Οπλιτικό Άγημα ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ Μελέτες Συλλόγου (original) (raw)

Ο Λινοθώρακας αποτελεί ένα αρχαιολογικό μυστήριο που παρόλο τις συνεχείς προσπάθειες ανακατασκευής του τις τελευταίες δεκαετίες από Ακαδημαϊκούς και ερευνητές, παραμένει μέχρι σήμερα ένα ανοιχτό ερώτημα προς διερεύνηση.

Εκ πρώτης όψεος όπως απακαλύπτεί η ετυμολογία του όρου ο «λινοθώρακας» ήταν ένα είδος προσωπικής αμυντικής θωράκισης κατασκευασμένος από λινό ύφασμα. Αυτό που καθιστά προβληματική την ανακατασκευή του είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχουν μέχρι σήμερα επαρκή λογοτεχνικά και αρχαιολογικά ευρήματα ικανά να μας καθοδηγήσουν σε μία ασφαλή αναπαραγωγή του αμυντικού αυτού οπλισμού. Οι υπάρχουσες πηγές από τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε ορισμένες διάσπαρτες πληροφορίες είναι κυρίως καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής φύσης.

Ό όρος «λινοθώρακας» απαντάται στην υπάρχουσα αρχαία λογοτεχνία αρκετές φορές, χωρίς ωστόσο τα στοιχεία που αντλούνται να είναι ικανά να αποκαλύψουν την επιμέρους δομή και λειτουργία της εν λόγω πανοπλίας. Είναι γενικά αποδεκτό πως η χρήση τέτοιου τύπου πανοπλίών ήταν ήδη διαδεδομένη στον ηπειρωτικό Ελλαδικό χώρο ( και γενικότερο στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου) από τους Μυκηναϊκούς ήδη χρόνους.

Η πρώτη γραπτή αναφορά του όρου «λινοθώρακα» απαντάται στα Ομηρικά Έπη (Ηλιάδα, 2.529;2.830) γεγονός που ενισχύει την άποψη της χρήσης του από τον Μυκηναϊκό στρατό της εποχής. Οι αναφορές συνεχίζονται και στους επόμενους αιώνες με συνεχώς αυξανόμενη τάση καθώς πλησιάζουμε στον 5ο αιώνα, αν και ο διάσπαρτος και τυχαίος χαρακτήρας τους δεν επιτρέπει μία πιο διεξοδική περιγραφή.

Ο Σοφοκλής σε ένα από τα έργα του θα αναφερθεί σε «υφαντούς θώρακες» ενώ ο Ηρόδοτος περιγράφοντας το στρατό του Ξέρξη θα αναφέρει πως οι Λινοθώρακες φοριούνταν από Ασσύριους και Φοίνικες. Έτσι λοιπόν, σύντομα και «θολά»λογοτεχνικά θραύσματα συναντούμε σε έργα διαφόρων συγγραφέων π.χ στον Ηρόδοτο, στον Ξενοφώντα, στον Πλούταρχο, στον Δίο Κάσσιο κλπ. χωρίς ωστόσο να μας επιτρέπεται η ανασύνθεση μίας πλήρης εικόνας γεγονός που οδηγεί τους ερευνητές σε μεγάλη και αδιέξοδα.

Σύγχρονη ανακατασκευή λινοθώρακα

Από την άλλη πλευρά, τα καλλιτεχνικής φύσεως ευρήματα είναι πολλά και μας προσφέρουν πλήθος κατασκευαστικών πληροφοριών χωρίς ωστόσο και εδώ να μπορούν να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. Πανοπλίες τύπου «λινοθώρακα» μπορούν να ανιχνευτούν σε ζωγραφιές οπλιτών σε μελανόμορφα αγγεία, η συχνότητα των σχετικών απεικονήσεων θα αρχίσει να αυξάνει από τα μέσα του 6ου π.Χ αιώνα για να κορυφωθεί στις καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις των ετών που θα ακολουθήσουν μετά την λήξη των Μηδικών πολέμων.

Γεγονός είναι πως οι παραστάσεις μαχών θα αρχίσουν να περιορίζονται στην Αττική αγγειογραφία του 4ου αιώνα κάθως η εποχή βρίσκεται ήδη απομακρυσμένη από το πολεμικό κλίμα των ταραγμένων αρχών του 5ου π.Χ αιώνα. Την ίδια εποχή όμως αυξάνονται οι αντίστοιχες λογοτεχνικές μαρτυρίες χωρίς παρόλο αυτά να είναι ικανές να προσφέρουν και πάλι κάτι αξιόλογο.

Όσο αφορά τα ευρήματα αρχαιολογικών σκαπανών τα αποτελέσματα είναι πενιχρά εξαιτίας του φθαρτού της φύσης του Λινοθώρακα. Σε αυτό το αρνητικό έρχεται να προστεθεί και η μειούμενη τάση του εθίμου ταφής των προσωπικών όπλων του νεκρού που παρατηρείται στην Κλασική εποχή κάτι που στην Γεωμετρική περίοδο ήταν σύνηθες. Έτσι λοιπόν μέχρι στιγμής τα μόνα διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με την φύση του Λινοθώρακα προέρχονται από διάσπαρτες «θολές» φιλολογικές αναφορές και ευτυχώς από πάμπολες καλλιτεχνικές απεικονήσεις ( μωσαϊκα, ζωγραφιές, γλυπτά, προϊόντα κεραμικής κλπ).

Η κυριαρχία της θωράκισης τύπου «λινοθώρακα» ως κυρίου αμυντικού οπλισμού του οπλίτη ξεκινά περίπου από τις αρχές του 6ου π.Χ αιώνα, μία περίοδο μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών. Η εποχή αυτή συμπίπτει με το πέρασμα της παραδοσιακής φεουδαλικής αριστοκρατικής κοινωνίας στο Δημοκρατικό μοντέλο οργάνωσης που συνδέεται με την σειρά του είναι αποτέλεσμα της άνοδου της μεσαίας αγροτικής τάξης και την σταδιακή ωρίμανση του ανθρωπολογικού προτύπου του πολίτη-οπλίτη.

Η εμφάνιση της ομοιόμορφης οπλιτικής φάλαγγος –παράταξης, η υϊοθέτηση της Ασπίδας με αντιλαβή στα πλαίσια υλοποίησης του δόγματος της αποφασιστικής μάχης είχε ως αποτέλεσμα την εισαγωγή νέου τύπου αμυντικής θωράκισης προσαρμοσμένου στις νέες απαιτήσεις μάχης. Ως άμεση συνέπεια, ο κωδωνόσχημος ορειχάλκινος θώρακας που κυριαρχούσε στα πεδία των μαχών της Γεωμετρικής περιόδου αρχίζει να εγκαταλείπεται σταδιακά από τις αρχές του 6ου π.Χ αιώνα καθώς η πρακτικοτητά και η αποτελεσματικότητά του περιορίζεται στις νέες συνθήκες διεξαγωγής μαχών δηλ.της φάλαγγος και της αποφασιστικής εμπλοκής.

Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως εξαφανίζεται ολοκληρωτικά η ότι πέφτει σε πλήρη απαξίωση, ο μυώδης διακοσμημένος θώρακας των κλασσικών χρόνων θα αποτελέσει μία εξελιξή του. Η παραλλαγή του μυώδης θώρακα αυτή θα επιβιώσει τόσο στα Κλασσικά αλλά και στα Αλεξανδρινά χρόνια για να επανέλθει ως κυρίαρχο στρατιωτικό Αυτοκρατορικό πρότυπο στα Ρωμαϊκά χρόνια.

Ο λινοθώρακας εξελίχθηκε με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να είναι προσαρμοσμένος απόλυτα στις νέες απαιτήσεις των μαχών που επιτάσσει η γενικευμένη χρήση της οπλιτικής φάλαγγος. Αυτό που μπορούσε να προσφέρει ο λινοθώρακας σε αντιδιαστολή με τις υπάρχουσες κωδωνόσχημες πανοπλίες, ήταν ο κρίσιμος παράγοντας της ευελιξίας ο οποίος μπορούσε πλέον άριστα να συνδιαστεί με ένα υψηλό επίπεδο θωράκισης και προστασίας.

Με την καθιέρωση του λινοθώρακα η ακαμψία του παραδοσιακού κωδωνόσχημου θώρακα ξεπεράστηκε χωρίς βέβαια να θυσιαστεί η προσφερόμενη προστατευτική του ικανότητα σε πιθανά εισερχόμενα πλήγματα. Έτσι λοιπόν ο οπλίτης της φάλαγγος, χάρις στον ανατομικό και ευέλικτο χαρακτήρα του νεοτερικού είδους θωράκισης είχε την μέγιστη δυνατή ευχέρια να εκτελέσει με επιτυχία την πολύ σημαντική κίνηση του ωθισμού που αποσκοπούσε αποκλειστικά στην διάρηξη της αντίπαλης παράταξης.

Φωτογραφία που αναδεικνύει την ευελιξία της θωράκισης

Η κίνηση του ωθισμού δεν θα μπορούσε να εκτελεστεί αποτελεσματικά από οπλίτες που ήταν εφοδιασμένοι με κωδωνόσχημους μεταλλικούς θώρακες λόγω των μηχανικών περιορισμών που θα περιόριζαν τις απαραίτητες κινήσεις. Με άλλα λόγια, ο λινοθώρακας έτσι όπως αυτός εξελίχθηκε από τις αρχές του 6ου π.Χ αιώνα θα πρέπει να θεωρείται ως ένα εξειδικευμένο όπλο προσαρμοσμένο στις ανάγκες της στρατιωτικής νεωτερικότητας, της οπλιτικής φάλαγγος.

Ως προς την ιδιαίτερη δομή της ιδιότυπης αυτής πανοπλίας πολλά έχουν γραφτεί στο παρελθόν και θα συνεχίζονται να γράφονται. Όπως ειπώθηκε παραπάνω η απουσία αξιόπιστων αρχαιολογικών ευρημάτων σε συνδιασμό με το νεφελώδες των φιλολογικών πηγών, καθιστά το κεφάλαιο λινοθώρακα ένα ανοιχτό πεδιό για έρευνα, πειραματισμό και επικοδομητικό διάλογο. Σήμερα, η επικρατούσα κατασκευαστική άποψη θέλει τον λινοθώρακα να αποτελείται από επάλληλες στρώσεις υφάσματος λιναριού κολλημένες ομοιόμορφα με κολλώδη ουσία.

Ο πρώτος που έκανε την άποψη αυτή γνωστή στο ευρύ κοινό ήταν ο γνωστός συγγραφέας στρατιωτικής ιστορίας Peter Connolly ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του 80 υποστήριξε πως η κατασκευή λινοθώρακα γίνονταν απλά με συγκόληση φύλλων λιναριού μέχρι το πάχος της τελικής στρώσης να φτάσει το μισό πόντο. Η παραπάνω άποψη αναπαράχθηκε και από τους μετέπειτα ερευνητές του χώρου και σήμερα έχει καταστεί κυρίαρχη παρά τις έντονες επικρίσεις που δέχεται από Ακαδημαϊκούς και ανεξάρτητους ερευνητές σε παγκόσμιο επέπεδο. Πρόσφατα (2010) ο Αμερικάνος καθηγητής Gregory S. Aldrete από το Πανεπιστήμιο Wisconsin–Green Bay σε συνεργασία με τον Scott Bartell παρουσίασαν τα αποτελεσματά της ερευνάς τους σχετικά με την κατασκευή λινοθωράκα σε συνέδριο του Αμερικανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτο (AIA) που έλαβε χώρα στην πολιτεία της Καλιφόρνιας. Η παραπάνω έρευνα βασίστηκε σην επικρατούσα άποψη και εκ πρώτης άποψης τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν αξιόπιστα.

Η προσωπική άποψη του συγγραφέα του κειμένου αυτού είναι πως η επικρατούσα μέθοδος κατασκευής είναι λανθασμένη και πιθανότατα ποτέ δεν υπήρξε λινοθώρακας τύπου Connolly. Το τελικό αποτέλεσμα της μεθόδου «sandwich» δηλ. των αλεπάλληλων στρώσεων λινού υφάσματος συγκολλημένων μεταξύ τους με διάφορα τυποποιημένα κολλώδη μέσα του εμπορίου π.χ ξυλόκολλες, κόλλες πλακιδίων, βενζινόκολλες, ζωικές κόλλες είναι η παραγωγή κορσέδων οι οποίοι ομοιάζουν μονάχα στυλιστικά και μόνο με την εικονογραφία των αρχαιολογικών καλλιτεχνικών ευρημάτων (αμφορέων με παραστάσεις οπλιτών κλπ. ). Από πρακτικής και λειτουργικής σκοπιάς οι λινοθώρακες αυτοί είναι εντελώς ανεπιτυχής με χαμηλές επιδόσεις όσον αφορά την ευελιξία, την αντοχή και γενικά τον μη πραγματιστικό επιπόλαιο τρόπο κατασκευής τους.

Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «λινοθώρακας» θα πρέπει να έχουμε στο νού μας πως αναφερόμαστε σε μία ολόκληρη σχολή οπλουργίας και όχι σε ένα μονάχα συγκεκριμένο τύπο πανοπλίας. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψην τους πολυάριθμους τύπους λινοθωράκων που διασώζονται είτε ως γλυπτά είτε ως ζωγραφικές αναπαραστάσεις για να συνειδητοποιήσουμε ότι η κατασκευή τους απαιτούσε τις περισσότερες φορές υψηλού επιπέδου δεξιοτεχνίες (μεταλλουργικές, τεχνικές κλπ).

Πάντα θα πρέπει να έχουμε κατά νου πως οι κατασκευές αυτές δοκιμάζονταν στις σκληρές συνθήκες του πολέμου και πως για αυτό τον λόγο θα έπρεπε να πληρούν κάποιο υψηλο βαθμό αξιοπιστίας και ανθεκτικότητας. Από την στιγμή που ο κάθε οπλίτης ήταν υπεύθυνος για τον εξοπλισμό του η προσωπική εξάρτηση προσαρμόζονταν κάθε φορά στις απαιτήσεις και στις δυνατότητες (στυλιστικές, οικονομικές κλπ. ) του εκάστοτε κατόχου. Η ύπαρξη δεκάδων τύπων λινοθωράκων και παραλλαγών ακυρώνει από μόνη της την σχολή Connolly, η οποία δεν μπορεί παρά να δικαιολογήσει κατασκευαστικά ένα μονάχα μικρό ποσοστό των υπάρχοντων απεικονήσεων.

Ο λινοθώρακας θα πρέπει να θεωρείται μία σύνθετη πανοπλία η οποία απαιτεί υψηλή κατανάλωση πρώτων υλών και εξειδικευμένες τεχνικές , ως συμπέρασμα ο υφασμάτινος πυρήνας διαδραμάτιζε τον ρόλο του δομικού σκελετού πάνω στον οποίο μπορούσε να βασιστεί η μετέπειτα υπερκατασευή. Ένας λινοθώρακας με πλήρη μεταλλική επικάλυψη μπορούσε ακόμη και να πλησίαζει το βάρος των 15 κιλών, δηλαδή το μισό συνολικό βάρος της εξάρτησης ενός βαριά θωρακισμένου οπλίτη των πρώτων γραμμών.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι από πρακτικής πλευράς το βάρος δεν θα πρέπει πάντοτε να θεωρείται ως αποκλειστικό κριτήριο υψηλής προστασίας, πειραματικές κατασκευές λινοθωράκων του συγγραφέα απέδειξαν πως υψηλά επίπεδα προστασίας μπορούσαν να επιτευχθουν με την χρησιμοποίηση ελαφριών υλικών (δηλ. μη μεταλλικών).

Η χρήση λινού δεν απέκλειε ταυτόχρονη συμπληρωματική χρήση άλλων υλικών φυτικής η ζωϊκής προέλευσης. Επίσης η χρήση πανοπλίας τύπου λινοθώρακα δεν ήταν αποκλειστικά Ελληνικό προνόμιο, ας μην ξεχνάμε πως ο Ηρόδοτος αναφέρει την χρήση λινοθωράκων από μέρη του Περσικού στρατού. Πράγματι, από μελέτη σχετικών αγγείων αποκαλύπτει Πέρσες στρατιώτες να φέρουν εξάρτηση τύπου εφαπλωματοποιημένου λινοθώρακα.

Δεράτινη θωράκιση τύπου λινοθώρακα

Για πρακτικούς λόγους αλλά και για λόγους συντηρητισμού χρήση του Λινοθώρακα και των παραλλαγών του, συνεχίζεται κατά την διάρκεια των Ελληνιστικών χρόνων σε όλη την Ελληνιστική ανατολή για να τερματήσει πρακτικά τον 1ον μ.Χ αιώνα με την επικράτηση των Ρωμαϊκών στρατιωτικών εξαρτήσεων που σε κάποιο βαθμό ήταν επηρεασμένες από τα Αλεξανδρινά στρατιωτικά πρότυπα.

Σε μεταφυσικό/συμβολικό επιπεδο τώρα, στο σχήμα του λινοθώρακα αντιπροσωπεύεται η περίλαμπρη νίκη του Ελληνικού κόσμου έναντι του Ασιατικού Δεσποτισμού. Με λινοθώρακα θα αποτυπωθούν οι νικηφόροι Έλληνες οπλίτες των Μηδικών πολέμων πάνω στα ερυθρόμορφα αγγεία και πάνω στις μαρμάρινες μετώπες του Παρθενώνα. Φορώντας λινοθώρακα οι ημίθεοι και οι Θεοί θα αφήσουν σταδιακά την Ηρωϊκή γύμνια τους, για να κατατροπονουν πλέον με πολεμική εξάρτηση το χάος αντιπροσωπευμένο από θηριόμορφα υβρίδια (Κενταύρους / Ύδρες κλπ) επαναφέροντας την τάξη και την Ολύμπια αρμονία στον ταραγμένο κόσμο των ανθρώπων.

Ο λινοθώρακας στην βάση του θα αντιπροσωπεύει την ίδια την πόλη Κράτος και τις ιδρυτικές της αξίες, απέριτος, πρακτικός, φτιαγμένος από υλικά διαθέσιμα στα πλάισια της αυτάρκειας των Ελληνικών πόλεων και πάνω απ’όλα άμεσα προσβάσιμος σε όλους τους πολίτες-οπλίτες. Κάθε οπλίτης μπορούσε να προμηθευτεί το συγκεκριμένο τύπο πανοπλίας από τον πιο φτωχό πολίτη στον πιο πλούσιο κάτι που δεν ήταν δυνατόν να συμβεί με τον κωδωνόσχημο θώρακα μίας και η κατασκευή του ήταν μονολιθική σε κόστος και σε υλικά.

Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευή ενός λινοθώρακα άφηνε μεγάλα περιθώρια κατασκευαστικών επιλογών τόσο σε επίπεδο υλικών όσο και σε επίπεδο δομής, επέτρεπε μεγάλες διαβαθμίσεις και ελευθερία επιλογών από τους εκάστοτε κατόχους τους. Η γενικευμένη χρήση λινοθοράκων ενισχύει την ομοιομορφία της φάλαγγος, αποτρέπει τον αποκλεισμό και ενδυναμώνει την έννοια της ισότητας μεταξύ των αρρένων μελών των Δημοκρατικών πολεων.

Αντιπροσωπεύει το πέρασμα από την φεουδαρχία στην ατομικόκεντρικότητα του Άστεως, είναι το πέρασμα από τον ατομικό Ομηρικό επιδεικτικό ηρωϊσμο της Αριστοκρατίας στην συλλογική προσπάθεια και στον πειθαρχημένο σχηματισμό. Στον λινοθώρακα αποτυπώνεται η κοινωνική και πολιτική νεωτερικότητα που έλαβε απροσδόκητα χώρα στα μέσα του 6ου αιώνα και οδήγησε σταδιακά στο θαύμα της Κλασσικής Ελλάδος.Κοντολογίς στον λινοθώρακα αποτυπώθηκε καλλιτεχνικά η υπεράσπιση της ίδιας της Δημοκρατίας και ο θρίαμβος των αξιών της.

Η χρήση του Λινοθώρακα θα συνεχιστεί και στα Ελληνιστικά χαώδη βασίλεια όπου θα φορεθεί τόσο από Ελληνες οπλίτες όσο και από ντόπια στρατεύματα. Μετά την κατάρρευση των Ελληνικών πόλεων-κρατών ο λινοθώρακας από σύμβολο της ελευθερίας θα γίνει σήμα κατατεθέν των Ελλήνων μισθοφόρων χάνοντας την προγενέστερη συμβολική αξία που έχαιρε κατά την διάρκεια των Μηδικών.

Οι πολίτες -οπλίτες αντικαθίστανται από μαζικά μισθοφορικά στρατεύματα και ο πόλεμος ως άσκηση της αρετής φτάνει στο τέλος του ακολουθώντας την κατάρευση του Αρχαίου κόσμου. Τοσο στις Αιγυπτιακές όσο και στις Συριακές επαρχίες, μέσα στον αλληλοσπαραζόμενο κόσμο των Διαδόχων οι ντόπιοι όσο και οι Έλληνες θεοί θα ντυθούν με στρατιωτική περιβολή τύπου λινοθώρακα με σκοπό να τονιστεί το ετοιμοπόλεμο του χαρακτήρα τους. Η βασική τυπολογία του κορσέ παραμένει βασικά η ίδια αλλά εμπλουτίζεται με στοιχεία Περσικά και Παρθικά και γενικά αποκτάει μία πιο πολυτελής και εντυπωσιακή εμφάνιση όπως αρμόζει στα νέα πολιτικά,θρησκευτικά και κοινωνικά πρότυπα του Ηγεμόνα –Θεού της Ανατολής.

Παράσταση ερυθρόμορφου αγγείου που απεικονίζει γυμνό Έλληνα οπλίτη να πλήττει με δόρι στρατιώτη της Περσικής παράταξης. Χαρακτηριστικό είναι πως μονάχα ο Πέρσης φορά αμυντική εξάρτηση και μάλιστα τύπου λινοθώρακα. Η εικόνα αυτή ίσως να αποδεικνύει την διαδεδομένη χρήση πανοπλίας τύπου λινοθώρακα και πέρα του Ελληνικού χώρου. Αν αναλογιστούμε όμως τα θολά σύνορα του Ασιανικού Ελληνισμού της Μ.Ασίας τότε τα εξαγόμενα συμπεράσματα από εικόνες σαν και αυτή γίνονται πραγματικά προβληματικά. Ο Πέρσης στρατιώτης θα μπορούσε να αποτελεί Έλληνα μισθοφόρο της Μ.Ασίας που θα συνδίαζε τις δύο ενδυματολογικές παραδόσεις.

Ανάγλυφο με τριάδα Παλμυρικών θεών χρονολογημένη περίπου το πρώτο μισό του πρώτου μεταχριστιανκού αιώνα. Στην μέση βρίσκεται ο μέγιστος θεός της Παλμύρας Bel φορώντας κάλαθο και διάδημα, στα δεξιά του ο θεός του φεγγαριού Aglibol και στα αριστερά του ο ηλιακός θεός Jarhibol. Η στρατιωτική εξάρτηση είναι Ελληνιστικού τύπου με πολλά Παρθικά ενδυματολογικά επιμέρους στοιχεία.Γενικά οι Θεοί των Αλεξανδρινών κέντρων φορούν ομοιόμορφους Ελληνιστικούς λινοθώρακες με ελασμάτινη ενίσχυση κάτι που υπονοεί τυποποιημένη παραγωγή από κρατικά εργαστήρια. Η εξάρτηση λειτουργεί με αποτρεπτική σημασία καθώς επιδεικνύει την ετοιμοτητά τους να υπερασπιστούν τις ακάστοτε Ελληνιστικές συγκεντρωτικές ηγεμονίες. Στην Ελληνιστική περίοδο οι Θεοί θα χάσουν οριστά την Θεϊκή τους γύμνια που απολάμβαναν στην Κλασσική Αρχαιότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως πριν την έλευση του Αλεξανδρου στην Εγγύς Ανατολή οι ντόπιοι θεοί δεν εμφανίζοντνα με στρατιωτική περιβολή.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

University of Wisconsin-Green Bay: Linothorax Project - http://www.uwgb.edu/aldreteg/Linothorax.html
O πόλεμος στην αρχαία Ελλάδα. Συγγραφέας : Σταϊνχάουερ Γεώργιος. Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ
Greece and Rome at War. Peter Connolly. Greenhill Books
The ancient Greeks . Osprey Elite Series 7
The Spartan Army. Osprey, Elite Series 66

ΚΑΤΣΙΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ