İBRAHİM MÜTEFERRİKA’NIN DEVLET ANLAYIŞI (original) (raw)

2022, Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Uluslararası Araştırmalar-III

Lale Devri güçlenen Avrupa karşısında, yenilenme çabalarının ilk adımlarının atıldığı bir dönemdir. Lâle Devri, bozulan devlet düzeninin nasıl ıslah edileceği ve işlerliğini büyük ölçüde kaybetmiş askeri, iktisadi ve idari yapıların nasıl yeniden yapılandırılacağı sorusuna cevap aramak için bir düşünme ve atılım dönemidir. 1683-1699 yılları arasında gerçekleşen Kutsal İttifak savaşlarında, Osmanlı Devleti büyük kayıplar vermiş, Felaket Seneleri diye de adlandırılan bu dönem, Osmanlı toplumunda derin izler bırakmıştır. Aynı zamanda bu dönemde Osmanlı Devleti Avrupa’daki üstünlüğünü kaybederken, Avrupa “Osmanlı Devletinin yenilmezliği” algısından kurtularak, yeni saldırılar girişiminde bulunmak için cesaretlendiği bir dönemdir. Bundan sonra Avrupa her yönüyle gelişirken, Osmanlı Devleti ise sürekli bir şekilde güç kaybetmeye devam etmiştir. Bozulan askerî ve kurumsal düzenin ıslahına girişildiği bu yenileşme döneminde model olarak görülen Batıdaki gelişmelerden yararlanmak için bazı girişimlerde bulunulmuştur. Askerî ve idarî düzenin yenilenmesi için atılan önemli adımlardan biri de matbaanın kuruluşudur. Matbaanın kuruluşu dönemin en kalıcı ve köklü bir yeniliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Matbaada basılacak eserler sayesinde devletlerin coğrafî, tarihî, siyasî ve toplumsal geçmişine dair bilgiler elde edilmiş olacaktı. İbrahim Müteferrika, Çelebizade Said Mehmet Paşa ile birlikte yaptığı çalışmalar sonucunda, matbaanın gerekliliği ve faydaları üzerinde durduğu “Vesilet’üt Tıbba adlı bir risale kaleme alarak yayınlamıştır. Gerekli izinler alınıp, hazırlıklar tamamlandıktan sonar, Sultanın onayı ile birlikte ilk Osmanlı matbaası kurulmuştur. İbrahim Müteferrika kurduğu matbaada; Kitab-ı Lügat-ı Vankulu, Tuhfetü’l-Kibar fi Esfarü’l-Bihar, Tarih-i Seyyah, Tarih-i Hind-i Garbi, Tarih-i Timur Gürgan, Tarih-i Mısr-i Kadim ve Mısr-i Cedid, Gülşen-i Hülefa, Grammaire Turque, Usulü’l-Hikem fi Nizamü’l-Ümem, Fiyuzat-ı Mıknatısiye, Cihan-nüma, Takvimü’t-Tevarih, Kitab-ı Tarih-i Naima, Tarih-i Raşid, Tarih-i Çelebizade, Ahval-i Gazavat der Diyar-ı Bosna, Kitab-ı Lisanü’l-Acem el Müsemma bi-Ferheng-i Şuuri gibi değişik türlerde 17 ayrı kitap basmıştır. Bununla birlikte İbrahim Müteferrika’nın matbaacı kimliğiyle ortaya koyduğu yenilikler önemli olmakla birlikte, Adnan Adıvar ve Niyazi Berkes dışında kendisinden aydın bir fikir adamı olarak bahseden çalışmalara maalesef rastlanmamaktadır. Hâlbuki Müteferrika tarihçi, coğrafyacı, siyaset bilimci kimliğiyle de tanınması gereken önemli bir şahsiyettir. İbrahim Müteferrika yayım faaliyetleri ile beraber haritacılık, tarih ve dil bilgisi alanlarında yaptığı çalışmalarıyla da bilinen çok yönlü bir Osmanlı aydınıdır. Macar asıllı bir ilahiyatçı olan İbrahim Müteferrika’nın Müslüman olmadan önceki hayatı hakkındaki araştırmalar net olmamakla birlikte, Osmanlı topraklarına gelmeden önce de bilimsel ve kültürel bilgi birikimine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Devlet adamı ve mütefekkir niteliğiyle de önem taşıyan İbrahim Müteferrika’nın bu alanda kaleme aldığı en önemli eseri Usûlü’l-Hikem fî Nizâmü’l-Ümem adlı eseridir. 1731’de I. Mahmut’a sunduğu bu eseri devlet düzeni ve askerlikle ilgili olup siyasetname türünde yazılan bir ıslahat layihasıdır. Usûlü’l-Hikem fî Nizâmü’l-Ümem adlı eserinde çöküşün nedenleri üzerinde duran İbrahim Müteferrika’ya göre adalet ve nizamın eksik olduğu yerde bozulmalar başlar gibi bir tespitte bulunulmuştur. Bozulmanın kaynağını ise askeri başarısızlıklardan daha çok devletin düzeninde görmektedir. Ona göre, devlette yok olmaya başlayan adalet ve nizamın yeniden modern yöntemlerle tesisi için Batı’da örnekleri görüldüğü üzere bilim ve teknik alanındaki gelişmelere açık olmak, çok çalışmak ve araştırma yapmak gereklidir. Bu noktada İbrahim Müteferrika’nın Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmü’l-Ümem adlı eseri önemli tavsiyeler içermektedir. Devlet adamlarına siyasetname türünde sayılan bu eserde, Osmanlı devlet yapısındaki bozulmanın sebepleri üzerinde durulmuş ve Avrupa devletlerinin nasıl güçlendikleri, Osmanlı devletinin kalkınması için alınması gereken tedbir ve yöntemler anlatılmıştır. Bu çalışmada İbrahim Müteferrika’nın Usûlü’l-Hikem fî Nizâmü’l-Ümem adlı eseri üzerinden onun devlet anlayışı ve Osmanlı devlet düzeniyle ilgili görüşlerine dair değerlendirmeler yapılacaktır.