19. yüzyılda İstanbul’un İdari Dönüşümünü Mahalle Ölçeğinde Yeniden Düşünmek (original) (raw)
Related papers
Kollardan Belediye Dairelerine: 19. Yüzyılda İstanbul'un İdari Dönüşümünü ve Mahallelerini Mekânsallaştırmak Mahalleler kelime anlamından öte insanların yaşadığı yer tasviriyle sınırlı kalmaz, aynı zamanda şehirlerdeki en önemli idari, mali, toplumsal ve denetim üniteleri olma özelliğine de sahiplerdir. Bu sebeple mahalleler, bir şehrin değişimini anlama yolunda önemli işaretleri yapısında barındırmaktadır. Nitekim 19. yüzyılda İstanbul'un idari dönüşümü de mahallelere odaklanıldığında görülmektedir.
19. yüzyıl İstanbul Mahalleleri Envanteri (1829-1885)
2023
Bu envanter 2020 yılında Marmara Ünivesitesi Şehir Çalışmaları Programı'nda tamamlandığım "XIX. yüzyılın Dönüşen İstanbulu'nda Mahalleler Kollar ve Belediyeler: Bir Envanter ve Haritalama Çalışması" isimli yüksek lisans tezimin EK-2 kısmının yeniden gözden geçirilmiş halidir.
Osmanlı şehirlerinde mahalleler bulunduğu coğrafyanın ve toplumun özellikleriyle inşa edilirken, devletin yaşadığı bürokratik, sosyo-ekonomik, demografik, siyasi ve kültürel dönüşümleri görmemizi sağlayacak aynalar olmuştur. İstanbul’un fethinden itibaren şehrin idari sınırlarının Bilâd-ı Selâse ve Dersaâdet olarak tasvir edilmesi mahalle ölçeğindeki çalışmaların özellikle Sur içine odaklanarak yapılmasına sebebiyet vermiştir. Ancak XIX. yüzyıla gelindiğinde kentin idari yapısı sur dışının da dâhil olacağı sınırlara erişirken, devletin yaşadığı bürokratik, kentsel ve toplumsal dönüşümlerden de etkilenerek “yeni İstanbul”un doğuşuna sebep olmuştur. Bu yeniliğin içinde İstanbul mahalleleri klasik ve modern şehir düzenin ara kesitinde varlığını sürdürmüş, XIX. yüzyılda yaşanan değişimlerin görülebildiği üniteler olmuştur. Ancak şehrin XIX. yüzyılda yaşandığı dönüşümde bu denli önemli göstergeler olan mahallelerin isimleri, konumları ve değişimlerine odaklanan herhangi bir çalışma literatürde yer almamıştır. Bu tez çalışması, İstanbul mahalleleri çalışmalarına tasvirsel ve metodolojik olarak katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Öncelikle 1829, 1830, 1845, 1869, 1877 ve 1885 tarihleri arasında belirlenen altı birincil kaynağa göre XIX. yüzyıl İstanbul mahalleleri tespit edilmiş ve bir envanter oluşturulmuştur. Envanterde yer alan bilgilere göre 1829’da 285 adet olan mahalle sayısı 1845 tarihinde 486’e ve 1885 tarihinde 518’e ulaştığı tespit edilmiştir. İkinci olarak envanterde yer alan bilgiler neticesinde mahallelerin muhtemel konumları ArcGIS programı kullanılarak haritalanmıştır. Böylece, mahallelerin yıllar içerisindeki süreklilik ve değişimleri, nüfus büyüklüğünü, idari yapısı ve sınırlarının analizinin yapılması mümkün olmuştur. Bununla birlikte, İstanbul’un bu yüzyıldaki kentsel ve idari dönüşümü tasvir edilerek kent yapısı mahalle ölçeğinden yorumlanmıştır. Bu sayede, İstanbul’un klasik nahiye-semt ve mahalle örgütlenmesinin bu dönemde sur içinde kollar ve mahalle olarak; zamanla diğer bölgeler içinse belediyeler ve mahalleler şeklinde örgütlendikleri görülmüştür.
Üsküdar’ın İdari Olarak Yeniden Yapılanması ve Mahalleleri (1845-1913)
Mahalleler insanların yaşadığı “yer” tanımından öte, Osmanlı şehirlerinin mali, toplumsal ve idari üniteleri olagelmiştir. Bu yüzdendir ki bir şehri anlamanın ilk aşaması mahallelerinin isimlerini ve konumlarını keşfetmekle mümkündür. Özellikle 19. yüzyıl itibariyle kent ve idari yapıda başlayan değişim mahallelere odaklanılarak analiz edildiğinde, suriçi ve surdışı ayrımının farklılaştığı ve şehrin tek bir bütün olarak kabul edildiği gözlemlenmektedir. Hiç şüphesiz bunun ilk nüveleri Şehremaneti’nin kurulmasından sonra idari bölümlenmenin daire-yi belediyeye geçişi aşamasında görülmüştür. 1858 yılında İntizam-ı Şehir Komisyonu İstanbul’u on dört belediye dairesine ayırmaya teşebbüs etse de, farklı tarihlerde, sayılarda ve isimlerde planlanan modellerin uygulanması devrin konjonktürel yapısı sebebiyle mümkün olmamıştır. Nihayetinden 1880 yılında hayata geçirilen model neticesinde şehir on daire-yi belediyeye ayrılmıştır. Bu tarihe kadar İstanbul, Şehremaneti ve halkın talebi doğrultusunda kurulan altı daire-yi belediyeye sahip olsa da, arşiv belgelerinde mahalleler suriçinde altı, surdışında altı kol olmak üzere toplam on iki kol idaresi altında zikredilmektedir. Bu kollardan Boğaziçi’nin Anadolu yakasındaki tüm mahalle ve karyeleri içine alan Üsküdar Kolu, hayata geçirilemeyen üç belediye modelinde farklı dairelere bölünerek bugünkü Üsküdar sınırlarına ulaştırılmaya çalışılmıştır. Sınırları farklı tarihlerde değişiklik gösterse de Kadıköy’den Revancık Kalesi’ne kadar uzanan Üsküdar Kolu bir yandan 1868 yılında 12. Daire-yi belediyye olarak tasarlanırken, diğer yandan 1877 Dersaadet Belediye Kanunu’na göre Anadolu Yakası’nı ihtiva eden yedi daireden müstakil olarak yer almayacaktır. Nitekim Üsküdar mahallelerinin Doğancılar ve Yenimahalle daire-yi belediyelerine tabi olması planlanmıştır. Şehirde koldan daireye tedrici bir geçişin olduğunun en somut kanıtlarından Üsküdar, 1880’de 9. daire olacak, 1908’de Dersaadet Belediye Kanunu’nun yeniden yürürlüğe girmesiyle lağv edilecek ve nihayetinde 1912’de belediye dairelerinin şubeye dönüştürülmesiyle 6. Şube ismini alacaktır. Literatürde 19. yüzyıl Üsküdar mahalleleri hakkında yer alan kıymetli çalışmaların aksine, bu tedrici dönüşümü yansıtan bir envanter yapmak Üsküdar mahallelerinin idari değişimini anlamlandırmak yönünde önemli verilere işaret etmesi bakımından son derecede önemlidir. Aynı zamanda mahallelerin farklı kaynaklardaki isim ve sayılarını karşılaştırmalı olarak analiz etmek, Üsküdar ölçeğinde İstanbul’un dönüşümü hakkında da bilgiler ihtiva etmektedir. Bu tebliğde öncelikli olarak Üsküdar Kolu’ndan daire-yi belediye ve şubeye dönüşüm sürecini gösteren mahalle envanteri hazırlanacak, ArcGIS programıyla mahallerin konumlarını gösteren haritalar üzerinden Üsküdar yorumlanacaktır. Literatürde özelikle 19. yüzyıl Üsküdar mahalleleri hakkında yer listelerden bağımsız ve yeni kaynaklardan oluşturacak bu envanter, 1845-1877 yılına kadar Üsküdar Kolu’na işaret edecektir. Bununla birlikte, 20.yüzyılın ilk çeyreğinde belediye dairesi ve şubesine tabi olacak Üsküdar mahallelerine odaklanılacaktır. Böylece tebliğ neticesinde Üsküdar mahallelerinin İstanbul’un bütünü içerisinde yeniden yapılandırılması hakkında tespitler ortaya konacaktır.
Beşiktaş’ın 19. Yüzyıldaki Kentsel Dönüşümüne Bir Bakış
Artuklu insan ve toplum bilim dergisi, 2020
Öz Ondokuzuncu yüzyıl, Osmanlı Devleti'nin modernizasyonu için önemli bir dönemdir. Şüphesiz batılılaşmanın somut delilleri, ilk olarak devletin başkenti İstanbul'da görülmeye başlamıştır. Bu yüzyılda modern şehircilik uygulamaları bağlamında Beyoğlu ile beraber Beşiktaş ilçesi önemli bir yer tutar. Ondokuzuncu yüzyılda Beşiktaş'ın bir yönetim merkezi olması onu öteki semtlerden farklı kılar. Şüphesiz ondokuzuncu yüzyıl öncesindeki yaşananlar bu dönemdeki ortamın hazırlanmasına vesile olmuştur. Aynı şekilde bu asırda yaşananlar, cumhuriyet dönemi Beşiktaşına da yön vermiştir. Bu sebeple makale; Beşiktaş'ın ondokuzuncu yüzyıldaki dönüşüm anlayışından önce Cumhuriyet ve ondokuzuncu yüzyıl öncesi tarihi gelişimlere de değinmektedir. Saray idaresinin ve dolayısıyla yönetici, memur sınıfının semte taşınması ile Beşiktaş'ta şehircilik ve sosyal açıdan bir dönüşüm başlamıştır. Çalışmanın amacı, bu dönemde Beşiktaş semtinde meydana gelen dönüşümleri neden sonuç çerçevesinden incelemektir. İstanbul'un genel çehresinde görülen değişim ve dönüşümler saray olgusu ile Beşiktaş'ta hızlı yaşanmıştır. Bu yüzyılda kentsel dönüşümleri, mimariyi dolayısıyla sosyal yapıyı ve ekonomik durumu etkileyen bir döngüsel bir süreç tanımlanabilir. Başka bir ifadeyle Beşiktaş'a sarayla birlikte gelen zengin halkın ekonomik gücü ve sosyal yaşantısı mimariye, kentsel ve sosyal dokuya yansımıştır.