ZEMAHŞERÎ’NİN “MAKÂMÂT” İSİMLİ ESERİNDE MODEL İNSAN (original) (raw)

2018, ULUSLARARASI İSLAM VE MODEL İNSAN SEMPOZYUMU 26-27 NİSAN 2018

Arap Edebiyatının önde gelen isimlerinden olan Zemahşerî’nin gençlik dönemi Selçuklu imparatorluğunun en parlak devrini yaşadığı, ilmî ve edebî faaliyetlerin teşvik ve himaye edildiği, müderrislere hazineden maaş bağlandığı ve medrese eğitimi alanların önemli makamlarda görevlendirildiği Sultan Melikşâh (ö. 485/1092) ile veziri Nizâmulmülk dönemine zamanına rastlar. Bu sebeple Zemahşerî iyi bir makam veya para elde edebilmek için başta Selçuklu veziri Nizâmülmülk olmak üzere Horasan ve İsfahan gibi çeşitli yerlerde devlet adamlarını öven kasideler yazmıştır. Kırk beş yaşına kadar bu tutumunu sürdüren Zemahşerî, kırk beş yaşında “nâhika” diye isimlendirdiği ağır bir hastalığa yakalandığında yaptıklarından pişmanlık duymuştur. Allah’a yalvararak iyileştiği takdirde makam ve mevki arzusundan vazgeçeceğini vaat etmiştir. Zemahşerî’nin bu hastalıktan sonra yazdığı ilk eser, Makâmâtu’z-Zemahşerî isimli eseridir. Zemahşerî, “mukaddimetu’l-kitab” ve “hutbetu’l-kitab” adlı bölümlerde makâmelerini yazmasına sebep olan asıl faktörün nefsini irşat etmek ve tevbe etmek olduğunu belirtmiştir. O, bu Makâmeleri okuyacak kişiden ondaki mana ile edebi sanatları anlamasını istediği gibi, nefsi arındırdığı ve kalbi temizlediği için onda geçen nasihatlerle de amel etmesini isteyerek, kendi üzerinden model bir insan profili ortaya koymaya çalışmıştır. Örneğin artık kanaatkâr olmanın tükenmez bir hazine olduğuna inanan Zemahşerî Makâmât’ının bir yerinde kendisine yönelttiği hitabında model insanı şöyle ifade etmiştir: “Ey Ebu’l-Kâsım! Şan ve şöhretinin yayılmasını, muasırlarının parmakla gösterdikleri bir kimse olmayı dileyerek geçirdiğin ömrüne esef ediyorum. Uzun yıllar boyunca hep bunu istedin, fakat hiçbir şey elde edemedin. Ey gâfil! Model insan kimdir bilir misin? Model insan gösterişten uzak, sessiz çalışan, insanların nazarında değersiz, fakat Allah’ın katında değerli olandır.” Bu çalışmada Zemahşerî’nin hayatında dönüm noktası niteliği taşıyan hastalığından sonra yazmış olduğu Makâmât isimli eseri ele alınacaktır. Diğer Makâmelerin aksine monolog bir tarz ile nasihatleri önce kendi nefsinde tatbik ederek nefsini irşat etmeye çalışan Zemahşerî’nin ulaşmak istediği veya tavsif ettiği model insanın özelliklerine değinilecektir. Anahtar Kelimeler: Model İnsan, Makâmât, Zemahşerî, Nasihat, İrşat.