Elektryfikacja linii kolejowych (original) (raw)

�l�ski Labirynt Krajoznawczy, Regionalna Pracownia Krajoznawcza, Wroc�aw 1989, s. 107–113

Andrzej Scheer
�widnica

Elektryfikacja linii kolejowych na Dolnym �l�sku w latach 1914–1939

Pierwsz� w �wiecie lokomotyw� elektryczn� zaprezentowa�a publiczno�ci firma Siemens w 1879 r. na wystawie w Berlinie. W tym te� mie�cie pojawi� si� pierwszy elektryczny tramwaj. By�o to 15 kwietnia 1891 r. Od 1896 r. takie same tramwaje je�dzi�y ju� we Wroc�awiu, od 1897 r. w Görlitz, od 1898 r. w Katowicach, Legnicy i Wa�brzychu, a od 1900 w Jeleniej G�rze, Cieplicach i prawobrze�nej cz�ci miasta Görlitz, to jest w dzisiejszym Zgorzelcu. Rozwija�y one pr�dko�ci rz�du 50 km/h1.

Pierwsz� normalnotorow� zelektryfikowan� lini� kolejow� uruchomiono ju� w 1895 r. w Niemczech nad Jeziorem Bode�skim. Mia�a ona d�ugo�� 4,2 km i wiod�a z Meckenbeuren do Tettnang2. Warto doda�, i� nieco starsz� by�a w�skotorowa kolejka elektryczna, jak� zamontowano podczas Wystawy Przemys�owo–Rzemie�lniczej w �widnicy w lipcu 1892 r. Niestety �ywot jej organiczony by� czasem trwania wystawy3. W latach 1899–1902 zaproponowano elektryfikacj� nast�puj�cych tras kolejowych: Berlin — Hamburg, Kolonia — Düsseldorf, Frankfurt nad Menem — Wiesbaden, Brema — Bremenhaven oraz �wiebodzice — S�dzis�aw. Jednocze�nie na przedmie�ciach Berlina prowadzono pr�by z coraz doskonalszymi lokomotywami elektrycznymi firmy „Siemens und Schuckert”. Pocz�tkowo pr�d by� pobierany z tak zwanej „trzeciej szyny”, a dopiero p�niej wprowadzono sie� napowietrzn� (potr�jn�!). Jedna z pierwszych podberli�skich linii oddanych do u�ytku publicznego mia�a d�ugo�� oko�o 4 km i by�a zasilana pr�dem o napi�ciu 6000 V. Ju� w 1903 r. zosta� ustanowiony rekord �wiata w pr�dko�ci lokomotywy elektrycznej. Wyni�s� on 210,2 km/h. Na �l�sku pierwsze prace przy elektryfikacji rozpocz�to w maju 1912 r., po uzyskaniu kredyt�w bankowych w czerwcu roku poprzedniego. Wst�pnie zaplanowano zelektryfikowanie fragment�w tzw. �l�skiej Kolei G�rskiej, wiod�cej wzd�u� Sudet�w z Görlitz przez Jeleni� G�r� i Wa�brzych do K�odzka, wraz z niekt�rymi jej odga��zieniami.

Konkretnie chodzi�o o odcinki: Luba� — Jelenia G�ra — Wa�brzych — Jaworzyna �l�ska (129 km), Szczawienko — Mezimesti (34,5 km), S�dzis�aw — Kamienna G�ra — Lubawka (15,6 km), Kamienna G�ra — Kowary — Jelenia G�ra (40 km) oraz Jelenia G�ra — Szklarska Por�ba G�rna — Ko�enov w Czechach (52 km)4.

Jako pierwsz� zelektryfikowano lini� jednotorow�, maj�c� drugorz�dne znaczenie strategiczne (dlatego �wczesne w�adze wojskowe wyrazi�y na to zgod�), kt�ra prowadzi�a ze Szczawienka (dzi� Wa�brzycha Szczawienka) przez Szczawno Zdr�j, Ku�nice �widnickie (dzi� Bogusz�w Gorce Wsch�d) i Mierosz�w do czeskiego Mezim�sti, w�z�owej stacji po�o�onej na zach�d od Braumowa. Linia to mia�a 34,5 km d�ugo�ci, a jej oficjalne otwarcie nast�pi�o 1 czerwca 1914 r. (niekt�re �r�d�a podaj� dat� 1 stycznia 1914 r.). Obecnie dla ruchu pasa�erskiego czynny jest tylko odcinek z Ku�nic �widnickich do Mieroszowa o d�ugo�ci 9 km. Jego przed�u�enie do Czechos�owacji funkcjonuje tylko w ruchu towarowym, natomiast odcinek ze Szczawienka przez Szczawno Zdr�j do Ku�nic �widnickich jest nieczynny i niestety cz�ciowo zdemontowany. A jeszcze w latach sze��dziesi�tych je�dzi�y tamt�dy poci�gi pospieszne z Jeleniej G�ry do Warszawy, a wcze�niej tak�e do Gdyni i Lublina. W kolejnych etapach elektryfikacja dotar�a do Boguszowa (15 lipca 1915 r.), �wiebodzic (1 stycznia 1916 r.) i Jaworzyny �l�skiej (1 kwietnia 1917 r.). W tym samym roku trakcja elektryczna dotar�a do Jeleniej G�ry. Do 1921 r. zelektryfikowano jej przed�u�enie przez Gryf�w do Lubania, a tak�e lini� g��wn� z Ku�nic �widnickich przez Wa�brzych G��wny i Wa�brzych Miasto do Szczawienka. Dnia 17 sierpnia 1921 r. oddano do u�ytku zelektryfikowan� lini� z S�dzis�awia przez Kamienn� G�r� i Lubawk� do granicy pa�stwowej, to znaczy jeszcze oko�o 3 km poza stacj� w Lubawce. Na pocz�tku lat czterdziestych zaplanowano przed�u�enie trakcji elektrycznej przez Kralovec do �acle�a (oko�o 9,82 km od Lubawki), a tak�e przez Kralovec i Trutnov do uzdrowiska Janskie L�zn� (��cznie 38 km). 15 lutego 1923 r. uruchomiono lini� elektryczn� z Jeleniej G�ry przez Szklarsk� Por�b� G�rn� do kurortu Horni Polubny w Czechach o d�ugo�ci 52,4 km5. Obecnie linia ta jest ponownie zelektryfikowana (od 1987 r.) ale tylko do stacji Szklarska Por�ba G�rna. Ciekawostk� jest, i� na tej w�a�nie linii znajdowa�a si� najwy�ej po�o�ona stacja kolejowa na �l�sku — w Jakuszycach (886 m n.p.m.). Obecnie jest ona czynna tylko dla ruchu towarowego. Dzi� jest to najwy�ej po�o�ona stacja kolejowa w Polsce (oko�o 30 m wy�ej od stacji w Zakopanem).

Z kolei 1 wrze�nia 1923 r. uko�czono elektryfikacj� linii z Lubania �l�skiego do Zgorzelca Ujazd o d�ugo�ci 25,58 km, za� 20 marca 1924 r. przed�u�ono sie� elektryczn� przez w�z�ow� stacj� Görlitz do stacji ko�cowej w Schlauroth, po�o�onej oko�o 5 km na zach�d od Zgorzelca Ujazdu.

Dopiero 21 stycznia 1928 r. zako�czono prace nad elektryfikacj� linii z Jaworzyny �l�skiej do Wroc�awia �wiebodzkiego na odcinku 48,31 km. W ten spos�b sta�a si� mo�liwa jazda poci�giem elektrycznym z Wroc�awia �wiebodzkiego przez Jaworzyn� �l�sk�, Wa�brzych G��wny lub Szczawno Zdr�j, Jeleni� G�r� i Luba� �l�ski do Zgorzelca (201,38 km), a nawet Schlauroth (207 km). W tym samym 1928 r. uko�czono elektryfikacj� dw�ch linii wybiegaj�cych z Lubania, tzn. do W�gli�ca — 21,75 km (3 kwietnia) i do Le�nej — 10,81 km (22 czerwca).

Kilka dni p�niej, 25 czerwca 1928 r. dodatkowo uruchomiono nowo zelektryfikowane dwie linie ��cznicowe: Wroc�aw �wiebodzki — Wroc�aw Muchob�r (3,29 km) i Wroc�aw Nowy Dw�r — Wroc�aw Zachodni (dawniej Muchob�r Wielki) — razem 9,77 km.

W cztery lata p�niej zelektryfikowano tras� z Jeleniej G�ry przez Kowary do Kamiennej G�ry (40,00 km). Jej otwarcie nast�pi�o 9 grudnia 1932 r. Odcinek z Mys�akowic do Karpacza (6,88 km) zelektryfikowano w 1934 r. Przedwojenn� elektryfikacj� zako�czy�o uzbrojenie w sie� ��cznicy Marcisz�w — Debrznik, o d�ugo�ci 1,85 km, umo�liwiaj�cej bezmanewrowy przejazd z Jeleniej G�ry przez Marcisz�w do Kamiennej G�ry i dalej do Lubawki (1 stycznia 1939 r.).

W sumie do wybuchu drugiej wojny �wiatowej na �l�sku zelektryfikowano 391,87 km linii kolejowych6. (Niekt�re �r�d�a podaj� 390,68 km). W liczbie tej mie�ci�o si� 268 km linii g��wnych.

Wojna przekre�li�a dalsze plany elektryfikacji, kt�re mia�y obj�� linie: Wroc�aw G��wny — Brzeg — Opole Wschodnie — Opole Groszowice (tzw. linia prawobrze�na), wszystkie linie w w�z��ch wroc�awskim i opolskim, nast�pnie tras� Wroc�aw G��wny — Legnica — W�gliniec — Zgorzelec (wraz z towarow� obwodnic� p�nocn� pomi�dzy Legnic�–Piekarami a Mi�kowem) oraz odcinek Wa�brzych G��wny — Nowa Ruda — K�odzko.

Planowano te� elektryfikacj� linii Wroc�aw — Wiede� przez Racib�rz (457 km), w dw�ch czteroletnich planach, pocz�wszy od 1941 r. (wchodzi� w to tak�e wspomniany odcinek Wroc�aw — Opole). N koniec wypada wspomie� o jeszcze jednej linii, kt�ra by�� pierwsz� na �l�sku zbudowan� od podstaw jako kolej elektryczna. Mo�na powiedzie�, �e by� to rodzaj „wiejskiego tramwaju”. Linia ta, zamiast po��czenia sieciowego, posiada�a tylko szynowe z pozosta�ymi zelektryfikowanymi odcinkami kolei na �l�sku. Prowadzi�a ona z Jugowic do Walimia i mierzy�a 4,7 km d�ugo�ci. W odr�nieniu od linii Dzier�oni�w — Srebrna G�ra — Wolib�rz — �cinawka �rednia, kt�r� zwano Kolejk� Sowiog�rsk�, t� nazywano Ma�� Kolejk� Sowiog�rsk� lub po prostu Kolejk� Walimsk�. Jej budowa zosta�a poprzedzona oddaniem do u�ytku w 1904 r. zwyk�ej linii normalnotorowej ze �widnicy przez Jugowice do Jedliny Zdroju. Linia do Walimia mia�a by� w�a�nie jej odga��zieniem. Przygotowania do budowy rozpocz�to w 1907 r., pomiary terenowe wykonano w 1909 r., sp�k� akcyjn� utworzono w 1912 r., a sam� budow� rozpocz�to 20 marca 1913 r. Dnia 22 czerwca 1914 r. dokonano uroczystego otwarcia tej jednotorowej linii. Mia�a ona normalny rozstaw szyn, a sie� by�a zasilana pr�dem sta�ym o napi�ciu 1000 V. Kolejka wykonywa�a oko�o 20 kurs�w dziennie. By�a w�asno�ci� prywatn�7. To, �e elektryfikacj� rozpocz�to od rejonu wa�brzyskiego i jeleniog�rskiego uzasadnia� fakt znacznych terenowych nachyle� szlak�w kolejowych, na kt�rych parowe lokomotywy by�y zawodne. Przyk�adowo na dziewi�ciokilometrowej trasie z Wa�brzycha Miasta do Wa�brzycha G��wnego poci�g mia� do pokonania 87–metrow� r�nic� poziom�w, a na 35–kilometrowym odcinku z Ku�nic �widnickich do Jaworzyny �l�skiej a� 316 m r�nicy.

Jednak�e rekord w tym wzgl�dzie pad� przy budowie linii z Piechowic do Jakuszyc (1902 r.), gdzie na 32–kilometrowej trasie musiano pokona� r�nic� wzniesie� r�wn� 500 m. Poci�gi doje�d�aj�ce dawniej do Jakuszyc ko�o Szklarskiej Por�by wspina�y si� po stromi�nie dochodz�cej do 2,5%. Ciekawostk� jest to, �e sama stacja nazywa�a si� dawniej Orle (nie Jakuszyce) i nie by�a bynajmniej ostatni� stacj� kolejow� po �l�skiej stronie, gdy� mimo parokrotnego przekraczania granicy, kolej jeszcze wje�d�a�a na stacj� le��c� w granicach �l�ska. Stacja ta nosi�a nazw� Tkacze i by�a dopiero stacj� graniczn�. Stamt�d przez tunel poci�g wje�d�a� na stacj� Horni Polubny, gdzie trakcja elektryczna si� ko�czy�a. Po powojennych regulacjach przygranicznych (w 1963 r.) dawna stacja Tkacze znalaz�a si� po stronie czeskiej i dzisiaj nosi nazw� Harrachov, za� linia kolejowa po opuszczeniu — obecnie granicznej — stacji w Jakuszycach, przecina granic� ju� tylko jeden raz. Niestety poci�gi osobowe doje�d�aj� obecnie tylko do stacji Szklarska Por�ba G�rna8.

Reasumuj�c mo�na stwierdzi�, �e obecnie na niekt�rych odcinkach, ruch poci�g�w zosta� wstrzymany ca�kowicie, a na niekt�rych pozostawiono tylko poci�gi towarowe.

I tak odcinkami pozostawionymi w�asnemu losowi s�:

W ruchu towarowym wykorzystuje si� jeszcze odcinki:

Do odcink�w dawniej zelektryfikowanych, a obecnie pozbawionych sieci i obs�ugiwanych przez inne rodzaje trakcji nale��:

Niestety pr�dko�ci podr�ne osi�gane na tych liniach nie nale�� do zawrotnych, a czas przejazdu, w por�wnaniu do dawnej trakcji elektrycznej wyd�u�y� si� �rednio o 30%9.

Wracaj�c raz jeszcze do pocz�tk�w elektryfikacji warto sobie u�wiadomi�, �e r�wnolegle z wielkimi planami dotycz�cymi d�ugich odcink�w linii kolejowych pracowano nad projektami maj�cymi usprawni� komunikacj� w skali lokalnej. Cz�� z tych zamierze� zaowocowa�a powstanie typowo miejskich sieci tramwaj�w elektrycznych (Wroc�aw, Legnica, Zgorzelec) b�d� system�w po�rednich pomi�dzy tramwajem a kolejk� dojazdow� Jelenia G�ra — Cieplice Zdr�j, Wa�brzych), cz�� jednak nigdy nie ujrza�a �wiat�a dziennego pozostaj�c na papierze.

Do ostatniej grupy nale�a�y mi�dzy innymi takie projekty, jak budowa z�batej kolejki elektryczej z Cieplic Zdroju przez Karpacz na �nie�k� (1884 r.), czy te� zamys� po��czenia tramwajem elektrycznym �widnicy ze �wiebodzicami i Wa�brzychem (1895 r.), a tak�e propozycja budowy dojazdowej kolejki elektrycznej (1899 r.) o d�ugo�ci 4,5 km, ��cz�cej miasto Zawid�w ze stacj� kolejow� o tej samej nazwie, po�o�on� na wa�nym �wcze�nie szlaku Görlitz — Liberec w Czechach. Zastanawiano si� te� nad przed�u�eniem linii tramwaju elektrycznego ze Zgorzelca Ujazdu do odleg�ego o osiem kilometr�w Sulikowa. Z kolei w latach 1911–1912 przestawiono nowy projekt budowy tzw. �l�a�skiej Kolejki Ok�lnej, kt�ra mia�a tworzy� p�tl� wok� Masywu �l�y, rozpocznaj�c si� i ko�cz�c na stacji w Sob�tce. Planowano te� u�o�enie drugiego toru na odcinku Wroc�aw — Kobierzyce — Sob�tka, a w perspektywie zelektryfikowanie zar�wno tej trasy, jak i �l�a�skiej Kolejki Ok�lnej10. Do czasu upowszechnienia si� autobus�w bardzo wa�n� rol� odegra�y dwie elektyczne sieci tramwajowe w Wa�brzychu i Jeleniej G�rze, obie o rozstawie szyn 1000 mm. Pierwsza z nich nosi�a nazw� Powiatowej Kolejki Wa�brzyskiej. Wzniesiona w latach 1898–1907, ��czy�a Wa�brzych, Dzietrzych�w, Sobi�cin, Bia�y Kamie�, Szczawno Zdr�j, Szczawienko, Piaskow� G�r�, Stary Zdr�j, Nowe Miasto i Rusinow� i mierzy�a 24 km d�ugo�ci. Wi�kszo�� wymienionych miejscowo�ci znajduje si� obecnie w granicach administracyjnych Wa�brzycha11. Drug� sie� stanowi�a Jeleniog�rska Kolejka Dolinna. By�a ona w�a�ciwie traktowana jak kolej, gdy� figurowa�a nawet w kolejowych rozk�adach jazdy. Zbudowano j� w latach 1900–1904, cz�ciowo na bazie tramwaj�w o nap�dzie gazowym (!) z 1897 r. W latach najwi�kszego rozkwitu mia�a ona 19,2 km d�ugo�ci i ��czy�a Jeleni� G�r� z Cieplicami Zdrojem, Sobieszowem i Podg�rzynem. Pozosta�e sieci nie wykracza�y w zasadzie poza �wczesne granice miast, b�d�c typowym �rodkiem komunikacji miejskiej. Do wyj�tk�w nale�a�y linie dochodz�ce a� do s�siednich wsi. Na przyk�ad z Legnicy do Piekar Wielkich czy Nowego Dworu lub z Görlitz do Ujazdu. Do dzisiaj tramwaje przetrwa�y tylko we Wroc�awiu i w Görlitz, natomiast zosta�y zlikwidowane w Zgorzelcu (w 1945 r.), Wa�brzychu (w 1966 r.), Legnicy12, Jeleniej G�rze i Cieplicach Zdroju (w 1969 r.). Dziwne mo�e si� wydawa�, �e na �l�sku na prze�omie wiek�w pozosta�y tylko dwa wi�ksze miasta, kt�re nie doczeka�y si� nigdy tramwaj�w — G�og�w i �widnica. By� mo�e wp�yw na to mia�a ich militarna przesz�o��, gdy� jeszcze do drugiej po�owy XIX w. by�y to silne twierdze, a pozosta�o�ci fortyfikacji mog�y komplikowa� ewentualne projekty terenowe. Godzi si� zauwa�y�, i� w latach sze��dziesi�tych Wa�brzych by� jedynym na �l�sku i jednym z nielicznych w Polsce miast, gdzie pr�cz zelektryfikowanej kolejowej linii normalnotorowej funkcjonowa�y r�wnolegle sieci elektrycznych tramwaj�w i trolejbus�w, opr�cz zwyk�ych autobus�w. Ostatnio obserwuje si� ponown� — znacznie intensywniejsz� — elektryfikacj� linii kolejowych. Dotychczas sie� elektryczn� rozpi�to nad torami z Wroc�awia przez Jaworzyn� �l�sk�, Wa�brzych G��wny, Bogusz�w Gorce Wsch�d (1965 r.) do Jeleniej G�ry (1966 r.), a w ostanich latach (1987–1988) z Jeleniej G�ry przez Luba� �l�ski do W�gli�ca i do Szklarskiej Por�by G�rnej. Dalsze prace trwaj�. Czas te� poka�e czy wr�c� tramwaje na ulice Wa�brzycha, Legnicy i Jeleniej G�ry. Czy my�lenie i planowanie ekologicze przewa�y nad „Racjami ekonomicznymi”.

Przypisy:

1. S. Bufe, Strassenbahnene in Schlesien, Stuttgart 1976.
2. U. Schefold, 150 Jahre Eisenbahn in Deutschland, München 1985
3. W. Schrimann, Chronic der Stadt Schweidnitz, Schweidnitz 1910
4. Stacj� Ko�enov (niem. Grünthal) z czasem przemianowano na Horni Polubny (niem. Ober Polaun). Wiadomo�ci o tej linii mo�na wi�c znale�� pod tymi dwiema nazwami.
5. J. Hons, Horskie drahy sveta, Praha 1985. Wg tego autora do 1927 r. zosta� zelektryfikowany jedynie odcinek po �l�skiej stronie granicy (patrz rozdzia� pt. Na hreben Jizerskich Hor. s. 76–78).
6. H. W. Scharf. Eisenbahnen zwischen Oder und Weichsel. Die Reichsbahn im Osten bis 1945. Freiburg i. B. 1981.
7. M. Jerczy�ski, Linia Jugowice — Walim, Wroc�aw — Warszawa 1986 (maszynopis w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie).
8. A. Scheer, Zapomniane linie kolejowe w wojew�dztwie wa�brzyskim, [w:] Rocznik �widnicki 1984, �widnica 1985, s. 38–98.
9. Rejonowy Rozk�ad Jazdy Poci�g�w Wroc�aw (r�ne roczniki z lat 1970–1988); Deutsches Kursbuch 1941, Freiburg i. B. 1984.
10. E. Bohn, Die Zobtenbahn, „Schlesien”, Breslau 1911/1912, s. 493–497.
11. Monographien deutsche Städdte, Band 16, Waldenburg in Schlesien, Berlin 1925.
12. Z. Szczeci�ski, Tramwajarze, [w:] �ycie Legnickie, Jednodni�wka 9 lutego 1985 r., s. 7.

Literatura dodatkowa:

1. S. Bufe, G, Klaer, Eisenbahnen in Schlesien, Düsseldorf 1971
2. B. Gadomski (red.), Tramwajarze warszawscy wczoraj i dzi�, Warszawa 1982.
3. H. Günther, Steckenelektrifizierungen in Polen, „Eisenbahn Kurier”, Freiburg i. B., Juni 1988, s. 7.
4. Pionierzy i ich nast�pcy. Z dziej�w DDOKP 1945–1985, Wroc�aw 1985.
5. S. Zamkowska, Odbudowa i funkcjonowanie kolei polskich 1944–1949, Warszawa 1984.

Strona pocz�tkowa serwisu „Koleje Dolnego �l�ska”