European Ethnology Research Papers - Academia.edu (original) (raw)

Maciej Rak, Kulturemy podhalańskie, „Biblioteka LingVariów”, t. 19, Kraków 2015, 430 s. Streszczenie Do tej pory koncepcja kulturemów nie była wykorzystywana w pracach, w których badano polski materiał gwarowy. Dialektolodzy... more

Maciej Rak, Kulturemy podhalańskie,
„Biblioteka LingVariów”, t. 19, Kraków 2015, 430 s.

Streszczenie

Do tej pory koncepcja kulturemów nie była wykorzystywana w pracach, w których badano polski materiał gwarowy. Dialektolodzy zainteresowani leksyką przede wszystkim gromadzili jej zasoby w postaci słowników, tekstów gwarowych i atlasów, z kolei etnolingwiści (zwłaszcza wywodzący się ze szkoły lubelskiej Jerzego Bartmińskiego) zajmowali się językowym obrazem świata utrwalonym w materiale gwarowym. Tak też była opisywana gwara podhalańska. Na podstawie dotychczasowych prac dialektologicznych i etnolingwistycznych nie można jednak odpowiedzieć na następujące pytanie – które słowa (i kryjące się za nimi pojęcia) są szczególnie istotne dla kultury ludowej Podhala? Rozstrzygnięcie tego zagadnienia znajdziemy w niniejszej monografii.
Koncepcja kulturemu była wykorzystywana w przekładoznawstwie, badaniach stylistycznych oraz w etnolingwistyce. W ostatnim z ujęć (reprezentuje je Alicja Nagórko) kulturem jest najbliższy słowom kluczom Anny Wierzbickiej. Kulturemy można więc uznać za ważne dla samoidentyfikacji jakiejś społeczności słowa klucze.
Do typowania kulturemów wykorzystano badania ankietowe, a także analizę tekstów drukowanych i wypowiedzi Górali. Ważną rolę odegrała intuicja badacza. W konsekwencji wydzielono 34 kulturemy. Można przyjąć, że zrozumienie tych właśnie jednostek jest kluczem do zrozumienia kultury podhalańskiej.
Ponieważ kulturemy grupują się w kręgi tematyczne, zostało to odzwierciedlone w kompozycji pracy. W rozdziale Swoi i obcy, który opiera się na uniwersalnej opozycji opisywanej m.in. przez Wiaczesława W. Iwanowa i Władimira N. Toporowa, znalazły się: Góral, gazda, baca, juhas, zbójnik, ksiondz, pán i ceper.
Kolejny rozdział – Wartości zawiera bezpośrednie odniesienia do góralskiego systemu aksjonormatywnego. Ponieważ wyróżniamy (m.in. za Jadwigą Puzyniną) wartości pozytywne i negatywne, ten rozdział został podzielony na dwie części. W pierwszej – Wartości pozytywne znalazły się: Pámbócek, Pániezus, Gaździná Podhála, krzýz, śleboda, honór, robota, ziym i dudki. Do Wartości negatywnych zaliczono biydę i głód.
Ważną grupą kulturemów są jednostki określające tożsamość kulturową. W odniesieniu do Podhala są to: gwara, muzýka, śpiywanie, tániec, ubranie, portki, ciupaga, moskál, oscypek, gorzáłka i owca. Kulturemy składają się również na geografię mentalną, dlatego w monografii omówiono: Podhále, góry, Giewont i hále.
Do opisu kulturemów wykorzystano z pewnymi modyfikacjami definicję kognitywną zaproponowaną przez J. Bartmińskiego, która z powodzeniem została zastosowana m.in. w Słowniku stereotypów i symboli ludowych. Kompletny opis kulturemu obejmuje: 1) etymologię (dotyczy to przede wszystkim jednostek dyferencyjnych); 2) zasięg geograficzny; 3) relacje synonimii/bliskoznaczności i/lub hiperonimii – hiponimii; 4) charakterystykę znaczenia na podstawie słowników gwarowych; 5) derywaty słowotwórcze; 6) zestawienia; 7) kolokacje; 8) odniesienia we frazematyce; 9) odniesienia w folklorze słownym (pieśni, podania, legendy, bajki itd.); 10) odniesienia w literaturze regionalnej (przede wszystkim w pisanej poezji góralskiej); 11) odniesienia w wierzeniach, obrzędach i zwyczajach (wiedza przyjęzykowa); 12) relacje Górali na temat definiowanego przedmiotu uzyskane podczas badań terenowych.
Omówiony w monografii zestaw kulturemów jest niejednolity. Warto dodać, ze jest to zbiór otwarty, który może być poszerzony o kolejne jednostki. Wspólne dla kulturemów jest nastawienie wartościujące oraz patriarchalne (widoczne zwłaszcza w rozdziale Swoi i obcy, w którym wszystkie jednostki są nazwami mężczyzn), a także przynależność do autostereotypu. Kulturemy podhalańskie służą m.in. samoidentyfikacji Górali, realizując (podobnie jak stereotyp) funkcje: psychiczną (ułatwiają myślenie i mówienie o świecie), społeczną (integrują Górali) i poznawczą (przekazują potoczną konceptualizację).
Co nowego do badań etnolingwistycznych wnosi monografia o kulturemach podhalańskich? Przede wszystkim otwiera perspektywę nowych badań. Pożyteczne byłoby zestawienie kulturemów podhalańskich z kulturemami (ogólno)polskimi lub dotyczącymi innych regionów, np. Śląska lub Kaszub. Z pewnością ujawniłoby to podobieństwa i różnice w obrębie szeroko pojętej kultury polskiej, jednak nie na płaszczyźnie zwyczajów lub obrzędów (to już zostało zestawione w pracach etnograficznych) albo słownictwa (służą temu słowniki, a także prace z zakresu historii leksyki), lecz tożsamości. Badania takie można uznać za jeden z celów etnolingwistyki.

Maciej Rak, Podhale culturemes,
„Biblioteka LingVariów”, vol. 19, Cracow, 430 pp.

Summary

Dialectologists interested in lexis gathered their resources in the form of dictionaries, subdialect texts and atlases, while ethnolinguists dealt with linguistic picture of the world as present in subdialect material. And in such a way was the Podhale subdialect described. However, these works fail to answer the following question – which words are particularly important for Podhale Gorals (highlanders)? It is a question of ethnolinguistics (to be exact – of ethnosemantics), and the answer is contained in the present monography.
The concept of a cultureme has been used in translation studies, stylistics, and ethnolinguistics. In the last conceptualization (represented by Alicja Nagórko) a cul- tureme is closest to Anna Wierzbicka’s key words. Culturemes might be identified as key words important for a community’s self-awareness.
Surveys, analyses of printed texts and Gorals’ utterances were used to identify Podhale culturemes. The researcher’s intuition played an important role. As a result, 34 culturemes were determined. Understanding these units is a key to understanding Podhale culture.
Since culturemes group into thematic circles, the work’s composition mirrors this division. In the Swoi i obcy chapter, which is based on the universal opposition described, among others, by Vyacheslav V. Ivanov and Vladimir N. Toporov, words górál, gazda, baca, juhas, zbójnik, ksiondz, pán and ceper found their place.
The next chapter – Wartości contatins direct references to the Goral axiologi- cal system. Because we distinguish (after Jadwiga Puzynina, among others) positive and negative values, this chapter was divided in two parts. The first – Wartości pozytywne contains words Pámbócek, Pániezus, Gaździná Podhála, krzýz, śleboda, honór, robota, ziym and dudki. Biyda and głód are found in Wartości negatywne. An important group of culturemes contains units defining cultural identity. In relation to Podhale they are: gwara, muzýka, śpiywanie, tániec, ubranie, portki, ciupaga, moskál, oscypek, gorzáłka i owca. Culturemes also comprise mental geography, for which reason the monography discusses: Podhále, góry, Giewont and hále.
Slightly modified cognitive definition proposed by Jerzy Bartminski was used to describe culturemes, which was successfully applied, among others, in Słownik stereotypów i symboli ludowych. The complete description of a cultureme contains:

1. etymology (mainly in differential units); 2) geographic range; 3) relations of synonymy/cognates/hyperonymy/hyponymy; 4) meaning based on dictionaries of subdialect; 5) word formation derivatives; 6) juxtapositions; 7) collocations; 8) ref- erences in phrasematics; 9) references in oral folklore (songs, stories, legends, fair- ytales etc.); 10) references in regional literature (mainly in written Goral poetry); 11) references in beliefs, rituals and customs (paralinguistic knowledge); 13) Gorals’ statements about the defined object gathered during field research.
   The set of culturemes discussed in the monography is not uniform. It is worth noting that it is an open set, possible to expand by adding additional units. What culturemes share is evaluation and patriarchy (especially in the chapter Swoi i obcy where all units are of male gender), and also affiliation with autostereotype. Podhale culturemes serve, among others, for Gorals’ autoidentification, by perform- ing (similarly to stereotype) functions: mental (they simplify thinking and talking about the world), social (they integrate Gorals) and cognitive (they share common conceptualization).
   What new does Podhale culturemes monography introduce to ethnolinguistic studies? Above all, it opens perspectives for new research. Particularly interesting would be juxtaposing Podhale culturemes and Polish culturemes or culturemes from other regions, for example Silesia or Kashuby. It would certainly reveal similarities and differences among the widely understood Polish culture, however not the custom or ritual level (it has been shown in ethnographic works) or on lexis level (this is the purpose of dictionaries and history of lexis works), but identity. Such research may be considered as one of the aims of ethnolinguistics.