Prezentowana książka stanowi próbę usystematyzowania teorii społecznych w nowy sposób, alternatyw... more Prezentowana książka stanowi próbę usystematyzowania teorii społecznych w nowy sposób, alternatywny zarówno wobec koncepcji pluralistycznej, mówiącej, że teorie społeczne są niewspółmierne, bądź dotyczą różnych aspektów rzeczywistości, jak też koncepcji postulującej syntezę teoretyczną w naukach społecznych. Zgodnie z proponowanym tu ujęciem, dominujące teorie społeczne stanowią ściśle powiązane ze sobą próby rozwiązania tego samego problemu, nazywanego aporią wolności. Problem ten dotyczy najgłębszych założeń różnych teorii społecznych, które, jak systematycznie dowodzi niniejsza książka, starają się zarazem akceptować jakąś wersję determinizmu społecznego, jak też bronić określonej wizji wolności człowieka, niezgodnej z definicjami kompatybilistycznymi. Oba te cele okazują się z reguły wzajemnie sprzeczne, co zmusza teoretyków do rewizji przesłanek filozoficznych własnego myślenia lub przyjmowania założeń dodatkowych. Niniejsza książka bada historię tych zabiegów, jak również problemy, które się z nimi wiążą. Konsekwencje szczególnej sytuacji, w jakiej znalazły się w dziewiętnastym i dwudziestym wieku nauki społeczne, obejmują wahania między różnymi sposobami rozumienia wolności, wiedzy, metodologii naukowej oraz roli teoretyka społecznego. Autor niniejszego opracowania podchodzi z równym krytycznym dystansem do każdej z analizowanych teorii, a zarazem stara się w każdej z nich znaleźć oryginalny wkład do rozwiązania tytułowej aporii. W zakończeniu wskazane zostały konstruktywnie wykorzystujące aporię wolności tendencje zmierzające do nowego zdefiniowania roli nauk społecznych.
Oficyna Naukowa, 2010
Niespójność kryteriów nieposłuszeństwa obywatelskiego jest istotnym problemem prawa pozytywnego i... more Niespójność kryteriów nieposłuszeństwa obywatelskiego jest istotnym problemem prawa pozytywnego i orzecznictwa. Nie jest to jednak problem samych "nieposłusznych". Jeśli bowiem chcą oni, by opinia publiczna stanęła po ich stronie, to zwykle starają się dostarczać jak najwięcej różnorodnych i niepowiązanych ze sobą uzasadnień swych działań. Będzie je można później wykorzystać przed sądem, okażą się też pomocne w zjednywaniu sobie różnych ludzi i środowisk. Wreszcie dylematy, przed jakimi stoi socjolog zajmujący się nieposłuszeństwem obywatelskim, nie muszą być oczywiste dla "nieposłusznych". W definiowaniu nieposłuszeństwa i reakcjach na nieposłuszeństwo uwidoczniają się koncepcje prawa, które nie tylko nie wykraczają poza zasadę prawa pozytywnego, ale mogą nie być również widoczne w całej swej róż-norodności dla tych, którzy się za nimi opowiadają. Zadaniem socjologa jest w pewnym sensie nawiązanie dialogu między prawem a nieposłusznymi. Wymaga to dystansu, który wszakże nie od razu prowadzi do wypracowania spójnej koncepcji nieposłuszeństwa, pozwala natomiast dostrzec niespójność między językiem prawników a językiem nieposłusznych. Zachowując dystans można też dostrzec, że symbolika złamania prawa przez "nieposłusznych" i jej siła zależą od praktycznej koncepcji prawa reprezentowanej przez ob-serwatora. Należałoby w tym miejscu zadać pytanie zasługujące na odrębne badanie empiryczne: Czy niespójność oczekiwań wobec nieposłusznych nie jest przyczyną niespójności formułowanych uzasadnień łamania prawa. A może jest odwrotnie? Powstaje w każdym razie problem relacji między tymi uzasadnieniami a praktycznymi koncepcjami prawa, które decydują o tym, jak jest ono stosowane, uzależniają jego społeczne funkcjonowanie od jego pojmowania.
Oficyna Naukowa, 2006
Dla każdego, kto zetknął się z podstawami prawa cywilnego, stwierdzenie, że grunt, pieniądze czy ... more Dla każdego, kto zetknął się z podstawami prawa cywilnego, stwierdzenie, że grunt, pieniądze czy prawa autorskie stanowią własność, jest uproszczeniem; są to bowiem jedynie przedmioty własności, która jest prawem podmiotowym. Prawo to można rozpoznać obserwując zachowanie ludzi: respekt okazywany przedmiotom jest pochodną respektu, jakim darzymy właścicieli. Respekt ten możliwy jest jednak tylko pod pewnymi warunkami: po pierwsze, jeśli potrafimy zidentyfikować przedmiot własności jako należący do określonego właściciela, to znaczy jeśli możemy określić, kto jest podmiotem interesującego nas prawa (własność bez właściciela nie miałaby sensu); po drugie, jeśli wiemy, w jaki sposób powstaje owo prawo, a więc potrafimy zidentyfikować moment, od którego zobowiązani jesteśmy do respektu wobec rzeczy; po trzecie, jeśli wiemy, jakie są granice uprawnień właściciela. Spójne i spójnie uzasadnione określenie genezy, podmiotów i granic własności nazywać będę systemem własności. Własność, wpisana w rutynę codziennego życia, może się wydawać nader oczywista, a pytanie o jej uzasadnienie — krępujące. Czy może jednak być coś bardziej „nieoczywistego” niż prawo bezwzględnego pozbawienia wszystkich innych możliwości korzystania z rzeczy? Od początku więc na plan pierwszy wysuwa się problem, w jaki sposób coś tak nieoczywistego jak własność mogło stać się tak oczywiste? Jak jest możliwe społeczne uzasadnienie (legitymizacja) własności? W niniejszej książce stawiam pytanie jeszcze ogólniejsze: Jak jest możliwa społeczna instytucja własności? Moja odpowiedź brzmi: Instytucja własności jest możliwa, po pierwsze, dzięki jej legitymizacji i, po drugie, dzięki istnieniu systemu własności. Oba te pojęcia są wewnętrznie spokrewnione, ale ich związek wykazuje zarazem strukturalną sprzeczność w społeczeństwach zintegrowanych rynkowo. Kolejnym moim celem jest próba wyjaśnienia wskazanej wyżej społecznej paradoksalności własności z odwołaniem się do stanowisk wybranych klasyków socjologii. Zrealizowanie tego celu wymaga także omówienia niektórych prawniczych i filozoficznych kontrowersji związanych z własnością oraz takiej systematyzacji rozpatrywanej problematyki, która uwzględnia różne punkty widzenia, nie wyrywając ich z historycznego kontekstu.
Rozdział pierwszy rozpoczyna się od przedstawienia prawniczej koncepcji absolutnego prawa własności — ze szczególnym uwzględnieniem genezy tego prawa i jego praktycznego kształtowania się w starożytnym Rzymie. Problematyka genezy własności daje okazję, aby nawiązać do twórczości Maxa Webera. Dylematy socjologiczne, przed jakimi stanął Weber, będą punktem wyjścia do sformułowania problemu stanowiącego główny przedmiot niniejszych rozważań. Wstępne ustalenia dotyczące instytucji własności pozwalają ukazać zasadnicze paradoksy pojęciowe, stąd w rozdziale drugim konieczne stanie się omówienie niektórych współczesnych sporów wokół sposobu definiowania własności. Spory te ujawniają paradoksalność własności w kontekście społecznym i konstytucyjnym, rozbieżność między dwoma rodzajami argumentów występujących w dyskursie prawniczym dotyczącym praw własności. Pierwszy rodzaj argumentów określa racjonalną akceptowalność, czyli legitymizację własności (rozdział trzeci). Rodzaj drugi dotyczy norm odpowiedzialnych za powstanie określonego systemu własności. System własności może występować w różnych wariantach. Dwa historycznie zasadnicze warianty różnią się sposobem uzasadniania własności, w jednym wypadku przyjmując za podstawę paradygmat indywidualistyczny (rozdział czwarty), w drugim paradygmat egalitarystyczny (rozdział piąty). Krytyka obu tych paradygmatów wskazuje, że teorii własności nie można sformułować wyłącznie w oparciu o argumenty dotyczące systemu własności.
W niniejszej książce próbuję zarysować podstawy socjologicznej teorii własności, pozwalającej uniknąć trudności, z jakimi borykają się koncepcje reprezentowane przez paradygmaty indywidualistyczny i egalitarystyczny. Głównym źródłem tych trudności jest jednostronność ujęć — czysto racjonalistycznego lub czysto normatywistycznego, socjologiczna teoria własności ujawnia natomiast analitycznie konieczną komplementarność, a zarazem strukturalną sprzeczność między legitymizacją a systemem własności, stwarzając tym samym szansę wyjaśnienia potencjalnego konfliktu i niepewności związanych ze stosunkami własności. Istotne jest także zwrócenie uwagi na związek aksjologicznego charakteru własności z jej aspektem emocjonalnym, ze względu bowiem na ten związek zagadnienie własności wymyka się redukcjonistycznym próbom ominięcia problemu legitymizacji. Jako źródła socjologicznej teorii własności (rozdział szósty) omówione zostaną teorie Émile’a Durkheima, Leona Petrażyckiego i Niklasa Luhmanna, które wprawdzie bardzo się od siebie różnią jeśli chodzi o założenia, wnioski i sposób rozumowania, ale uzupełniają się podejmując analizę tych aspektów własności, jakie nie zostały uwzględnione w ramach paradygmatu indywidualistycznego lub egalitarystycznego. Prezentowana książka dostarcza wprawdzie uzasadnienia szerokiemu prawu do własności, ale zarazem argumenty przeciwko szeroko zakrojonym programom reprywatyzacyjnym.
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2019
The presented book is an attempt to systematize social theories in a new manner, alternative both... more The presented book is an attempt to systematize social theories in a new manner, alternative both to the pluralistic concept, according to which social theories are incommensurable, and to the concept which postulates a theoretical synthesis in social sciences. According to the approach proposed here, the dominant social theories constitute interrelated attempts to solve the same problem, called the aporia of freedom.
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2019
Prezentowana książka stanowi próbę usystematyzowania teorii społecznych w nowy sposób, alternatyw... more Prezentowana książka stanowi próbę usystematyzowania teorii społecznych w nowy sposób, alternatywny zarówno wobec koncepcji pluralistycznej, mówiącej, że teorie społeczne są niewspółmierne, bądź dotyczą różnych aspektów rzeczywistości, jak też koncepcji postulującej syntezę teoretyczną w naukach społecznych. Zgodnie z proponowanym tu ujęciem, dominujące teorie społeczne stanowią ściśle powiązane ze sobą próby rozwiązania tego samego problemu, nazywanego aporią wolności. Problem ten dotyczy najgłębszych założeń różnych teorii społecznych, które, jak systematycznie dowodzi prezentowana książka, starają się zarazem akceptować jakąś wersję determinizmu społecznego, jak też bronić określonej wizji wolności człowieka, niezgodnej z definicjami kompatybilistycznymi. Oba te cele okazują się z reguły wzajemnie sprzeczne, co zmusza teoretyków do rewizji przesłanek filozoficznych własnego myślenia lub przyjmowania założeń dodatkowych. Niniejsza książka bada historię tych zabiegów, jak również problemy, które się z nimi wiążą. Konsekwencje szczególnej sytuacji, w jakiej znalazły się w dziewiętnastym i dwudziestym wieku nauki społeczne, obejmują wahania między różnymi sposobami rozumienia wolności, wiedzy, metodologii naukowej oraz roli teoretyka społecznego. Autor niniejszego opracowania podchodzi z równym krytycznym dystansem do każdej z analizowanych teorii, a zarazem stara się w każdej z nich znaleźć oryginalny wkład do rozwiązania tytułowej aporii. W zakończeniu wskazane zostały konstruktywnie wykorzystujące aporię wolności tendencje zmierzające do nowego zdefiniowania roli nauk społecznych.