TONYUKUK YAZITINDAKİ oruk SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ (original) (raw)
Related papers
Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 2020
ÖZET Tonyukuk yazıtı, Eski Türk dilinin söz varlığı bakımından ilk ve önemli veri kaynaklarından biridir. Aynı zamanda birçok tek örneği barındırması onu bu açıdan başvuru/referans metin kılmaktadır. Bu sözcüklerden biri olan 'oruk'; etimolojisi, söz yapımı ve anlam alanı bakımından açıklanması gereken bir örnektir. Bunun için artsüremli bir yöntem izlenmelidir. Sözcüğün kullanıldığı yerlerin değerlendirilmesi amacıyla öncelikle sözlük vb. çalışmalardaki bilgiler verilmiştir. Tonyukuk yazıtında geçen 'oruk' sözcüğünün Türkiye Türkçesine çevirisinden hareketle bir yöntem izlenmeye çalışılmıştır. Daha sonraki dönem metinlerinden geçtiği yerler tespit edilmiştir. Bu kullanımlar sözlük çalışmalarındaki bilgiler ve bağlam unsuru dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Bu yöntemle elde edilen bilgilerden 'oruk' sözcüğünün iki farklı anlam alanı oluşturacak şekilde bir gelişme gösterdiği görülmüştür. İlki 'or-' fiil köküyle doğrudan ilişkili olan 'ekme biçme' işlerine ilişkin bir anlam alanı oluştururken ikincisi 'yol' sözcüğünün hem temel hem de mecaz nitelikte kullanılarak bir anlam alanı gelişimi olmuştur. Bu iki anlam alanı bağlam unsuru dikkate alındığında birbiriyle ilişkilidir. İşte bu ilişki ve bağlam unsuru dikkate alınarak Tonyukuk yazıtında geçen oruk sözcüğünün kullanımı bu çalışmada değerlendirilmeye çalışılmıştır. ABSTRACT The Tonyukuk inscription is one of the first and important data sources in terms of vocabulary of the Old Turkic language. At the same time, the fact that it contains many single samples makes it reference text in this regard. One of these words, "oruk"; It is an example that should be explained in terms of etymology, word formation and meaning area. For this, a diachronic method should be followed. In order to evaluate the places where the word is used, primarily dictionary etc. The information in the studies is given. Tonyukuk the inscription 'oruk A method of word Turkish translation has been tried to be monitored. The places where he passed through the texts of the next period were determined. These uses have been evaluated considering the information and context in the dictionary studies. From the information obtained with this method, it has been seen that the word 'oruk' has developed in a way that creates two different fields of meaning. While the first creates a field of meaning related to 'planting and mowing' works that are directly related to the 'or-' verb stem, the second has developed a meaning field by using the word 'road' in both basic and metaphorical kind. These two fields of meaning are interrelated, given the context factor. Considering this relationship and context, the use of the word oruk in the Tonyukuk inscription was tried to be evaluated in this study.
The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS), 2021
Varlıkları karşılayan sözcükler olan adlardan genel olarak özel adları inceleyen bilim dalına “ad bilimi” adı verilmektedir. Ad bilimi (onomastik); hayvan adları, yer adları, bitki adları ve kişi adları olmak üzere özellikle dört ana başlıkta adların kökeni ve anlamları ile ele alan bir dil bilim dalıdır. Adlar derlenerek tür, köken, yapı ve anlam yönüyle sınıflandırıldıktan sonra ortaya çıkışlarında etkili olan yollar belirlenip açıklanmaktadır. Ad bilimi; sosyoloji, halk bilimi, antropoloji ve dil bilimi gibi pek çok alana kaynaklık ettiği gibi coğrafya ve filoloji gibi farklı alanlardan da yararlanmaktadır. Bu çalışmada ise Türk tarihinin en eski yazılı belgelerinden olan Tonyukuk Yazıtlarındaki adlar Uygur dönemi metinlerindeki örnekleriyle karşılaştırılmalı olarak incelenecektir. Tonyukuk Yazıtları, Doğu (II.) Göktürk Kağanlığı döneminin büyük veziri, kumandanı ve danışmanı Bilge Tonyukuk’un ölümünden önce bizzat kendisi tarafından diktirilen dört cepheli iki yazıttan oluşmaktadır. Tonyukuk Yazıtlarında geçen adlar, gerek ad verme yöntemi olarak gerekse o devir Türk zihin yapısını göstermesi bakımından önem göstermektedir. Bu adlar, ad bilimsel sınıflandırma yöntemine göre ayrıştırılmış, Türk dilinin en eski metinlerindeki/belgelerindeki söz varlığının, özellikle Türk dilinin çok daha önceki varlığının ve eskiliğinin kanıtları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu belgelerdeki söz varlığı içerisinde yer alan adlar, varlıklara ad verme açısından Türk zihnine ait kavram alanının boyutlarını gösterdiği gibi bir kavramı oluşturma görevi taşıyan ve oluşan anlamlandırma sürecinin de yansıtılmasını sağlayacaktır. Türk dilinin ilk yazılı örnekleri ile Eski Uygur Türkçesinin sözcükleri karşılaştırılacak; söz varlığının adlar açısından ortak unsurları ortaya konulacaktır. The branch of science that studies the proper names in general from the words that meet the entities is called "onomastics". It is a branch of linguistic science that deals with the origin and meanings of names, especially in four main headings: animal names, place names, plant names and person names.After the nouns are compiled and classified in terms of genre, origin, structure and meaning, the ways that are effective in their emergence are determined and explained. As a source of many fields such as sociology, folklore, anthropology and linguistics, onomastics also uses different fields such as geography and philology. In this study, the names in the Tonyukuk Inscriptions, one of the oldest written documents in Turkish history, will be compared with the examples in the Uyghur period texts. The Tonyukuk Inscriptions consist of two inscriptions with four facades, which were personally erected by the great vizier, commander and adviser of the Eastern (II) Goktürk Khaganate, Bilge Tonyukuk, before his death. The names in the Tonyukuk inscriptions are important both as a naming method and in terms of showing the structure of the Turkish mind of that time. These names were separated according to the noun classification method, and the evidences of vocabulary in the oldest texts / documents of the Turkish language, especially the existence and antiquity of the Turkish language were tried to be revealed. The names included in vocabulary in these documents will show the dimensions of the concept area of the Turkish mind in terms of naming entities, as well as reflect the process of interpretation that has the task of forming a concept. The first written examples of Turkish language and Old Uyghur Turkish words will be compared and common elements of vocabulary in terms of names will be revealed.
TONYUKUK KİTABI, 2020
ÖZET Varlıkları karşılayan kelimeler olan adlardan genel olarak özel adları inceleyen bilim dalına “ad bilimi” adı verilmektedir. Ad bilimi (onomastik); hayvan adları, yer adları, bitki adları ve kişi adları olmak üzere özellikle dört ana başlıkta adların kökeni ve anlamları ile ele alan bir dil bilim dalıdır. Adlar, derlenerek tür, köken, yapı ve anlam yönüyle sınıflandırıldıktan sonra ortaya çıkışlarında etkili olan yollar belirlenip açıklanmaktadır. Ad bilimi; sosyoloji, halk bilimi, antropoloji ve dil bilimi gibi pek çok alana kaynaklık ettiği gibi coğrafya ve filoloji gibi farklı alanlardan da yararlanmaktadır. Bu çalışmada ise Türk tarihinin en eski yazılı belgelerinden olan Tonyukuk Yazıtlarındaki adlar diğer yazıtlardaki örnekleriyle karşılaştırılmalı olarak incelenmiştir. Tonyukuk Yazıtları, Doğu (II.) Göktürk Kağanlığı döneminin büyük veziri, kumandanı ve danışmanı Bilge Tonyukuk’un ölümünden önce bizzat kendisi tarafından diktirilen dört cepheli iki yazıttan oluşmaktadır. Tonyukuk Yazıtlarında geçen adlar, gerek ad verme yöntemi olarak gerekse o devir Türk zihninin yapısını göstermesi bakımından önem göstermektedir. Bu adlar, ad bilimsel sınıflandırma yöntemine göre ayrıştırılmış, Türk dilinin en eski metinlerindeki/belgelerindeki söz varlığının, özellikle Türk dilinin çok daha önceki varlığının ve eskiliğinin kanıtları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu belgelerdeki söz varlığı içerisinde yer alan adlar, varlıklara ad verme açısından Türk zihnine ait kavram alanının boyutlarını gösterdiği gibi bir kavramı oluşturma görevi taşıyan ve oluşan anlamlandırma sürecinin de yansıtılmasını sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: Köktürk Yazıtları, Tonyukuk, Kavram Alanı, Ad Bilimi, Adlar. ABSTRACT The branch of science that examines the special names among the names that are the words that meet the assets is called the “name science”. Name science (onomastic); It is a linguistics that deals with the origin and meanings of names, especially in four main titles, namely animal names, place names, plant names and person names. Names are compiled and classified in terms of genre, origin, structure and meaning, and the effective ways of their emergence are identified and explained. Name science; As well as being a resource for many fields such as sociology, folklore, anthropology and linguistics, it also benefits from different fields such as geography and philology. In this study, the names in the Tonyukuk Inscriptions, one of the oldest written documents in Turkish history, were examined comparatively with the examples in other inscriptions. The Tonyukuk Inscriptions consist of two four-sided inscriptions erected by him before the death of the great vizier, commander and adviser of the Eastern (II.) Göktürk Khanate period. The names mentioned in the Tonyukuk Inscriptions are important both as a method of naming and in terms of showing the structure of the Turkish mind. These names have been separated according to the scientific classification method of the name, and the evidence of the existence and antiquity of Turkish language in the oldest texts / documents of Turkish language has been tried to be revealed. The names included in the vocabulary in these documents will not only reflect the dimensions of the concept area of the Turkish mind in terms of naming the assets, but will also reflect the meaningful process that constitutes a task that constitutes a concept. Key Words: Köktürk Inscriptions, Tonyuquq, Conceptual Field, Onomastics, Nouns.
TONYUKUK YAZITINDA PARALEL CÜMLE YAPILARI VE ONLARIN SINIFLANDIRILMASI
Bilge Tonyukuk Anısına III. ULUSLARARASI TÜRK DİLİ VE EDEBİYATLARI ÖĞRETİMİ SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ, 2021
Paralel cümle yapıları Eski Türkçede çok yaygındır. Paralel cümle yapıları cümlelerin birbiri ile aynı gramer yapısına, aynı sayıda ve aynı sırada kullanılan ögelere sahip olması durumudur. Paralel cümle yapılarının kullanım amacı farklı şekillerde nitelendirilir: metinde cümleleri gramer ve içerik olarak birbirine bağlamak, metnin sanatsallığını, duyğulara hitap edişini ve ifade gücünü artırmak, metnin ritmik yapısını oluşturmak. Eski Türkçeye ait birçok metinler gibi, Tonyukuk yazıtında da paralel cümle yapıları yaygın olarak kullanılmıştır. Bunları aşağıdaki şekillerde sınıflandırmak mümkündür: I) Taraflardaki tekrarlanan sözcüklerin varlığı bakımından: 1) Tekrarlı parallel yapılar: a) Bir sözcüğün tekrarı; b) İki sözcüğün tekrarı; c) Üç sözcüğün tekrarı; ç) Dört sözcüğün tekrarı; d) Tamamen tekrara dayalı yapılar. Tekrarlı paralel yapılar Tonyukuk yazıtında çok yaygındır. Tonyukuk yazıtında ortak sözle paralel yapılar da vardır. Bu örneklerin hepsinde ortak söz cümlenin başında gelmiştir. 2) Tekrarsız yapılar. Tonyukuk yazıtında tekrarsız yapıların sayısı tekrarlı yapılara göre azdır. Bu durum diğer eski yazılı metinler için de geçerlidir. II) Ögelerinin sayısı bakımından: 1) İki ögeli; 2) Üç ögeli; 3) Dört ögeli. III) Paralelliğin cümle içi ve cümlelerarası olması bakımından: 1) Cümle içi paralellik: a) Basit cümle içinde. b) Birleşik cümle içinde. 2) Cümlelerarası paralellik. Buna metin içi paralellik de denir. IV) Paralelliğin derecesi bakımından: 1) Tam paralellik. Tam paralel yapılarda ögeler arasındaki gramer ilişkisi, onların sayısı ve sırası aynıdır. 2) Yarım paralellik. Tonyukuk yazıtında yarım paralellikte esas fark ögelerin sayısında görülür. Bu nedenle onları iki gruba ayırabiliriz: a) Eklemeli paralellik; b) Çıkarmalı paralellik. Tonyukuk yazıtında bunların örneklerini yeterince görürüz. Yazıtta paralelliğin pekiştirildiği, bir bölümün tamamen paralel yapılı cümlelerden oluştuğu örneklere de rastlamaktayız. Bu tarz yapılara “basamaklı” paralellik adı da verilir. Tonyukuk yazıtında paralel cümle yapılarının metin içinde birbirinden uzakta kullanıldığı durumlar da var. Tonyukuk yazıtında ters paralelliğe rastlamadık. Paralel cümle yapıları diğer Eski Türk metinlerinde, halk edebiyatında da gözlemlenir.
TONYUKUK YAZITI'NDA GEÇEN BOY VE ULUS İSİMLERİ VE ONLARIN İFADE ETTİĞİ TARİHÎ OLAYLAR
IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bilge Tonyukuk Anısına (Ankara: 26-30 Eylül 2021), 2021
Tonyukuk Yazıtı verdiği tarihî bilgiler ve olaylara farklı bakış açısı nedeniyle Orhon Yazıtları içinde özel bir yere sahip olmuştur. Bilge Tonyukuk Ikinci Göktürk Kağanlığı’nda önemli bir görev üstlendiğinden ve devletin güçlenmesinde etkili olmuş birçok olayda da yer aldığından kendi yazıtında Göktürk tarihine dair değerli bilgiler vermiştir. Bu tarihî bilgilerin aktarımında Göktürklerle ilişkide olan boy ve ulusların da isimleri çokça kullanılmıştır. Adı geçen yazıttaki boy ve ulus isimleri diğer Eski Türk yazıtlarındakine yakın olsa da diğer yazıtlardaki Uygur, Karluk vb. boyların isimleri burada yoktur. Bunun sebebi yazıtta Tonyukuk’un bizzat yer aldığı tarihî olayların ve bu olayların bağlı olduğu boy ve ulusların zikredilmesidir. Yazıtta en çok adı geçen ulus Tabğaçlardır. Burada Tabğaç adı ile o dönemde Çin’i idare eden Tang hanedanı anlatılır. Tarihî kaynakların verdikleri bilgilere göre Tabğaçlar yahut Topalar bozkır kökenli boylar olmuş, çok sonraki dönemde Çinlileşmiştirler. Tang Imparatorluğu’nun kökeninde de bu boylar durmuşlardır. Yazıtta bu ada geniş yer verilmesi Çin’in etrafındaki boyların iç işlerine karışma politikası ile bağlantılıdır. Tonyukuk Yazıtı’nda birçok Türk boyunun da adını görmekteyiz, örneğin, On Oklar, Türgişler, Dokuz Oğuzlar, Kırgızlar. Adı geçen boylar kağanlığın halkının önemli bir kısmını oluşturmakla çeşitli dönemlerde ona karşı isyanlar da başlarmışlardır. Tonyukuk Yazıtı Ikinci Göktürk Kağanlığı’nın kuruluş ve yükseliş dönemlerini anlatır. The Inscription of Tonyukuk has an important place among Orkhon Inscriptions with the historical information it gives, and its different point of view to events. Because Bilge Tonyukuk had an important role in the Second Gokturk Empire, and participated in many events that helped to strengthen the empire, he gave significant information on Gokturk history. The names of the tribes that have relationship with Gokturks were used greatly to give historical information. Although the ethnic names in the inscription are close to the other Turkic Inscriptions, such tribal names as Uygur, Karluk, etc. which were registered in the other inscriptions were not used here. It happened because only the historical events in which Tonyukuk personally participated and the tribes connected with these events were mentioned here. The ehtnic name Tabghach was mentioned more than others in the inscription. Tabghach is the name given to Tang dynasty ruling China at the time. According to historical sources the Tabghach came from the tribes of steppe, and became Chinese in the much later period. Tang dynasty was based on these tribes. The reason of this name being used so much is connected with the China’s policy of interventing the inner affairs of the neighboring tribes. Names of several Turkic tribes can also be seen in Tonyukuk Inscription, including On Ok, Turgish, Tokuz Oghuz, Kirgiz, and so on. While this tribes constitute significant part of the empire’s population, they revolt against it several times. Tonyukuk Inscription tells the periods of formation and rising of the Second Gokturk Empire.
Tonyukuk Yazıtı'nın Eleştirel Söylem Analizi
Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi
Tunyukuk Yazıtı’nın içerik ve dil analizi yöntemleriyle incelendiği çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışma Tunyukuk metnini eleştirel söylem analizi yöntemiyle dönemin siyasi ortamı ve iktidar dengeleri göz önüne alarak incelenmeyi amaçlamaktadır. Bilge Tunyukuk, kendi siyasi ve askerî başarılarıyla birlikte Köktürklerin, dönemin iktidar mücadelesi sürecinde kazandığı zaferleri anlatmak amacıyla bu yazıtı oluşturmuştur. Bu çalışmada Tunyukuk’un metni yazma amacına hizmet eden söylem unsurları bazı kategorilere ayrılmış ve metin özellikle van Dijk’in (2020) “Söylem ve İdeoloji Çokalanlı Bir Yaklaşım” çalışmasında ortaya koyduğu eleştirel söylem analizi yöntemleriyle incelenmiştir. Oluşturulan kategoriler, metindeki leksik ve semantik özellikler temelinde Tunyukuk’un metni oluşturma amacıyla ilişkilendirilerek bu dil bilgisi unsurlarına niçin başvurulduğu konusunda bazı sonuçlara ulaşılmamızı sağlamıştır. Tunyukuk’un metni kurgulayış biçimi ve kullandığı dilsel malzemeler, eleştirel söylem analizinde kullanılan yöntemlerden çoğunun kullanılmasına izin vermiştir. van Dijk’in ortaya koyduğu inceleme yöntemlerine ek olarak bükülme ve keşfettirici üslup gibi kavramlar ortaya konularak metnin amacına uygun başka stratejiler de tespit edilmiştir. Metnin içinde başvurulan yöntemlerin çeşitliliği, metni siyasi bir propaganda aracı olması ve millî benlik algısı açısından sağlam bir zemine oturtmaktadır.
Tonyukuk Yazıtındaki Tün Kat- Birleşik Fiili Üzerine
Köktürk harfli yazıtlar dilimizin en eski yazılı metinleri olarak çok büyük önem arz etmekte, dolayısıyla üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmaların bir kısmı yazıtlarda geçen kelime ve cümlelerin yeniden gözden geçirilmesi ile ilgilidir. Makalemizde Tonyukuk yazıtında geçen ve araştırmacılar tarafından tün kat-, tün akıt -şeklinde okunan birleşik fiilin üzerinde durularak bu iki okunuş şeklinin hangisinin daha doğru olduğu incelenmiştir. Çalışma sonucunda bu birleşik fiili tün katşeklinde olduğu düşünülmüştür.
Tonyukuk Yazıtı’nda “Äšir” Şeklinde Geçen İsim Hakkında
Türkiyat Mecmuası, 2023
Orta Çincede 阿史那 (ā shǐ nà) şeklinde geçen Eski Türklerin yönetici boyunun adı, bazı bilim insanları tarafından Hotan-Saka dilinde “mavi” anlamına gelen āṣṣeina ~ āṣṣana sözcüğünden türemiş olarak değerlendirilir. Ancak Tonyukuk Yazıtı’nda geçen ve türük ile bodun sözcükleri arasında yer alan, araştırmacılar tarafından da genellikle sir şeklinde okunan boy adı, Türk Runik yazı sisteminin kurallarına koşut bir şekilde, sözcüğün başında tasarlanan bir vokal aracılığıyla äšir diye okunabilir ve sözcüğün birtakım dayanaklar temelinde, Eski Türklerin yönetici boyunun adı olduğu düşünülebilir. Bu sebeple, Tonyukuk Yazıtı’nda beş kez geçen türük sir bodun ifadesinin “Türk Eşir halkı” anlamıyla türük äšir bodun olarak okunması mümkündür. İfadenin bu şekilde okunması ve anlamlandırılmasıyla birlikte 史那 (ā shǐ nà) adının, tarihî kaynaklar da göz önüne alındığında, Eski Türkçe bir sözcüğün bozulmuş biçimi ve Orta Çincedeki yazılışı olduğu iddia edilebilir. Bu nedenle, Birinci ve İkinci Türk Kağanlığı’nın yönetici boyunun adının etimolojik olarak Hint-İran, özellikle Orta Doğu İran dilleriyle ilişkilendirildiği Sovyet ve Batılı bilim adamlarına ait hipotezin artık reddedilmesi gerekir. Bundan hareketle bu çalışmada, Tonyukuk Yazıtı’nda beş kez geçen ve harf çevrimi sIr şeklinde olan sözcük ile sözcüğün geçtiği ifade üzerine değerlendirmelerde bulunulmuş olup tarihî bağlamında “Türk Eşir halkı”nın İkinci Türk Kağanlığı Dönemi’ndeki “On İki Türk”ten birinin adı olabileceği üzerinde durulmuştur.