Retoriek en dialectiek in de Pseudo-Clementinen. De zoektocht naar de ware 'Sophia' in de disputen met Appion. (original) (raw)

Pseudo-Clementinen De zoektocht naar de ware 'sophia' in de disputen met Appion BENJAMIN DE VOS De Pseudo-Clementinen pretenderen het leven weer te geven van Clemens van Rome, zijn bekering tot het christendom, zijn reizen, contacten met Barnabas en vooral met Petrus, en de hereniging met zijn verloren gewaande familieleden, vanuit het autobiografische standpunt van Clemens. 1 Deze ikvertellende Clemens mogen we niet gelijk stellen aan de historische Clemens. 2 Deze laatste is een van de belangrijkste figuren uit de 1 ste eeuw van het vroege christendom. Volgens de 2 de -eeuwse kerkvader Irenaeus (Adversus Haereses, III.3.3) en de 3 de /4 de -eeuwse kerkhistoricus Eusebius van Caesarea (Historia Ecclesiastica, III.4.9; III.155) is Clemens de derde opvolger van Petrus als bisschop van Rome. In de Pseudo-Clementinen echter wordt hij als directe volgeling en opvolger van Petrus beschreven. Clemens is in de Pseudo-Clementinen dan ook een literair personage, gekaderd in een specifiek retorisch opzet. Beschouwd als de eerste christelijke roman kent dit werk een grote complexiteit en is het eigenlijk niet zomaar bij een bepaald genre onder te brengen. Naast de pretenties als autobiografie, fungeren de Pseudo-Clementinen als een christelijke 'Bildungsroman'. Als lezer volgen we de bekering en het volwassen worden van Clemens in een christelijke wereld. Tegelijkertijd wil dit werk de lezer bijsturen waar nodig en iets leren door die bepaalde wereld en bijbehorende kennis aan te reiken. Het werk deelt daarenboven plotstructuren met de Griekse romans zoals Charitons Callirhoë 1 Voor dit artikel baseer ik me op enkele conclusies van mijn masterthesis 'Retoriek, narrativiteit en fictionalisering in de Apiondisputationen. In het oog van de Pseudo-Clementijnse waarheidsvortex.' (2016 -promotor: prof. dr. Koen De Temmerman, co-promotor: prof. dr. Danny Praet). 2 Het enige algemeen authentiek geachte werk van Clemens Romanus is een brief aan de Korinthische christengemeenschap. Deze werd geschreven tijdens de vervolging onder keizer Domitianus (95-96) terwijl de kerk van Korinthe ook te lijden had onder interne twisten. Ook paraenetische werken worden soms aan hem toegeschreven zoals een 2 de -eeuwse homilie en 'Brieven aan Maagden' (Schneider et Cirillo (1 ste -2 de eeuw) en Xenophons Ephesiaca (3 de eeuw). Zo heeft het motief van de 'anagnorismos' of herkenning, meer bepaald van verloren gewaande familieleden, een centrale rol in de narratieve opbouw van het Pseudo-Clementijnse corpus net als in de Griekse romans. De Pseudo-Clementinen moeten ook in het licht van de apocriefe apostelakten gelezen worden, zoals de Handelingen van Johannes en die van Thomas, Andreas, Petrus en Paulus. Deze niet tot de Bijbelse canon behorende Handelingen verhalen over tochten, wonderen en predikingen van de gelijknamige personages. Zo kan men ook de Pseudo-Clementinen zien als de 'handelingen van Clemens en Petrus'. Daarenboven is het werk ook te kaderen binnen de Tweede Sofistiek, een culturele stroming uit de eerste eeuwen na Christus, zoals ik nog nader zal verklaren, en binnen het Syrisch Neoplatonisme, waar ik niet verder op inga. Dit complexe generische karakter van de tekst gaat gepaard met een interessante narratieve opbouw. Op intratekstueel niveau speelt zich een heus raamwerk van discussies af tussen de apostel Petrus en Simon Magus, de 'vader' van de gnostische sekten 3 en tussen Clemens, volger van Petrus, en de heiden Appion 4 , die zich in het gevolg van Simon Magus bevindt. De opbouw van bepaalde discussies en van het raamwerk errond wordt door allerlei misleidende situaties bepaald, onder meer door het aannemen van andere 'retorische' gedaantes, of zelfs letterlijk, het aannemen van andere lichamelijke gedaantes. Deze complexiteit op formeel en thematisch niveau zorgde ervoor dat dit werk in de 19 de eeuw ten onrechte werd aanzien als een potpourri van verschillende aaneengeflanste bronnen. Eenzelfde lot kenden ook andere, laatantieke romans als Apuleius' De Gouden Ezel en Philostratus' Leven en werken van Apollonius van Tyana. De Pseudo-Clementinen vallen in twee grote tradities uiteen: de Recognitio (ook wel in het meervoud aangeduid als Recognitiones) en Homilieën (of Klementia). De oorspronkelijk in het Grieks geschreven Recognitio legt meer nadruk op het narratieve raamwerk van herkenningen ('recognitiones') van familieleden. Van deze versie zijn maar enkele Griekse fragmenten bewaard. Daarnaast is een deel van deze variant in een Syrische vertaling van de Pseudo-Clementinen opgenomen. In het Westen is voornamelijk de Latijnse adaptatie 5 van Rufinus Aquileiensis bekend. Die valt te dateren voor 406 en is iets ouder dan de Syrische versie. De traditie van de Homilieën is echter meer 3 Simon Magus wordt als de eerste gnostische systeembouwer beschouwd (Jonas 1969: 119-127). Deze relatie met gnosis vinden we reeds terug bij Irenaeus (Adversus Haereses, I.23.4 en VI.33). Naar Simon is trouwens de gnostische sekte der Simonianen genoemd. 4 Voor alle duidelijkheid: 'Apion' verwijst naar het historische personage en 'Appion' naar de narratieve figuur in deze Homilieën (Bremmer 2010b: 80-81 en Carleton Paget 2010: 440, noot 44).