Prof. Ravinder Singh | Dyal Singh College,Lodhi Road (original) (raw)

Papers by Prof. Ravinder Singh

Himanjali, 2023

ज्ञान परंपराओं की दृष्टि से सृष्टि रचना से संबंधित संपूर्ण विचारों को मोटे तौर पर दो तरह से परिभा... more ज्ञान परंपराओं की दृष्टि से सृष्टि रचना से संबंधित संपूर्ण विचारों को मोटे तौर पर दो तरह से परिभाषित किया गया है। एक ब्रह्म केंद्रित है और दूसरा अब्राह्मिक है, जहां दोनों ज्ञान परंपराओं ने मानवीय अस्तित्व की मौलिक खोज और सृष्टिकर्ता के साथ उसके संबंध को खोजने और उत्तर देने का प्रयास किया। ब्रह्म-केंद्रित परंपरा मूल रूप से सृजन के ज्ञान को ‘ब्रह्म’ के रूप में परिभाषित करती है जहां सृष्टि सृष्टिकर्ता की अभिव्यक्ति है और इस संदर्भ में सृष्टिकर्ता एक बड़ी व्यवस्था या प्रणाली के अलावा और कुछ नहीं है, जो सृजन करता है और सृजन का कारण और प्रभाव भी है। इस ज्ञान परंपरा के अनुसार, सृष्टि और सृष्टिकर्ता दोनों एकता में एकात्मता के अलावा और कुछ नहीं हैं, और इस धरती पर प्रत्येक पदार्थ और प्राणी एक दूसरे से इसी प्रकार जुड़े हुए हैं। दूसरे शब्दों में सृष्टि अद्वैत रूप में विद्यमान है। दूसरी ओर, इस समझ से असहमति में निर्मित ज्ञान ने सृष्टि को ‘अन्य’ के रूप में परिभाषित किया, निर्माता के संदर्भ में जो सर्वशक्तिमान ईश्वर है और स्वयं रचना करता है, उसे बनाए रखता है और फिर अपनी रचना को नष्ट कर देता है। इसलिए सृष्टि और सृष्टिकर्ता के बारे में अब्राहमिक विचार द्वैतवादी है जहां ईश्वर और अस्तित्व दो अलग-अलग संस्थाएं हैं और स्वतंत्र रूप से अस्तित्व में हैं। इस तरह सृष्टि और मानव अस्तित्व के बारे में ये दो अवधारणाएँ ज्ञान परंपराओं पर आधारित हैं, जहाँ एक ब्रह्म-केंद्रित है और दूसरा ईश्वर-केंद्रित है।

kaavshastra, 2023

ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਾਂ ਭੂਗੋਲਿ... more ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ, ਪੁਰਾਤਨ ਸੱਪਤ-ਸਿੰਧੂ ਦੇ ਉਸੇ ਭੂਖੰਡ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨਾਮ ਅਤੇ ਪਛਾਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਸਗੋਂ ਇਕ ਅਮੀਰ ਗਿਆਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਆਰੰਭ ਹੋਈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਭਾਗ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਕਰਕੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਥੇ ਸੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸੱਪਤ-ਸਿੰਧੂ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਇਥੋਂ ਉੱਪਜੀ ਅਮੀਰ ਗਿਆਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਈ ਬੌਧਿਕ-ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਜਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤੀ ਭੂਖੰਡ ਤੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪੁਰਾਤਨ ਇਰਾਨ ਤਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਰਿਸ਼ੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

Summer Hill: IIAS Review, 2022

Narrative of ‘Sagarmanthan’ in ancient Indian history has mentions of Devasur Sangram, under whic... more Narrative of ‘Sagarmanthan’ in ancient Indian history has
mentions of Devasur Sangram, under which a number of
battles were said to be fought between Devas and Asuras.
Deva and Asuras both the tribes originated from the
Daksh Prajapati, another symbolic categories of cosmic
56 Sagarmanthan: An Interpretation of Indian Knowledge Traditions
and worldly elements related to creation. They were
different for their respective acquired qualities (Gunas).
During the Sagarmanthan3 both agreed to work together
and participate in it.

Summer Hill: IIAS Review, 2023

In the Indian context, the word 'literature' has been taken from the sense of the Sanskrit term '... more In the Indian context, the word 'literature' has been taken from the sense of the Sanskrit term 'Sahitya', which is a little different in its etymology. Our approach towards the expression of the word ‘literature’ is somehow different, since ‘Sahitya (साहित्य)’ is not confined merely to the expression of thoughts but is more related to the quality of thoughts and its concerns with human life. Etymologically, ‘Sahitya’ is an abstractive of ‘Sa-hit (सहित)’ that means ‘together with’ or 'inclusive'. It has some inbuilt quality of thoughts with concern and connectedness to well-being. Now the question arises about the concern for the well being of what and for whom? So the concern of literature like ‘Sahitya’ is located in the well being of society and human beings as a whole.

ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲ ਲੋਕ-ਭਲਾਈ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ‘ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਪ... more ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲ ਲੋਕ-ਭਲਾਈ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ‘ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਗਏ ਇਸ ‘ਵਿਸ਼ਵ-ਏਕਤਾ ਸੂਚਕ’ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਭਲੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਕਟਗ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਉਪਰ ਅਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪੰਘੂੜੇ ‘ਪੰਜਾਬ’ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

Summer Hill: IIAS Review, 2022

India is very unique in its composition and character since it belongs to an ancient and continuo... more India is very unique in its composition and character since it belongs to an ancient and continuously surviving and thriving civilisation known as Sindhu-Sarasvati or Indian Civilisation. Once a part of a larger geographical land mass known as Jamboodweep it has seen the dawn of human civilisation in this part of the world. Being the oldest surviving civilization, India has evolved unique characteristics with regard to its historical identity. It is not very easy to define India in a single word or sentence. Historically, India existed even before the practice of recording human activities started. There are intellectuals and academicians debating on the idea of India and its existence as a nation before the modern period or more precisely, before the colonial era. They argue that British empire is the first regime which joined different states or large and small principalities to form the present-day India. Usually they follow the nation-state theory to define the formation of India as a nation. In this process, they just ignore the fact that India existed even as a larger unit than the present one much earlier than the western political theories came into existence. This is the reason why they fail to conceptualise India as a nation.

Himachal Pradesh University Journal, Jun 2021

The History of Punjab is intertwined with the history of the broader Indian subcontinent and the ... more The History of Punjab is intertwined with the history of the broader Indian subcontinent and the surrounding regions of South Asia, Central Asia and West Asia. Historically known as Sapta Sindhu, i.e., the Land of Seven Rivers, the name Punjab was given by later Muslim conquerors who invaded Indian subcontinent. The first question that arises when talking about the history of Punjab is what is Punjab? Which Punjab's history do we want to talk about? What kind of history do we have so far? How much does this history succeed in telling the story of Punjab? There are many such questions which need to be addressed. To find answers to such questions, we must also consider the method of historiography and its tools. The process of writing history is centuries old but with the passage of time the approach towards writing history and deciding on the reliability of historical sources have also changed a lot. A very detailed discussion is required to understand all these issues, but this paper is limited in its scope and topic.

श्री गुरु तेग बहादुर जी के बलिदान की समकालीन प्रासंगिकता, 2021

वर्तमान में कुछ संकीर्ण राजनीतिक स्वार्थों ने समृद्ध सिख विरासत और गुरुओं के बलिदान के इतिहास को ... more वर्तमान में कुछ संकीर्ण राजनीतिक स्वार्थों ने समृद्ध सिख विरासत और गुरुओं के बलिदान के इतिहास को संकुचित करने की साजिश रची है जिससे गुरु के सर्वांगीण, व्यापक और बहुआयामी मानव कल्याण प्रयासों को एक सीमित सीमा तक कम करके देखा जाने लगा है। इस तरह के संकीर्ण दृष्टिकोण का एक मुख्य कारण भारत की धार्मिक और दार्शनिक परंपराओं के बारे में लोगों में जागरूकता की कमी और उसके ऊपर संदेह करना है। वर्तमान परिस्थितियों में इन मुद्दों पर विचार करना बहुत महत्वपूर्ण हो जाता है क्योंकि धर्म के सही अर्थ की जानकारी के अभाव ने इससे जुड़ी अवधारणाओं में भ्रम पैदा कर दिया है। गुरुओं के समय और इतिहास को ठीक से समझने की जरूरत है क्योंकि गुरुओं के महान कार्यों के मूल्य को केवल उन परिस्थितियों और कारणों को समझने से ही समझा जा सकता है जिनके तहत गुरुओं ने अपने समय में इतने क्रांतिकारी और दीर्घकालिक निर्णय लिए।

Sanvad, 2021

ਨੌਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਖਾਤਰ ਕੀਤਾ ਬਲੀਦਾਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਵਾ... more ਨੌਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਧਰਮ ਦੀ ਰਖਿਆ ਖਾਤਰ ਕੀਤਾ ਬਲੀਦਾਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਅਦੁੱਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਰਬੋਚ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਣ ਮਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅਧੋਗਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਡਰ ਅਤੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਜ਼ਾਲਮ ਸੱਤਾ ਦਾ ਹੀ ਬੋਲਬਾਲ ਸੀ ਜੋ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਕੋ ਰੰਗ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਆਜਿਹੇ ਚੁਣੌਤੀ ਪੂਰਨ ਦੌਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਲਵਾਦੀ ਸਮਾਜ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਇਕ ਅਹਿੰਸਕ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਦਿਤਾ।

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲੇ, 2019

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਨੇ ਆਲਮੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਉਭਾਰ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਦਹਿਸ਼ਤਦ... more ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਨੇ ਆਲਮੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਉਭਾਰ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਦਹਿਸ਼ਤਦਰਦੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਅਮਲ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਭਰ ਵਿਚ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਗਰਭੂਮੀਂ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਕੋਣੇ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਿਆਸੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਅਸਰ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਆਲਮੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਵਾਸ-ਮਸਲੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਉੱਚਿਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇ... more ਪੰਜਾਬੀ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਵਾਸ-ਮਸਲੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਉੱਚਿਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੇ ਕੁਝ ਨਿਵੇਕਲੇ ਸੁਭਾਵਕ ਗੁਣ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖਕੇ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਨਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮੁੱਢ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਮਾਨਵ-ਸਿਰਜਿਤ ਸਮਾਜ ਨੇ ਉਸਾਰੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਅਮਲ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਟਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹੀ ਸਗੋਂ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਮਲ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਕੌਮੀਅਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਕਦਮ ਵਧਾਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਅਮਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹਰ ਵਕਤ ਨਵੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲੇ, 2019

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ ਵ... more ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ‘ਤੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪਸਾਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਭਾਵੇਂ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਫੈਲਾਉ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਤਾਕਤਾਂ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ ਬਹਿਕੇ ਪਸਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਰਥਕਤਾ ਉੱਪਰ ਗ਼ਲਬਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਪਸਾਰਵਾਦੀ ਸਮਰਥਾ ਕਿਸੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੀ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਸ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਭਾ... more ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਸ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਸਾਂਝੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਮਲ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਵਿਭਿੰਨ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਚਿਹਨ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਾਰਜਸੀਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਡ-ਆਕਾਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਦਾਇਰੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਅਮਲ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ-ਕੁ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਵੈ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਵੈ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਬੋਹਵਾ ਦਾ ਤਾਅਲੁਕ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਰ ਦੌਰ ਦੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਰੰਗਤ ਅਜ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿਚੋਂ ਝਲਕ ਮਾਰਦੀ ਹੈ।

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲੇ, 2019

ਪਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਗਏ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਪਛਾਣ ਇਕ ਮਸਲਾ ਕਿਉਂ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਉੱਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਕਿਸ ਤਰ੍... more ਪਰਵਾਸ ਕਰਕੇ ਗਏ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਪਛਾਣ ਇਕ ਮਸਲਾ ਕਿਉਂ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਉੱਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਣ ਜਵਾਬ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀ ‘ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ’ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਮਤਾਂ-ਮਤਾਂਤਰਾਂ, ਧਰਮਾਂ, ਜਾਤਾਂ, ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਮਿਲਗੋਬੇ ਨਾਲ ਨਿਰਮਿਤ ਅਜੋਕਾ ਭਾਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਉੱਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ‘ਬਹੁਲਵਾਦੀ’ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ‘ਬਹੁਲਵਾਦੀ’ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ।

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਪਰਵਾਸ ਮਾਨਵੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਮੌ... more ਪਰਵਾਸ ਮਾਨਵੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਮੌਜੂਦ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੇ ਇਸ ਇਕ ਸਹਿਜ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਧੀਨ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਪਰਵਾਸ, ਪਰਵਾਸੀ, ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਆਵਾਸੀ, ਮੂਲਵਾਸ ਅਤੇ ਮੂਲਵਾਸੀ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਕਲਪ ਹੁਣ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਗਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਪਰਵਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਜਾਣ ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਿਧਾਂਤਕ ਨੇਮ ਅਤੇ ਰੱਦੋ-ਅਮਲ ਜੁੜ ਗਏ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਰਨ ਜਾਂ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਲਈ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣਾ ਉਨਾਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿੰਨਾ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ। ਰਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਵਾਜਾਈ ਉਤੇ ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਕਾਵਟ ਹੀ ਹੈ।

Goshat, A Refereed Research Journal of Punjabi Studies, 2015

Himanjali, 2023

kaavshastra, 2023

Summer Hill: IIAS Review, 2022

Summer Hill: IIAS Review, 2023

Summer Hill: IIAS Review, 2022

Himachal Pradesh University Journal, Jun 2021

श्री गुरु तेग बहादुर जी के बलिदान की समकालीन प्रासंगिकता, 2021

Sanvad, 2021

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲੇ, 2019

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲੇ, 2019

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਦੇ ਮਸਲੇ, 2019

Parvasi Punjabi Sahit: Punjabi Sabhyachark Pachhan de Masle, 2019

Goshat, A Refereed Research Journal of Punjabi Studies, 2015

Conference Paper, 2023

The relationship between Knowledge and Civilization is very vital. A civilization is defined in a... more The relationship between Knowledge and Civilization is very vital. A civilization is defined in a geo-cultural space where it evolves and grows beyond political boundaries. Knowledge is always at the core of the composition of a civilization. Specifically, Indian civilization has a great identifiable marker of pure Knowledge tradition which evolved and developed in this geo-cultural space. This pure knowledge reached us through the Vedic texts and other later Dharma-centric knowledge texts. Indian civilization has given knowledge texts only, not any religious or sacred texts. These knowledge texts are basically discourses of cosmological explanations based on meditative practices. This realized knowledge is in the core of every Dharma practices and social formation of this civilization. This way Punjab stands in the core of Geo-cultural space of Indian Civilisation and carries its overall legacy.

It’s been long since Punjabis and Sikhs in particular, have witnessed a critical phase of history... more It’s been long since Punjabis and Sikhs in particular, have witnessed a critical phase of history that has influenced and transformed the Sikh psyche very deeply. The irony is that the people who have gone through the traumatic experiences of Punjab Partition of 1947 and the similar situation of massive massacre on the grounds of religious identity in 1984 hardly expressed their deep seated anger or trauma through cinema except for few movies like Pinjar, Machees etc.

Hindi Vivek, 2023

वर्तमान समय में पंजाब की राजनीतिक स्थिति के ऊपर विचार करते हुए ऐसा प्रतीत होता है कि जैसे हम किसी... more वर्तमान समय में पंजाब की राजनीतिक स्थिति के ऊपर विचार करते हुए ऐसा प्रतीत होता है कि जैसे हम किसी ऐसे एक राज्य की बात कर रहे हैं जो देश के विभाजन की विभीषिका के उपरांत अपनी व्यवस्थित स्थिति में नहीं आ पाया। बहुत हद तक यह बात ठीक भी लगती है क्योंकि पंजाब को देखने का परिपेक्ष अब बदल चुका है। पंजाब, जो किसी समय विभिन्न मतों, समुदायों एवम् संप्रदायों के सह-अस्तित्व की भूमि के रूप में पहचाना जाता था, अब क्यों और कैसे सांप्रदायिक आधार पर अलगाववाद के लिए जाना जाने लगा है। हमें इस समस्या पर विचार करने से पहले यह देखना होगा कि भारतीय पंजाब में रहने वाले कौन लोग अलगाववाद की बात करते हैं और ऐसे विचार का समर्थन करते भी हैं या नहीं। पंजाब अपने नाम की तरह ही विभिन्नता में एकता का प्रतीक रहा है। पंजाब का यह सामाजिक और सांस्कृतिक चरित्र भारत की पुरातन धरोहर का ही भाग है। पंजाब का मौजूदा क्षेत्र भारत के सदियों पुराने सप्तसिन्धू भूखंड का ही नया नाम और उसकी वर्तमान पहचान है।