Kutadgu Bilig'de 'Sonlama' ve 'Tüketme' Metaforu Olarak ye- Fiili (original) (raw)

2019, XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı

Türk dilinin ilk yazılı metinlerinden itibaren kullanıldığı görülen yė- fiili, tarihî süreçte metaforlaşarak “yemek yemek” anlamı dışında çok çeşitli anlam alanlarını karşılayacak şekilde kullanılmıştır. Örneğin kadgu yėmek şeklinde bir deyim oluşmuş ve soyut bir duygu durumu, somut anlamda kullanılagelen yė- fiili ile birlikte kullanılmıştır. Bu bildiride ise söz konusu fiilin Kutadgu Bilig’deki kullanımı, anlam çeşitlenmesi, metaforlaşma süreci üzerinde durulacaktır. Kutadgu Bilig Türk dili tarihinin en sembolik ve soyut durumları somutlaştırarak ifade eden yazılı metinlerinden birisidir. yė- fiilinin bu metindeki kullanımı da dikkat çekici derecede çeşitlenmiştir. Örnek vermek gerekirse gam yėmek “üzülmek”, baş yėmek “birinin felaketine sebep olmak”, cihan yėmek “dünyaya hâkim olmak”, nimet yėmek “nimete nail olmak” , nimet arzu yėmek “arzu ve nimetlere nail olmak”, tiriglik yėmek “hayatı tatmak, hayatını geçirmek”, ökünç yėmek “pişman olmak”, aş yėmek “yemek yemek”, aş içgü yėmek “yemek yemek”, ajun yėmek “dünyayı elde etmek, dünya saadetine nail olmak”, berge yėmek “kamçı/dayak yemek”, sakınç yėmek “dert edinmek”, çıgaylık yėmek “fakir düşmek”, dünya devlet yėmek “dünya ve devleti elde etmek” gibi birlikte kullanımlar; yė- fiilinin Kutadgu Bilig’de ne kadar geniş bir anlam alanını ifade etmeye elverişli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu kullanımların ortak özelliği ise sonlanmış, bitmiş bir durumu ifade etmeleridir. yė- fiilinin kendi bünyesinde barındırdığı “bitme/bitirme ve tükenme/tüketme” anlamı bu sözcüğün soyut anlamda böyle bir metaforlaşma süreci izlemesine imkân vermiştir.