Klasztory w Gdańsku w XVI w., [w:] Gdańsk w okresie nowożytnym (Kultura, religia, polityka, społeczeństwo i stosunki międzynarodowe) / Danzig in der frühen Neuzeit (Kultur, Religion, Politik, Gesellschaft und internationale Beziehungen), red. W. Długokęcki, J. Sarnowsky, Gdańsk 2021, s. 124–144. (original) (raw)

Zusammenfassung Rafał Kubicki Danziger Klöster im 16. Jahrhundert Im Artikel werden Veränderungen geschildert, die im Funktionieren der Klöster in Danzig im 16. Jahrhundert stattfanden. Das Phänomen wird sowohl aus dem Standpunkt der Stadtbehörden als auch der einzelnen Klöster gezeigt. Berücksichtigt werden alle Kongregationen, die im damaligen Siedlungskomplex Danzig existierten. Zu Beginn des 16. Jahrhunderts funktionierten hier vier Klöster. Außer den drei Bettelorden – Dominikaner–, Karmeliter‑ und Franziskanerorden – auch das doppelte Kloster des Erlöserordens, in dem neben den zahlenmäßig dominierenden Birgittenschwestern auch eine Gruppe von Mönchen dieser Kongregation lebte. Zu den mit diesen Klöstern verbundenen Kreisen können auch die Gemeinschaften der Terziaren und Terziarinnen gezahlt werden, die von den Bettelmönchen geleitet wurden. Dazu gehörten vor allem die Beginenhäuser, die mit den Dominikanern verbunden waren, und die Gemeinschaft der Karmeliterschwestern, die unter der Obhut des hiesigen Klosters standen, sowie auch das Büßerinnenhaus beim Birgittenkloster. Einer der wichtigsten Faktoren, die im 16. Jahrhundert einen Einfluss auf den Wandel in Danzig hatten, waren Ereignisse rund um die Entwicklung der Reformation. Eine grundsätzliche Bedeutung hatten sie vor allem für die Organisation der kirchlichen Strukturen in der Stadt, darunter auch für die hier befindlichen Klöster. In der erörterten Periode konnten drei der vier Danziger Klöster die Organisationskrise überstehen, die mit der Entwicklung der Reformation verbunden war. Nur das Franziskanerkloster erlebte seinen Untergang. Die restlichen drei verdankten ihr Überleben vor allem der Unterstützung des Königshofes und des Bischofs von Leslau (Włocławek), die Dominikaner und die Karmeliter hingegen – auch ihren eigenen Behörden. In den gewandelten äußeren Bedingungen mussten sich alle drei Gemeinschaften einen neuen Tätigkeitsmodus ausarbeiten, auch was die Organisation der materiellen Grundlagen ihrer Existenz anbelangt. In den erhaltenen Quellen bildete der Stadtrat einen Bezugspunkt für die Klöster, der zumindest eine Beschränkung ihrer Einflüsse und unter günstigen Umstanden – ihre gänzliche Beseitigung aus dem städtischen Raum anstrebte: Letzteres gelang ihm nur im Falle der Franziskaner. Viel weniger wissen wir leider über die Beziehungen der Klöster mit der sozialen Basis. Zum Beispiel war die während der Exzesse in den 70er Jahren des 16. Jahrhunderts manifestierte Feindschaft des Pöbels sowohl durch konfessionelle Faktoren als auch durch die aktuelle Situation in der Stadt motiviert. Infolge der Veränderungen beschränkten sich die seelsorgerischen Einflüsse der Klöster im ausgehenden 16. Jahrhundert auf die katholische Minderheit. Dies bedeutete, dass sie vorwiegend mit den niedrigsten Gesellschaftsschichten arbeiteten, die im hohen Prozentsatz aus dem ethnisch polnischen Element bestanden. Interessant ist, dass eine gewisse Kontinuität der Kontakte mit den Zunftorganisationen in der Stadt vermerkt werden kann. Das alle weist auf die Komplexität des Wandels hin, dem die Bevölkerung von Danzig im 16. Jahrhundert – und in der Folge auch ihr Verhältnis zu den in der Stadt verbliebenen katholischen Institutionen, also vor allem zu den Klöstern – unterzogen wurde. Streszczenie Rafał Kubicki Klasztory w Gdańsku w XVI w. W artykule przedstawiono zmiany zachodzące w warunkach funkcjonowania klasztorów w Gdańsku w XVI w. Ukazując to zjawisko zarówno z perspektywy władz miasta, jak i poszczególnych klasztorów. Pod uwagę wzięto wszystkie zgromadzenia, działające w ówczesnym kompleksie osadniczym Gdańska. W początkach XVI w. istniały tu cztery klasztory. Obok trzech wspólnot mendykanckich: dominikanów, karmelitów i franciszkanów, także klasztor podwójny zakonu św. Brygidy, w którym obok dominujących liczebnie sióstr, istniała także grupa zakonników tego zgromadzenia. Do kręgów związanych ze wspomnianymi klasztorami można jeszcze zaliczyć wspólnoty tercjarzy i tercjarek prowadzone przez mendykantów. W tym przede wszystkim domy beginek, związane z dominikanami i wspólnotę sióstr karmelitanek, działającą pod opieką tutejszego klasztoru karmelitów oraz dom pokutnic przy klasztorze brygidek. Jednym z najważniejszych czynników, mających wpływ na zmiany dokonujące się w Gdańsku w XVI w., były wydarzenia związane z rozwojem reformacji. Zasadnicze znaczenie miały one przede wszystkim w wypadku organizacji struktur kościelnych w mieście, w tym szczególnie istniejących w nim klasztorów. W omawianym okresie kryzys organizacyjny związany z rozwojem reformacji przetrwały trzy z czterech gdańskich klasztorów. Upadł jedynie klasztor franciszkanów. Pozostałe zaś swoje przetrwanie zawdzięczały głównie wsparciu dworu królewskiego oraz biskupa włocławskiego, a dominikanie i karmelici również władzom własnych zgromadzeń zakonnych. W zmienionych warunkach zewnętrznych wszystkie trzy wspólnoty musiały wypracować nowy sposób działania, w tym także odnośnie organizacji podstaw materialnych swojej egzystencji. W zachowanych źródłach punktem odniesienia dla klasztorów była rada miasta, która dążyła do ograniczenia ich wpływów, a w sprzyjających okolicznościach do całkowitego usunięcia z przestrzeni miejskiej, co udało się jej zrealizować jedynie w wypadku franciszkanów. Niestety znacznie mniej wiemy na temat relacji klasztorów z zapleczem społecznym. Przykładowo niechęć pospólstwa manifestowana w ekscesach z lat 70-tych XVI w. motywowana była zarówno czynnikami konfesyjnymi, jak i bieżącą sytuacją polityczną miasta. W efekcie zachodzących zmian, pod koniec XVI w. oddziaływanie duszpasterskie klasztorów ograniczone było do mniejszości katolickiej. Oznaczało to pracę przeważnie wśród najniższych warstw społecznych, które w dużym procencie składały się z elementu etnicznie polskiego. Co ciekawe, równocześnie widoczna jest pewna ciągłość w kontaktach z organizacjami cechowymi w mieście. Wszystko to wskazuje na złożoność przemian jakim podlegała sama społeczność Gdańska w XVI w., a w konsekwencji i jej stosunek do pozostałych w mieście instytucji katolickich, w tym przede wszystkim do klasztorów.