Eleştirinin Eleştirisi: Bilgi Tanımı Bağlamında Hüsâm Çelebi’nin Hatibzâde Tenkidi (original) (raw)

Abstract

Since the early period of Islamic thought, studies on the subject of existence, knowledge, and value have been made by theologians. While some theology-philosophy books started with the subject of existence, some of them started with the subject of knowledge. It is known that knowledge is closely related to faith. Due to this close contact, theologians have built their philosophy of knowledge around titles such as the definition, limits, sources and possibilities of knowledge. Rather than discussing faith, which has a predominant subjective aspect, the field of knowledge, which is a more objective field, has been highlighted. Thanks to the transfer of faith to the knowledge field, people were able to conduct their discussions on rational grounds. It is foreseen that the issue will be inconclusive when faith is discussed alone. Every person is free to believe anything, regardless of right or wrong, but the same freedom does not exist in the field of knowledge. Knowledge has an objective and controllable structure. Therefore anyone who is trying to convey his or his/her belief to others should definitely explain his/her belief on a rational basis. Belief should be brought closer to knowledge in order to spread the sharing of faith. Belief cannot be examined, but knowledge cannot be ruled out. The close relationship of knowledge with belief should not be overlooked. On account of this for theologians faith and belief consist of affirmation. So what is knowledge, what does it mean to know? Is knowing the same as believing? Is the person who says he knows something different from the person who says he believes something? All these questions seem to necessitate the definition of knowledge as well as belief. The definition of knowledge changes according to schools and scholars in Islamic thought. Some scholars claim that absolute knowledge cannot be defined by counting its self-evident (badīhī). However, according to the great majority, knowledge is theoretical and therefore its definition can be made. In the history of kalām, many definitions of knowledge have been made and criticized. In the article, the definition of knowledge as “an adjective that obliges to differentiate” will be investigated. According to this definition, another important feature of knowledge is that differentiation is not likely to contradict. In the final analysis, the category of knowledge is an adjective. Through the agency of this adjective, the subject knows. Knowledge is a separate activity. For something known to be knowledge, it must be certain and not otherwise likely. An imprecise comprehension is not considered knowledge according to theologians. This kind of knowledge definition, which was presented perfectly in the theological books of the late period, was criticized by Khaṭībzāde (d. 901/1496) from ten aspects. Ḥusām Çelebi (d. 926/1520), on the other hand, found all ten criticisms of Khaṭībzāde weak in different aspects. Çelebi found all ten criticisms of Khaṭībzāde weak in different aspects. In the article, first Khaṭībzāde’s criticisms will be explained in order, then Çelebi’s counter-criticism will be examined and strengths and weaknesses in the statements of both will be pointed out.

Loading...

Loading Preview

Sorry, preview is currently unavailable. You can download the paper by clicking the button above.

References (48)

  1. bilmediğini bilmemek (cehl-i mürekkep) ve ayrıca doğruyu taklit edenin itikadı dışarı atılmıştır. Taklit ister doğruya ister yanlışa olsun bir bağlılık türüdür. Ancak bu bağlılıkta dış açılım (inkişaf) ve iç açılım (inşirah) bulunmaz. 21 Tüm bu bilgilerin ardından Hatibzâde'nin (öl. 901/1496) 22 Risâle fî ta'rîfi'l-'ilm adlı eseri çerçevesinde bilgi tanımına ilişkin eleştirileri özetlenecek, 23 bilahare Hüsâm Çelebi'nin (öl. 926/1520) 24 Hâşiye fî mâ yeteallak bi-ta'rîfi'l-'ilm min def'i 'itirâzât-ı Hatîbzâde 25 isimli çalışması bağlamında karşı eleştirileri araştırılacak- tır. 26
  2. Hüsâm Çelebi, Hatibzâde'nin Risâle fî ta'rîfi'l-'ilm çalışmasını kendi eserinde birebir verir, ardından "ben derim ki" diyerek kendi görüşlerini açıklar. 27 Yapı- 21
  3. Cürcânî, Şerhu'l-mevâkıf, 1/177.
  4. Ahlâkî değerlerin kaynağı ve insan fiillerinde Hatibzâde'nin Eş'arî düşüncede olduğunu gösteren çalışması ve hakkında yapılan bir değerlendirme yazısı için bk. Mustafa Borsbuğa -Coşkun Borsbuğa, "Hatibzâde Muhyiddin Efendi'nin Hâşiye ʿale'l-Mukaddimâti'l-Erbaʿa Adlı Hâşiyesinin Tahkik ve Tahlili", Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/2 (31 Aralık 2021), 226.
  5. Hatibzâde'nin bilgi tanımına yönelik eleştirilerini birden ona kadar sıralı bir şekilde analiz eden bir çalışma yapılmıştır. Ayrıca ilgili yazma risâlenin nüshaları da belirtilmiştir. Mebrure Hanife Özbakir, "Hatîbzâde'nin el-Mevâkıf'ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri", Kilitbahir 18 (Mart 2021), 89.
  6. Taşköprizâde, Hüsâm Çelebi'nin vefat tarihini vermiş; Hâşiye: Şerhu't-Tecrîd, Hâşiye: Şerhu'l-Vikāye, Risâle fî istihlâfi Hatîb, Risâle fî cevâzi'z-zikri'l-cehrî adlı eserlerinden bahsetmiş ancak burada Hâşiye ala şerhi'l-mevâkıf fî ta'rîfi ilmi'l-kelâm ve nüshalarda bunun ardına gelen bilgi tanımı ile ilgili çalışmasına değinmemiştir. Ahmed Efendi Taşköprizâde, Eş-şakā'iku'n-Nu'mâniyye fî ulemâi'd-devleti'l-Osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin), ed. Derya Örs (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019), 610. Ayrıca akademik bir araştırma, [Veliyüddin, 3244, 41 b -48 b ] nüshasının [41 b ] varağına düşülen önemli nota binaen eseri Hüsâm Çelebi'ye nispet etmiştir. Levent Öztürk, "Hüsâm Çelebi (öl. 926/1520)'nin Hayatı ve Eserleri", Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 465. Başka bir çalışma ise Adana İl Halk Kütüphanesi [01, Hk 115/2] koleksiyonuna dayanarak Risâle fî ta'rîfi ilmi'l-kelâm eserini Hüsâm Çelebi'ye izafe etmiştir. Murat Polat, "Amasya Müftüsü Hüsâm Çelebi'nin (öl. 926/1520) 'Risâle fî Raksi'l-Mutasavvıfa' adlı Eserinde Mûsikî ve Semaya Fıkhî Açıdan Bakış", Geçmişten Günümüze Uluslararası Dinî Mûsikî Sempozyumu, ed. Şuayip Özdemir-Ayşegül Gün (Ankara: Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu Başkent Klişe ve Matbaacılık, 2017), 601. Mevâkıf hâşiyesi veya kelâm ilminin tanımına yönelik bu eserin mütemmim parçası, bilgi tanımı ile ilgili risâle olmalıdır. Kelâm ilminin tanımı meselesi, Hüsâm Çelebi'yi bilginin tanımını araştırmaya sevk etmiş gözükmektedir.
  7. Risâlenin [Veliyüddin, 3244, 49 a -50 a ] olmak üzere tek el yazma nüshası tespit edilmiştir. Risâlenin tam adı nüshanın zahriyesinden alınmış, eserin Hüsâm Çelebi'ye ait olduğu yine bu nüshanın [41 b ]'e kaydedilen not sayesinde belirlenmiştir. Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman Hüsâm Çelebi, Hâşiye fî mâ yeteallak bi-ta'rîfi'l-'ilm min def'i 'itirâzât-ı Hatîbzâde (İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin,
  8. -Devvânî'ye (?) nispeti kuşku ile karşılanmalıdır. Her iki risâle üzerine yapılacak tahkikli neşir çalışması risâlelerin aynı ve ayrı olduğu konusunda belirleyici olacaktır. Risâle fî ta'rîfi'l-'ilm (İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin, 3270), 118 a .
  9. Hüsâm Çelebi'nin Hâşiye ala şerhi't-Tecrîd'i bağlamında varlık felsefesine (umûr-ı âmme) temas eden bir araştırma için bk. Yasin Apaydın, Metafiziğin Meselesini Temellendirmek: Tecrîd Geleneği Bağlamında Umûr-ı Âmme Sorunu (İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019), 276.
  10. Hüsâm Çelebi'nin sıkı bir Hatibzâde eleştirmeni olduğuna dair güçlü işaretler vardır. Onun Hâşiye ala şerhi't-Tecrîd'inin derkenâr notlarına bakılırsa pek çok yerde Hatibzâde'yi hedef aldığı görülecektir. Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman Hüsâm Çelebi, Hâşiye ala şerhi't-Tecrîd (İstanbul: Süleymaniye Kaynakça Akkuş, Süleyman -Erdinç, Ziya. "Sa'düddîn Teftâzânî'de Bilgi Teorisi". Usûl: İslam Araştırmaları 21 (2014), 7-38.
  11. Alper, Ömer Mahir. "'Eş'arîlerin Kavâidi ve Felâsifesinin Gavâili' Ötesinde: Osmanlı Dönemi Mâtürîdî Kelâmcısı Mevlânâ Mehmet İzmîrî'de Bilginin Mâhiyeti Sorunu". İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdiyye Geleneği: Tarih, Yöntem, Doktrin Prof. Dr. Bekir Topaloğlu Anısına. ed. Hülya Alper. 257-303. İstanbul: Marmara İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
  12. Alper, Ömer Mahir -Apaydin, Yasin. Molla Lutfi ve Fütûhât'i. Ankara: Türkiye Bilimler Akademi- si, 2021.
  13. Apaydın, Yasin. Metafiziğin Meselesini Temellendirmek: Tecrîd Geleneği Bağlamında Umûr-ı Âmme So- runu. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
  14. Apaydın, Yasin -Orkhan, Musakhanov. Kelâm ile Tasavvuf Arasında: Bahâeddinzâde ve Kader Anla- yışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
  15. Attâr, Hasan b. Muhammed. et-Tezhîb: Şerhu'l-Habîsî ala Tehzîbi'l-mantık ve kelâm. Kahire: Matbaat-i bâbi'l-Halebî, 1355.
  16. Baloğlu, Adnan Bülent. "Doğru Bilgi Tanımına Ulaşma Çabası: Ebu'l-Mu'în en-Nesefi Örneği". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2003), 3-20.
  17. Borsbuğa, Mustafa -Borsbuğa, Coşkun. "Hatibzâde Muhyiddin Efendi'nin Hâşiye ʿale'l- Mukaddimâti'l-Erbaʿa Adlı Hâşiyesinin Tahkik ve Tahlili". Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/2 (31 Aralık 2021), 209-346. https://doi.org/10.5281/ zenodo.5803745
  18. Bozkurt, Mustafa. "Kelamcılarda Bilginin Tanımı Problemi". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi 12/1 (2008), 253-274.
  19. Cîzâvî, Muhammed Ebu'l-Fadl er-Revvâkî. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi muḫtaṣari'l-müntehâ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
  20. Cürcânî, Seyyid Şerif. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi muḫtaṣari'l-müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-'İlmiyye, 2004.
  21. Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu'l-mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
  22. Cürcânî, Seyyid Şerif. Tesdîdü'l-kavâid fî şerhi Tecrîdi'l-akāid (Hâşiye-i Tecrîd içinde). thk. Altaş Eş- ref. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
  23. Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı: -İlk Dönem Sünnî Kelâm Örneği-. İstanbul: İslam Araş- tırmaları Merkezi Yayınları, 2012.
  24. Erdinç, Ziya. Teftâzânî'de Bilgi Teorisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
  25. Erdinç, Ziya. "Teftâzânî'nin Bilginin Tanımlanması Problemine Yaklaşımı". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/42 (2019), 257-286. https://doi.org/10.30623/ harranilahiyatdergisi.641126
  26. Erdinç, Ziya. "Teftâzânî'nin Düşünce Sisteminde İnsanî Nefsin Varlığı ve Hakikati". Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 7/2 (2021), 157-194. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.7.2.M0137
  27. Ferhârî, Ebû Abdurrahman Abdulaziz b. Ahmed b. Hamîd. en-Nibrâs: Şerhu şerhi'l-akāid. İstanbul: Âsitâne Kitabevi, 2009.
  28. Haklı, Şaban. "Fahreddin er-Râzî'nin Bilgi Teorisi". İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker -Osman Demir. 423-452. İstanbul: İslam Araştırma- ları Merkezi Yayınları, 2013.
  29. Hasan Çelebi, Muhammed Şah Fenârî. Hâşiye 'ala Şerḥi'l-Mevâḳıf (Şerḥu'l-Mevâḳıf içinde). 8 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-'İlmiyye, 2. Basım, 2012.
  30. Hatibzâde, Muhyiddin Mehmed. Risâle fî ta'rîfi'l-'ilm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1459, 188b-190a.
  31. Hüsâm Çelebi, Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman. Hâşiye ala şerhi't-Tecrîd. İstanbul: Süley- maniye Kütüphanesi, Laleli, 2214, 1b-28a.
  32. Hüsâm Çelebi, Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman. Hâşiye ala şerhi't-Tecrîd. İstanbul: Süley- maniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2844, 115a-132b.
  33. Hüsâm Çelebi, Hüsâmeddin Hüseyin b. Abdurrahman. Hâşiye fî mâ yeteallak bi-ta'rîfi'l-'ilm min def'i 'itirâzât-ı Hatîbzâde. 3244, İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, 49a-55a.
  34. Îcî, Adudüddin. Şerḥi muḫtaṣari'l-müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü'l- Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
  35. Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak: Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye'ye Girişi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2012.
  36. Kaş, Murat. "Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme". Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/3 (2018), 49-81. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.3.M 0061
  37. Nesefî, Ebü'l-Muîn. Tebṣıratü'l-edille fî uṣûli'd-dîn. thk. Hüseyin Atay -Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
  38. Özbakir, Mebrure Hanife. "Hatîbzâde'nin el-Mevâkıf'ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri". Kilitbahir 18 (21 Mart 2021), 81-100. https://doi.org/10.5281/ zenodo. 4625777
  39. Özervarlı, Mehmet Sait. "Alâeddin el-Üsmendî'nin Kelâmcılığı ve Bilgi Teorisi: Mâverâünnehir Kelâm Düşüncesine Bir Katkı". İslâm Araştırmaları Dergisi 10 [Doç. Dr. Ahmet Gürtaş Ha- tıra Sayısı] (2003), 39-63.
  40. Özturan, Mehmet. "Seyyid Şerîf Cürcânî'nin Risâle fi Taksîmi'l-İlm Adlı Eserinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi". Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi I/2 (2015), 101- 138.
  41. Öztürk, Levent. "Hüsâm Çelebi (ö. 926/1520)'nin Hayatı ve Eserleri". Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 453-468.
  42. Öztürk, Levent. "Hüsâm Çelebi'nin (ö. 926/1520) Risâle Ma'mûle li-Beyâni Ahvâli'l-Kenâisi Şer'an Adlı Eseri". İslâm Araştırmaları Dergisi 5 (2001), 135-156.
  43. Polat, Murat. "Amasya Müftüsü Hüsâm Çelebi'nin (ö.926/1520) 'Risâle fî Raksi'l-Mutasavvıfa' adlı Eserinde Mûsikî ve Semaya Fıkhî Açıdan Bakış". ed. Şuayip Özdemir -Ayşegül Gün. 597-612. Ankara: Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu Başkent Klişe ve Matbaacılık, 2017.
  44. Polat, Murat. "Tahkîku risâle fî Raksi'l-Mutasavvıfe li-Hüsâm Çelebî". İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 131-170. https://doi.org/ 10.26570/isad.513168
  45. Râzî, Fahreddin. Nihâyetü'l-'ukûl fî dirâyeti'l-usûl. thk. Said Fûde. Beyrut: Dârü'z-Zehâir, 2015. Risâle fî ta'rîfi'l-'ilm. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin, 3270, 118a-127a.
  46. Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Eş-şakā'iku'n-Nu'mâniyye fî ulemâi'd-devleti'l-Osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin). ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
  47. Teftâzânî, Sa'düddîn. Şerhu'l-makāsıd. thk. İbrahim Şemseddin. 3 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l- İlmiyye, 2. Basım, 2011.
  48. Türker, Ömer. İbn Sînâ Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2010.