Halid Said’e Göre Osmanlı, Özbek, Kazak Lehçelerinde Şekil/Zaman Ekleri ve Bu Eklerin Şu Andaki Durumu (original) (raw)

Di̇yarbakir İli̇ Ağizlarinda Şi̇mdi̇ki̇ Zaman Ekleri̇ Ve Kullanilişlari

Mecmua, 2020

Türkçenin tarihî gelişimi içinde şimdiki zaman kipinin farklı bir yeri vardır. Şimdiki zaman için uzun süre müstakil bir ek kullanılmamıştır. Eski Türkçe ve Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde genellikle geniş zaman eki şimdiki zamanı da karşılamış, Osmanlı Türkçesinde geniş zamanla birlikte -yor eki de kullanım sahasına çıkmış, standart Türkiye Türkçesinde -yor, -makta/mekte, -mada/-mede ekleri bu görevi üstlenmiştir. Türkiye Türkçesi ağızlarında ise şimdiki zaman için nadiren -yor eki ve geniş zaman eki, çoğunlukla yörelere göre değişen çeşitli ekler, bazen de -iK gelir, -Ip otur-ur gibi ek+yardımcı fiil yapıları kullanılmaktadır. Şimdiki zamanı karşılayan eklerin ve yapıların bu çeşitliliği ağızların tasnifinde bir ölçüt olacak kadar dikkat çekicidir. Diyarbakır ili ağızlarında ölçünlü dilin etkisiyle şimdiki zaman için -yor eki de kullanılmaktadır. Ancak ilin ağızlarına ait ekler çoğunlukla -i ve -iy, nadiren -ye ve -yer'dir. Bunlardan -i, Diyarbakır merkez ağzı ile Bismil ağ...

Tezkire-i Şeyh Safî’deki -A ėr- Odaksıl Şimdiki Zaman İşaretleyicisi

bilig – Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 2020

Türkçedeki odaksıl şimdiki zaman -(ı)yor ekinin, yorı- “yürümek” tasvir fiilinin yorır geniş zaman çekiminden hece yutumu ile oluştuğu ve aslında ayrı bir kelime olan bu ekin sonradan ekleştiği genel olarak kabul görmüştür. Lars Johanson, bu genel görüşe katılmaz ve Azerbaycan Türkçesindeki şimdiki zaman işaretleyicisi {-(y)Ir}’ın, büyük bir ihtimalle zarf-fiil + er-ür (er- ‘olmak’) biçiminde bir tasvirî fiilden geliyor olması gerektiğini söyler. Bu çalışmada Lars Johanson’un “büyük bir ihtimalle” diyerek belirttiği, fakat tanıklayamadığı -A ėr- şimdiki zaman ekinin örnekleri verilmiştir. Verilen örnekler İbn Bezzâz’ın Farsça Safvetu’s-Safâ adlı eserinden XVI. yüzyılda Neşâtî tarafından Azerbaycan sahasında Türkçeye çevrilen “Tezkire-i Şeyh Safî”den alınmıştır. Böylelikle, -A ėr- yapısı, Azerbaycan Türkçesinde odaksıl şimdiki zaman işaretleyicisi olarak ilk defa tanıklanmış olacaktır

Kazak Türkçesi̇ndeki̇ Farsça Kökenli̇ Ekler Ve Sonek Vazi̇fesi̇nde Kullanilan Emi̇r Gövdeleri̇

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi türk dili ve edebiyatı dergisi, 2011

Türkçe ile Farsça arasındaki etkileşim yüzyıllara dayanmaktadır, bu etkileşim sonucunda Türkçeye pek çok Farsça kelimenin yanısıra, bazı Farsça ekler ve ek vazifesinde kullanılan emir gövdeleri de girmiştir. Makalemizde bu eklerin ve emir gövdelerinin Kazak Türkçesindeki durumu ele alınmaktadır. Farsça unsurların Kazak Türkçesine geçiş sürecinde geçirdikleri anlam ve biçim değişiklikleri çalışmamızda ortaya konmaktadır.

Irk Bitig’deki Söz Varlığının Çağdaş Kazak Türkçesiyle Karşılaştırılması Üzerine

VI. Uluslararası Rumeli [Dil, Edebiyat ve Çeviri] Sempozyumu, 2024

Irk Bitig, Eski Uygur Türkçesi döneminden günümüze ulaşan bir fal kitabıdır. Türkçenin tarihî dönemleri içerisinde, Türk runik harfleriyle yazılmış ilk kitap olma özelliğini taşımaktadır. Tun-huang’ın yakınındaki Bin Buda Mağaraları’nın el yazmaları deposunda keşfedilen bu eser, birbirinden farklı biçimde yazılan altmış beş faldan oluşmaktadır. Eski Uygur Türklerinin kültürel ve tarihî mirasında önemli bir yer tutan bu eserin yazılış tarihi, kesin olarak bilinmemektedir. Bununla beraber, eserin dil ve yazı özelliklerinden hareketle IX. yüzyılın başlarında yazıldığı düşünülmektedir. Eski Türkçe döneminden itibaren yazılı bir edebiyat geleneğine sahip olan Eski Uygur Türkçesi ve bu döneme ait tarihî yazılı belgeler Türkçenin zengin söz varlığını meydana getirmektedir. Tarihî Türk dillerinin katmanlaşması ve ayrı ayrı gelişmesi sonucunda, her dönemin yazı dilinin kendine özgü karakteristik özellikleri ayırt edici hâle gelmiştir. Türkiye’de yapılan bazı çalışmalarda, Irk Bitig, tarihî Türk lehçeleri ve dönemin metinleriyle karşılaştırmalı biçimde ele alınmıştır. Diğer yandan, Irk Bitig’in çağdaş Türk lehçeleriyle de müstakil biçimde karşılaştırılması, eskicil unsurların bu lehçelerdeki kullanımları hakkında önemli veriler sunacaktır. Bu çalışmada, Eski Türk runik harfleriyle yazılmış Irk Bitig’deki söz varlığının çağdaş Kazak Türkçesiyle karşılaştırılması üzerine durulmuştur. Çalışmanın amacı, Kazak Türkçesi ile Irk Bitig’deki söz varlığının ortak unsurlarını ortaya koymaktır. Kazak Türkçesindeki söz varlığı, “Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü” adlı eserin taranmasıyla tespit edilmiştir. Irk Bitig’de yer alan kelimeler yapı ve anlam özellikleri bakımından Kazak Türkçesindeki kullanımlarıyla karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Böylelikle, Kazak Türkçesinin bugünkü kelime kadrosunda yer alan ab (<Kzk.aw) “avcılık, av”, aç- (<Kzk. aş-) “açmak”, bil- (Kzk. bil-) “bilmek” bol- (Kzk. bol-) “olmak” gibi pek çok kelimenin Irk Bitig’de görülen biçimleriyle yapı ve anlam bakımından önemli ölçüde benzerlikler belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Irk Bitig, çağdaş Türk lehçeleri, Kazak Türkçesi, söz varlığı, anlam bilim. Irk Bitig is a fortune-telling book that has survived from the Old Uighur Turkish period. It has the distinction of being the first book written in Turkish runic letters within the historical periods of Turkish. This book discovered in the deposit of manuscripts in the Halls of the Thousand Buddhas near Tun-huang, consists of sixty-five fortunes. The exact date of writing of this work, which holds an important place in the cultural and historical heritage of the Ancient Uighor Turks, is not known with certainity. However, based on the language and writing features of the work, it is assumed to have been written in the early IXth century. Old Uighur Turkish, which has a written literary tradition since the Old Turkic period, and the historical written documents of this period constitute the rich vocabulary of Turkish. As a result of the differantiation and development of historical Turkic languages, the unique characteristic features of the written language of each period have become distinctive. In some studies conducted in Turkey, Irk Bitig has been discussed comparatively with historical Turkish dialects and texts of the period. On the other hand, an independent comparison of Irk Bitig with contemporary Turkish dialects will provide important data about the use of archaic elements in these dialects. This study focuses on comparing the vocabulary in Irk Bitig, written in Old Turkic runic letters, with contemporary Kazakh Turkish. The aim of the study is to reveal the common elements of the vocabulary in Kazakh Turkish and Irk Bitig. The vocabulary in Kazakh Turkish was determined by scanning the work called "Kazakh Turkish-Turkey Turkish Dictionary". The words in Irk Bitig were examined comparatively with their usage in Kazakh Turkish in terms of their structure and meaning. Thus, significant similarities in terms of structure and meaning have been determined with the forms of many words in the current vocabulary of Kazakh Turkish with their forms seen in Irk Bitig such as ab (<Kzk.aw) "hunting, prey", ac- (<Kzk. aş-) "to open", bil- (Kzk. bil-) "to know", bol- (Kzk. bol) “to be”. Keywords: Irk Bitig, Contemporary Turkish Dialects, Kazakh Turkish, Vocabulary, Semantics.

Kazak Türkçesinde Sıfat-Fiillerin Zaman Değerleri Üzerine

2021

Göreceli bir kavram olan zaman, felsefeden başlamak üzere felsefe temelinde doğmuş bütün bilim dalları için araştırma sahası hâline gelmiştir. Zaman, dil açısından incelendiğinde gerçek zaman ve fiil zamanı olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Fiillerin çekim ekleri vasıtasıyla geçmiş, gelecek, şimdiki vb. zaman karşılıkları olduğu gibi sıfat-fiil eklerinin de zaman değerleri vardır. Bu zaman değerleri ekin ihtiva ettiği zaman değerlerinin dışında işlevsel ve anlamsal açıdan incelendiğinde farklı zaman değerlerini de ifade edebildiği bilinmektedir. Çalışmada, Kazak edebî metinlerinden hareketle sıfat-fiil eklerinin hangi zaman değerlerini karşıladığı işlevsel-anlamsal açıdan incelenmeye çalışılmıştır. Kazak gramerlerinde tespit edilen sınıflandırmalardan farklı olarak çalışmada, sıfatfiillerin zaman değerleri işlevsel-anlamsal açıdan ele alınmıştır. Sıfat-fiiller incelenirken bir sıfatfiil ekinin birden fazla zamana gönderme yaptığı da göz önünde bulundurularak her sıfat-fiil ekinin altında hangi zaman değerine sahip olduğu örneklerle ortaya koyulmuştur. Ayrıca, çalışmada sıfat-fiil eklerinin zamanla kalıplaşarak isim ve sıfat türetme işlevi kazanması nedeniyle örneklerde geçen fiil + sıfat-fiil yapısının sözlüklerde madde başı olarak yer alıp almamasına da özellikle dikkat edilmiştir. Böylece çalışma için sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmadığı, yani temel işlevini kaybetmediği örnekler seçilmeye çalışılmıştır.