Budist Uygurlarda Bir Ritüel Aleti Olarak “Hançer”: Bögde ve Kazgok (original) (raw)

Eski Uygurcada Budizm'e Ait Bir Ritüel: bakçan olur-

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi Journal of Turkish Language and Literature, 2022

Dinî pratikler içerisinde önemli bir yer işgal eden ritüeller, pek çok inanış sisteminde bulunmaktadır. Bu inanış sistemlerinden biri olan Budizm’de de ritüellerin kapsamı geniş olmakla birlikte çoğunlukla manastır etrafında gerçekleştirilen pratik uygulamalardan söz edilmektedir. Manastırda gerçekleştirilen uygulamalardan biri olan ve Eski Uygurcada bakçan sözü ile karşılanan ritüel, genellikle “yaz yağmurlarının üç ayı boyunca ikamet; inziva” gibi belli bir dönem boyunca bir yerde ikameti salık veren bir uygulamadır. Bunun yanında bakçan sözünün Çin Budizmi’nin bir yansıması olarak Eski Uygurca metinlerde “yaz inzivası”nın yanında “kış inzivası”nı da karşılar şekilde kullanılıyor olması dikkat çekicidir. Buna göre, bu çalışmada kelimenin kavram alanı Eski Uygurca metinlere ait örnekler ışığında tespit edilecektir. Bunun yanında Eski Uygurca biçime kaynaklık eden ara ve ana dil/diller ve bu kaynaklığın şekil ve anlam boyutları üzerinde durulacaktır. Ayrıca Eski Uygurca sözcüğün farklı metinlere göre farklı imlaları hakkında açıklama yapılıp imladaki farklılaşma üzerinde etkili olan faktörlere ait yorumlarda bulunulacaktır. Eski Uygurca sözcüğün yardımcı fiillerle birlikte kurduğu birleşik fiil yapıları değerlendirilip bunların kullanımları hakkında açıklamalar yapılacaktır. Bununla birlikte genelde tüm Hint inanışlarında özelde ise Budizm’de görülen “öldürmeme” ve “zarar vermeme” ilkesinin başlangıçta ritüelin ortaya çıkışındaki etkisi ve katkısı işlenecektir. Budizm’de ritüelin gezginlik ve yerleşik düzen arasında oluşturduğu köprü ve özellikle Budist cemaat ve manastır düzenine olan katkısı bakımından ritüelin önemi Eski Uygurca metinler ışığında değerlendirilecektir.

Eski Harran’da Sihir ve Büyü Ritüeli Olarak Kurban

2005

Sacrifices and offerings to the deities were one of the most characteristic features of ancient Harranians. They offered various animals to their deities as sacrifices either by cutting or by burning them. The sacrificial ceremonies were usually understood as also an opportunity for magic and astrology. So they carefully examined the movements and organs of the slaughtered animals.

Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Dinî Bir Terim: Ärdöktäg

II. Köktürk Kağanlığı'nın siyasi ve kültürel ardılı olan Uygurlar, tarım ve ticaret gibi faaliyetlerle çeşitli kültürlerle temasa geçip geliştirdikleri kültür düzeyiyle, yaşadıkları coğrafyada önemli konumlara sahip olmuşlardır. Temasa geçtikleri halklar üzerine derin etkiler bırakan Uygurlar, bu doğrultuda özellikle din temelinde geliştirdikleri edebî ürünlerle Türk diline zenginlik katmıştır. Sırasıyla Budizm, Manihaizm, Hıristiyanlık ve İslamiyet gibi din ve öğretileri benimseyen Uygurlar, bu din ve öğretiler doğrultusunda özellikle Budizm ve Manihaizmin felsefesini anlatan kavramları Türkçeleştirme arayışına giren Uygur rahipleri sayesinde, bu öğretilere ait yabancı dinî terimleri çeşitli yöntemler kullanarak Türkçeleştirmiştir. Bu yöntemler arasında, ilgili dinî terimleri Eski Türk inancına ait kavramlar kullanarak aktarma, Türkçe karşılık üretme ve eş anlamlı Türkçe kelime ile yabancı dinî terimi bir arada kullanmak gelmektedir. Türk dilinin yazılı olarak tanıklandığı Orhon Türkçesi döneminde "devlet" ve "halkı" merkeze alan söylev nitelikli söz varlığı görülmekteyken Eski Uygur Türkçesi döneminde felsefî düşünce boyutunu yansıtan söz varlığı yer almaktadır. Türk dilinin Budizm ve Manihaizm gibi felsefî öğretileri anlatabilme kudretine sahip olması, bu dilin işlenmişliğini göstergesi bakımından dikkate değerdir. Bu doğrultuda, ilk kez Eski Uygur Türkçesi döneminde Budizmin temel felsefesini anlatan Altun Yaruk vb. metinler yoluyla tanıkladığımız ärdöktäg ifadesi, Türk dilinin dinî terminolojisi içerisinde yer alan terimlerden biridir. Budizm içerisinde "varlığın asıl yönü, özü" anlamına gelen bu terim, ancak Buda tarafından elde edilecek fark ediş uyanışına işaret etmektedir. Bu çalışma ile Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tanıklanan ärdöktäg ifadesinin sahip olduğu kavramsal ve dilsel değere değinilerek ilgili terimin tanıklandığı metinler doğrultusunda Budizm içerisinde terimin sahip olduğu önem yansıtılmaya çalışılacaktır.

Kutadgu Bilig’de Tanıklanan Tek Heceli Fiillerin Yeni Uygur Türkçesindeki Görümü

Kutadgu Bilig’de Tanıklanan Tek Heceli Fiillerin Yeni Uygur Türkçesindeki Görümü, 2022

Sözcükler genel olarak dinamik bir yapıya sahiptirler. İnsan ihtiyaçlarının değişmesi, etkileşim, teknolojik gelişmeler vb. birçok nedenden dolayı sözcüklerin zaman içinde değiştiği, kullanımdan düştüğü, yeni sözcükler türetildiği, başka dillerden ödünçleme sözcükler alındığı görülmektedir. Bu durum, sözcük türlerinin hepsinde aynı oranda olmamıştır. Sözcüklerden bazıları varlıklarını uzun yıllar muhafaza etmiş, bazıları ise türlü nedenlerden dolayı kullanım ömürlerini tamamlamışlardır. Bu çalışmada İslâmi Türk edebiyatının önemli eserlerinden biri olan Kutadgu Bilig'de tanıklanan tek heceli fiillerin Yeni Uygur Türkçesindeki görünümleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Kutadgu Bilig'de yer alan tek heceli fiillerin ne kadarının Yeni Uygur Türkçesinde yaşadığı, fiillerde bir ses değişimi olup olmadığı, fiillerin temel anlamlarını koruyup korumadığı gibi hususlar aydınlatılmaya çalışılmış ve fiiller hakkında sayısal veriler sunulmuştur. Ayrıca Kutadgu Bilig'de tanıklanan tek heceli fiillerin Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi ve Çağatay Türkçesindeki görünümleri de gösterilmiştir. Böylece 1069-1070 yıllarında yazılan Kutadgu Bilig'deki bu fiillerin, Yeni Uygur Türkçesine kadar geçen tarihî süreçlerdeki durumları belirtilmiş ve araştırmacıların fiillerin tarihî serüvenini görmelerine imkân sunulmuştur.

Jens Wilkens Batı Uygur Kağanlığı ve Ötesinde Budizm (Çeviri)

Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2021

Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, hakemli, yaygın, uluslar arası, süreli (altı aylık) yayındır. ** Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi'nde yayımlanan makaleler yayımcının yazılı izni olmadan tamamı veya bir kısmı herhangi bir yolla çoğaltılamaz. Yazıların fikrî sorumluluğu ve imlâ tercihi yazarlarına aittir. Başka kaynaklardan alınmış tablo, resim ve benzeri şeylerin yazılarda kullanım sorumluluğu yazara aittir.

Batı Uygur Kağanlığı ve Ötesinde Budizm ( J. Wilkens'den Çeviri)

Bu bölünme ilk kez Xiongnu 匈奴 [Hun] döneminde tespit edildi. 9 Kırgızlar, Uygurları mağlup ettikten sonra bu İç Asya geleneğini terk etmek zorunda kaldı (Türk, Uygur, belki Hun ve Rouran, ardından Moğol). Krş. Drompp, "Breaking the Orkhon Tradition". Daha öncesine ait birçok çalışma hatalı bir şekilde, Kırgızlar'ın Orhun vadisinde yönetici olarak Uygurların yerini aldığını ifade etmiştir. Drompp, Çin kaynaklı materyallere dayanarak, durumun böyle olmadığını gösterdi. Orhon Vadisi üzerindeki daimi bir kontrolden kaçınmanın olası nedenlerinden biri olarak, Drompp, Yukarı Yenisey'in "Moğol bozkırlarına kolayca aktarılamayacak" olan karma ekonomisi olduğunu düşünür (Drompp, "Breaking the Orkhon tradition," 402). 10 Krş. Rybatzki, Volker, "Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions,"