Key Words : Sundials ; Sonnenuhren, Meridiane ; Cadrans Solaires Research Papers (original) (raw)

""Kolekcja zegarów słonecznych znajdująca się w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie została zapoczątkowana i w znacznej części zgromadzona przez mego dziadka Feliksa Przypkowskiego (1872-1951). Chociaż ukończył on studia medyczne na Uniwersytecie Warszawskim i całe życie pracował jako lekarz medycyny ogólnej, ze specjalnością położnictwa i neonatologii, od wczesnej młodości interesował się też astronomią oraz gnomoniką. W roku 1895, będąc jeszcze studentem wykonał swoje dwa pierwsze zegary słoneczne, niewielkie modele z kartonu. W dawnych zbiorach rodzinnych znajdował się już jeden zegar słoneczny, Erazma Habermela z końca XVI wieku, przechowywany wraz z kilkunastoma tomami starodruków jako pamiątka po Janie Józefie Przypkowskim (1707-1758), profesorze matematyki i astronomii na Akademii Krakowskiej. Dziadek Feliks na swym domu w Jędrzejowie zbudował prywatne obserwatorium astronomiczne, w którym używał teleskopu własnej konstrukcji. W pozyskiwaniu zegarów słonecznych pomagała mu rozległa praktyka lekarska – czasem w trakcie wizyty domowej, spostrzegłszy interesujący go obiekt, rezygnował z honorarium w zamian za niego. Później niektórzy pacjenci, znając już kolekcjonerskie zainteresowanie doktora, sami oferowali mu zegary do zbiorów. Feliks zgromadził także bibliotekę dzieł o tematyce swych zainteresowań, w tym cenne starodruki, jak np. De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika czy Selenographia Jana Heweliusza z jego autografem. Starodruki nabywał utrzymując stały korespondencyjny kontakt ze znanymi europejskimi antykwariatami m.in. w Monachium czy Augsburgu. W działalności kolekcjonerskiej pomagała mu żona, a moja babcia Zofia z Horstów (1882-1969), która w roku 1961 sporządziła pierwszą księgę inwentarzową prywatnego jeszcze muzeum. Za życia dziadka Feliksa kolekcja liczyła 185 eksponatów, w tym 67 unikatowych obiektów przez niego skonstruowanych.

Zainteresowania kolekcjonerskie i gnomoniczne przejął syn Feliksa i Zofii, a mój ojciec Tadeusz Przypkowski (1905-1977). Ukończył on historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim uzyskując doktorat w roku 1929, zaś w roku 1964 habilitował się w zakresie historii nauki w Polskiej Akademii Nauk. Ponadto zajmował się inwentaryzacją zabytków, genealogią, heraldyką, grafiką – w szczególności ekslibrisami, które wykonywał w technice linorytu barwnego, był też artystą fotografikiem. Do prywatnej kolekcji, odziedziczonej po swym ojcu, pozyskał jeszcze 34 przenośne zegary słoneczne, sam zaś wykonał ich trzy egzemplarze. Oprócz tego znany jest jako autor licznych, pięknych i zachowanych do dziś ściennych zegarów słonecznych, przeważnie wykonanych w technice sgraffito: na Kościele Mariackim w Krakowie, na Zapiecku przy Rynku Starego Miasta w Warszawie, na ratuszu w Sandomierzu, na zamku w Szydłowie, a w Jędrzejowie na kościele Św. Trójcy, na narożniku Rynku, na budynku naszego muzeum oraz w wielu innych miejscach w Polsce i za granicą. W 1967 roku zaprojektował zespół siedmiu zegarów słonecznych dla obserwatorium astronomicznego w Greenwich na zerowym południku, jednakże zostały one wykonane z nietrwałego materiału i uległy zniszczeniu. Jeden z nich odtworzono pieczołowicie w 2012 roku, mam nadzieję, że pozostałe zostaną również zrekonstruowane.

3 lutego 1962 roku, z inicjatywy mego ojca, rodzina Przypkowskich przekazała swe zbiory Państwu Polskiemu i równocześnie powstało Państwowe Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, a Tadeusz został jego dyrektorem. Wszystkich przekazanych pozycji inwentarzowych było wówczas 743, zaś kolekcja zegarów słonecznych liczyła 219 obiektów. Wkrótce jednak zbiory znacznie się powiększyły. Dzięki nieustępliwym staraniom dyrektora, muzeum otrzymywało państwowe dotacje, a nawet trudno dostępne w owych czasach dewizy na zakupy zagraniczne. Kolekcjonerska pasja mego ojca, jego znakomita orientacja oraz rozległe kontakty osobiste w kręgach europejskich antykwariuszy sprawiły, że gdy przechodził na emeryturę w 1976 roku w naszym muzeum było już 336 zegarów słonecznych. Jednakże te liczne zakupy wzbudziły zainteresowanie na rynku antykwarycznym tego typu obiektami, co spowodowało skok cen i już od lat 80. ubiegłego wieku zakupy zagraniczne stały się dla nas nieosiągalne.

Po ukończeniu studiów historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim (1970) i muzealnictwa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (1974) oraz po kilku latach pracy w muzeum, objąłem po ojcu funkcję dyrektora. Przeprowadzony w latach 80. kapitalny remont zabytkowych budynków muzealnych, umożliwił powstanie w nich stałej ekspozycji zbiorów, w tym oczywiście kolekcji zegarów słonecznych. Od roku 2012 ekspozycję zegarów słonecznych można oglądać całkowicie zmodernizowaną, w nowej aranżacji plastycznej. Cały czas mając na uwadze rozwój kolekcji, udało się powiększyć ją o 42 zabytkowe obiekty tak, że obecnie liczy 378 pozycji zawartych w niniejszym katalogu.

Autorami not katalogowych zegarów słonecznych zgromadzonych w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie są: Dariusz Oczki, entuzjasta zegarów słonecznych, członek rzeczywisty British Sundial Society, twórca portalu internetowego gnomonika.pl oraz Rafał Zaczkowski, astronom i muzealnik po studiach na Uniwersytecie Jagiellońskim, od 2006 zatrudniony w naszym muzeum i aktualnie pełniący w nim funkcję kustosza.

Piotr Maciej Przypkowski""