Talip Doğan | Necmettin Erbakan University (original) (raw)
Books by Talip Doğan
Articles by Talip Doğan
Öz: Güney Azerbaycan, Horasan ve Kaşkay Türkçesi ağızlarında-(y)An ekli sıfat-fiillerle kip kurul... more Öz: Güney Azerbaycan, Horasan ve Kaşkay Türkçesi ağızlarında-(y)An ekli sıfat-fiillerle kip kurulmuştur. Bu lehçe alanlarında-(y)An ekli sıfat-fiillerle kurulan kipin olumsuzu, "-(y)An deyil + zamir kökenli şahıs eki" biçimindedir. Burada "deyil" kelimesinin varlığı, Oğuz sahasına dâhil olmanın sonucudur. Bir diğer anlatımla "-(y)An deyil" yapısı, Çağatay sahası lehçelerindeki "-GAn emes + zamir kökenli şahıs eki" yapısının eş değeridir. Bahsi geçen lehçelerde-(y)An eki,-DXK eki işleviyle yalnızca sıfat-fiillerde söz konusudur.-(y)An eki, (-DXK eki işlevli) fiil isminde kullanılmamaktadır. Fiil isimleri, Güney Azerbaycan ağızlarında-mAG ekiyle, Kaşkay Türkçesi ağızlarında-mAG ve-DXK ekleriyle, Horasan Türkçesi ağızlarında ise-mAG ekiyle yapılmaktadır. Bu fiil ismi ekleri, "fiil ismi + yoḳ 'yok'" dizilişinde görülen olumsuz yapıların da belirleyicisi olmuştur. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında "-mAG + iyelik eki + yoḫ"; Kaşkay Türkçesi ağızlarında "-mAG + iyelik eki + yoḫ" ve "-DXK + iyelik eki + yoḫ"; Horasan Türkçesi ağızlarında "-mAG + iyelik eki + yoḫ" dizilişleri gelişmiştir.
Eski Türkçede-DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmiştir.-DXK ekli geçmiş zam... more Eski Türkçede-DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmiştir.-DXK ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, Harezm Türkçesinde sınırlanmıştır. Kıpçak Türkçesi alanında Codex Cumanicus ile Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde de nadirdir fakat Memluk sahası metinlerinde (Oğuz Türkçesi etkisiyle) yaygındır. Çağatay Türkçesinde de-DXK ekinin kullanımı (fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat fiili teşkili) sınırlıdır.-DXK ekinin hem fiil ismi hem de geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmesi, Oğuz (Batı) Türkçesinde ise devam etmiştir. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçelerinde-GAn eki, işlev genişlemesine uğramış ve fiil isimleri ile sıfat-fiillerde-DXK ekinin işlevlerinde de kullanılmıştır.-DXK ve-GAn ekli fiil isimleri,-DA bulunma durumu ekiyle-DXKDA ve-GAndA biçimlerinde zaman ifadeli zarf-fiil ekleri olmuştur. Tarihî Türk dili alanında-GAndA eki,-DXKDA ekinin yerine geliştirilmiştir. Bu, özellikle-DXKDA ekinin bırakıldığı Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçeleri için geçerlidir. Çağdaş Türk dili alanında ise-(G)AndA eki, Karluk (Güney-Doğu), Kıpçak (Kuzey-Batı), Güney Sibirya (Kuzey-Doğu) grubunda yer alan lehçeler ile Oğuz (Güney-Batı) grubunda Türkmen, Horasan, Kaşkay, Azerbaycan (ve onun dairesine giren Irak Türk ağızları ile kimi Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi ağızları) Türkçelerinde yer almaktadır. Irak Türk ağızlarında-(y)AndA zarf-fiil eki,-(y)An +-dA + şahıs eki dizilişindedir.-(y)AndA zarf-fiil ekinden sonra-m,-w ~-y,-Ø,-ḫ,-wUz ~-yIz,-lAr biçimlerindeki iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır.-(y)An +-dA + şahıs eki dizilişinde ise görülen geçmiş zaman ekinin çekim paradigması örnekseme teşkil etmiştir. Söz gelişi teklik 1. şahısta: gelendem '(ben) geldiğimde' ← geldim '(ben) geldim' gibi. Anahtar kelimeler: Türk dili, Oğuz grubu lehçeleri, Irak Türk ağızları, zarf-fiil eki. GİRİŞ Eski Türkçede-DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etme işlevlerinde kullanılmıştır. Fiil ismi teşkil ettiği örneklerde-DXK ekinden sonra iyelik ekleri getirilmiştir. Orhon Türkçesi: olurtuḳuma ölteçiçe saḳınıġma türük begler… (BK D2) (Tekin, 2010, s. 50) '(Tahta) oturduğumda ölecekmiş gibi düşünceli olan Türk beyleri…'
In the historical Turkic language, the negative of gerundiums with-(X)p(An) is expressed with ger... more In the historical Turkic language, the negative of gerundiums with-(X)p(An) is expressed with gerundiums with-mAtI(n) and-mAy(In). It has been reported that in sentences where the subject of gerundiums with-mAtI(n) and-mAy(In) and the subject of the main verb are the same, the action in the gerundiums does not occur. In the sentences where the subject of the gerundiums with-mAtI(n) and-mAy(In) and the subject of the main verb are different, a precedence-recency relationship is formed. Especially after the 13th century, gerundiums with-mAtI(n) became common in Oghuz (Western) Turkic, and gerundiums with-mAy(In) in Kipchak and Karluk (North and East) Turkic. Gerundium suffixes based on General Turkic-(X)p and-mAtIn or-mAy(In) developed as-(y)Xp and-mAdAn (<-mAdIn) in Oghuz Turkic (except Turkmen and Khorasan Turkic). Today, in the field of Oghuz Turkic, there is another system formed by the-(y)Xb and-mAmIş gerundium suffixes. This system, represented by-(y)Xb and-mAmIş gerundium suffixes, is unique to South Azerbaijani and Qashqai Turkic.-mAmIs gerundium suffix is used in the negative of gerundiums with-(y)Xb suffix. The-mAmIs structure consists of-mA negative suffix and-mIş past tense suffix. The-mIş suffix in the-mAmIş structure has developed as an equivalent of the expressions with the-DX suffix under the influence of Persian. Gerundiums with the-mAmIş suffix, although developed with Persian influences, are compatible with the Turkic system by being used as an infinitive verb. In this context, there is no person or modal compatibility between the gerundiums with-mAmIş and the basic verbs. On the other hand,-mAmXş gerundium suffix also contains data indicating that the-tI element in the gerundium suffix-mAtI(n) is the past tense suffix.
According to the provisions of the "Law No. 5846 on Intellectual and Artistic Works", the whole o... more According to the provisions of the "Law No. 5846 on Intellectual and Artistic Works", the whole or part of the work cannot be published in any medium without the prior permission of the publishing house that published the book, and it cannot be reproduced, printed, transferred, reproduced, or distributed by any information storage and retrieval system, mechanical, electronic, photocopying, magnetic or other methods.
Öz Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, ünlüyle biten isimlere getiri... more Öz Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, ünlüyle biten isimlere getirilmektedir. Ünlüyle biten isimlerin bazıları, Farsça-ı̇ )ی( takılarından örneksemeyle gelişmiştir. Örneksemenin dayandığı-ı̇ )ی( takıları ise kaynakları itibarıyla farklılık arz etmektedir. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında ünlüyle biten bu isimlerin bir kısmı, Farsçada belirli isimler ile belirsiz isimlerin sonunda kullanılan-ı̇ )ی( takılarından örneksemeyle oluşmuştur: adamıydı (< *adamıyıdı < *adami idi < *adamı̇ idi) 'bir adam idi' kelimesinde olduğu gibi. Ünlüyle biten bir kısım isimler, mastariyet ya'sı adıyla bilinen-ı̇ )ی( takısından örneksemeyle ortaya çıkmıştır. Farsçanın mastariyet ya'sı, Türk dilinde +lXK isimden isim yapma ekinin işlevine denk gelmektedir. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +lXK isimden isim yapma ekli isimlere-ı̇ takısı, örnekseme yoluyla tekrar getirilmiştir. Bu gelişme cengelliyiymiş (< *cengelliyiyimiş < *cengelliyi imiş < *cengelligi imiş < *cengelı̇ imiş) 'ormanlık imiş' kelimesinde görülebilir. +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları ayrıca var 'var' ve yoḫ 'yok' kelimelerinin iyelik ekli biçimlerine eklenmiştir. Var 'var' ve yoḫ 'yok' kelimelerinin iyelik ekli biçimleri, Farsçanın söz dizimsel yapılarına dayanmaktadır. Bunun örneği varıydı (< *varıyıdı < *varı idi) '…+(s)X var idi' kelimesiyle gösterilebilir. Bunlarla birlikte +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, nispet ya'sı olarak adlandırılan-ı̇ )ی( takılı isimlere bağlanmıştır: zerdūşiymiş (< *zerdūşiyimiş < *zerdūşı̇ imiş) 'Zerdüştçü imiş.' örneğinde de bu gelişme izlenebilir.
Öz Oğuz grubunun bir üyesi olan Horasan Türkçesi, İran'ın Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletl... more Öz Oğuz grubunun bir üyesi olan Horasan Türkçesi, İran'ın Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletlerinde konuşulan ağızlar topluluğunu ifade etmektedir. Eldeki çalışma, Horasan Türklerinden Ali Etsamifer'in 2020 yılında İran/Meşhed'de yayımlamış olduğu ġōġādu kerbelāde (mecmūʿa-yi nevḥehā-yi turkı ̇) "Kerbela'da Savaş Vardır (Türkçe Ağıtlar Toplusu)" adlı kitaba dayanmaktadır. ġōġādu kerbelāde adlı bu eser, içeriği itibarıyla bir ağıt kitabıdır ve manzum türde yazılmıştır. Sözü edilen eserde Kerbela olayı, Kerbela'da Hz. Hüseyin ile beraberindekilerin öldürülmesi başta olmak üzere bunların etrafında meydana gelen olaylar konu olmuştur. Horasan Türkçesi için bir yazı dili (ölçünlü dil) bulunmadığı için yazar, bu eseri Horasan Türkçesinin Cüveyn ağzıyla yazmıştır. Yazar, böyle bir yola başvurmasını da bölgesindeki halkın Azerbaycan Türkçesini iyi bilmemesine bağlamıştır. Çalışmada, metinden hareketle Cüveyn ağzının belirleyici ses ve şekil bilgisi özellikleri; Oğuz Türkçesi açısından bu ağzı farklılaştıran yönler; Cüveyn ağzının Farsçayla etkileşimleri sonucunda ortaya çıkan gelişmeleri tespit edilmiştir. Bunlarla beraber Cüveyn ağzında Eski Oğuz Türkçesinin "olga-bolga" dilli (karışık dilli) eserlerinde olduğu gibi bol-ve ol-fiillerinin birlikte kullanıldığı belirlenmiştir.
Güney Azerbaycan Türkçesinde-mAK ol-yapısı, esas itibarıyla bir edilgenlik işaretleyicisidir. Fii... more Güney Azerbaycan Türkçesinde-mAK ol-yapısı, esas itibarıyla bir edilgenlik işaretleyicisidir. Fiil +-mAK ol-dizilişindeki yapının hem olumlu hem de olumsuz çekimleri kullanımdadır. Bu yapıda çoğunlukla odaksıl olmayan ve her zaman, sürekli olan olayların sunulmasında kullanılan-(y)(A)r,-(y)(X)r ~-(y)(X)rI /-mAz ~-mAs,-mXr ~-mXrI geniş ve şimdiki zaman eklerine yer verilmektedir.-mAK ol-yapılı cümlelerde genellikle düsturlar, kurallar, genel kabuller, gelenekler, yasaklar vb. yargılar bildirilmektedir. Bu cümlelerde edilgenliğin yanında ayrıca bağlama göre yeterlilik, yetersizlik ve gereklilik kiplik anlamları da aktarılmaktadır.-mAK ol-yapısıyla edilgenliğin bildirilmesi Türkiye Türkçesinde de bulunmaktadır. İki lehçe alanı arasında söz konusu yapının kullanım sınırları ve işlevleri bakımından birleşen ve ayrılan özellikler vardır. Türkiye Türkçesinde de-mAK ol-yapısından sonra genellikle-Ar ~-Xr ~-r /-mAz geniş zaman ekleri getirilmektedir. Fakat Türkiye Türkçesinde-mAK ol-yapısı, hem olumlu hem de olumsuz fiillerden sonra kullanılmaktadır. Olumsuz çekimli-mAK ol-yapısı, olumlu fiile eklendiğinde edilgen-olumsuz anlamda fiil; olumsuz fiile eklendiğinde ise edilgenolumlu anlamda fiil ortaya çıkmaktadır. Türkiye Türkçesinde-mAK ol-yapılı edilgenlikle gereklilik kipliği de sunulmaktadır.
On the Distribution of-(X)p(DXr) Past Perfect Tense Suffix in Contemporary Oghuz Turkish Talip DO... more On the Distribution of-(X)p(DXr) Past Perfect Tense Suffix in Contemporary Oghuz Turkish Talip DOĞAN * Öz-(X)p(DXr) duyulan geçmiş zaman eki,-(X)p zarf-fiil eki ve turur'un (< tur-ur) birleşmesinden oluşmuştur. Ekin ilk örnekleri, Eski Uygur Türkçesinde tanıklanmaktadır. Bununla beraber-(X)p turur duyulan geçmiş zaman ekinin Harezm Türkçesinde yerleştiğini belirtmek mümkündür. Ekin kullanımı daha sonra çeşitli biçimlerle Kuzey-Doğu Türkçesinde de sürmüştür. Ek, Eski Oğuz Türkçesinde ise-(y)(U)p durur ~-(y)Up(dUr) biçimlerinde genellikle teklik 2. şahıs ile teklik ve çokluk 3. şahıslarda kullanılmıştır. Tarihî Oğuz sahasında ekin kullanım sınırları, 15. yüzyıldan sonra değişmiştir. Ek, Anadolu (Osmanlı) sahasında bırakılmış; Azerbaycan sahasında ise devam ettirilmiştir. Bugünkü Oğuz grubunda-(y)Xp(DXr) duyulan geçmiş zaman eki, Anadolu (Osmanlı) sahasının doğusunda ve güneyinde kalan lehçe ve ağızlarda kullanılmaktadır. Bu lehçe ve ağızları, bugün Azerbaycan, Kaşkay, Horasan ve Türkmen Türkçeleri ile Harezm Oğuzcası temsil etmektedir. Bu Oğuz alanında,-(y)Xp(DXr) duyulan geçmiş zaman ekinin kullanılma özellikleri bakımından anlamlı sınırlar oluşmuştur. Bu sınırlar özetle şu şekildedir: Yalnızca-(y)Xp(DXr) ekini bulunduranlar (Horasan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Harezm Oğuzcası, 1. grup);-(y)Xp(DXr) eki ile-mXş ekini bir arada bulunduranlar (Azerbaycan Türkçesi ve ağızları, Irak Türk ağızlarının bir kısmı; Orta İran'daki Oğuz ağızları, 2. grup); yalnızca-mXş ekini bulunduranlar (Kaşkay Türkçesinin kimi ağızları, 3. grup); 2. ve 3. gruptaki Oğuz alanlarında yer alıp bütün şahıslarda-(y)Xb(dXr) ekini bulunduranlar (Irak'ta Altunköprü, Telafer, Reşidiye ve Sellamiye ağızları; Orta İran'da Bağdadi Şahsevenleri ağzı; Kaşkaylarda Beydili ve Ebi Verdi / Bolverdi ağızları, 4. grup).
Öz: Güney Azerbaycan, Horasan ve Kaşkay Türkçesi ağızlarında-(y)An ekli sıfat-fiillerle kip kurul... more Öz: Güney Azerbaycan, Horasan ve Kaşkay Türkçesi ağızlarında-(y)An ekli sıfat-fiillerle kip kurulmuştur. Bu lehçe alanlarında-(y)An ekli sıfat-fiillerle kurulan kipin olumsuzu, "-(y)An deyil + zamir kökenli şahıs eki" biçimindedir. Burada "deyil" kelimesinin varlığı, Oğuz sahasına dâhil olmanın sonucudur. Bir diğer anlatımla "-(y)An deyil" yapısı, Çağatay sahası lehçelerindeki "-GAn emes + zamir kökenli şahıs eki" yapısının eş değeridir. Bahsi geçen lehçelerde-(y)An eki,-DXK eki işleviyle yalnızca sıfat-fiillerde söz konusudur.-(y)An eki, (-DXK eki işlevli) fiil isminde kullanılmamaktadır. Fiil isimleri, Güney Azerbaycan ağızlarında-mAG ekiyle, Kaşkay Türkçesi ağızlarında-mAG ve-DXK ekleriyle, Horasan Türkçesi ağızlarında ise-mAG ekiyle yapılmaktadır. Bu fiil ismi ekleri, "fiil ismi + yoḳ 'yok'" dizilişinde görülen olumsuz yapıların da belirleyicisi olmuştur. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında "-mAG + iyelik eki + yoḫ"; Kaşkay Türkçesi ağızlarında "-mAG + iyelik eki + yoḫ" ve "-DXK + iyelik eki + yoḫ"; Horasan Türkçesi ağızlarında "-mAG + iyelik eki + yoḫ" dizilişleri gelişmiştir.
Eski Türkçede-DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmiştir.-DXK ekli geçmiş zam... more Eski Türkçede-DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmiştir.-DXK ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, Harezm Türkçesinde sınırlanmıştır. Kıpçak Türkçesi alanında Codex Cumanicus ile Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde de nadirdir fakat Memluk sahası metinlerinde (Oğuz Türkçesi etkisiyle) yaygındır. Çağatay Türkçesinde de-DXK ekinin kullanımı (fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat fiili teşkili) sınırlıdır.-DXK ekinin hem fiil ismi hem de geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmesi, Oğuz (Batı) Türkçesinde ise devam etmiştir. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçelerinde-GAn eki, işlev genişlemesine uğramış ve fiil isimleri ile sıfat-fiillerde-DXK ekinin işlevlerinde de kullanılmıştır.-DXK ve-GAn ekli fiil isimleri,-DA bulunma durumu ekiyle-DXKDA ve-GAndA biçimlerinde zaman ifadeli zarf-fiil ekleri olmuştur. Tarihî Türk dili alanında-GAndA eki,-DXKDA ekinin yerine geliştirilmiştir. Bu, özellikle-DXKDA ekinin bırakıldığı Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçeleri için geçerlidir. Çağdaş Türk dili alanında ise-(G)AndA eki, Karluk (Güney-Doğu), Kıpçak (Kuzey-Batı), Güney Sibirya (Kuzey-Doğu) grubunda yer alan lehçeler ile Oğuz (Güney-Batı) grubunda Türkmen, Horasan, Kaşkay, Azerbaycan (ve onun dairesine giren Irak Türk ağızları ile kimi Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi ağızları) Türkçelerinde yer almaktadır. Irak Türk ağızlarında-(y)AndA zarf-fiil eki,-(y)An +-dA + şahıs eki dizilişindedir.-(y)AndA zarf-fiil ekinden sonra-m,-w ~-y,-Ø,-ḫ,-wUz ~-yIz,-lAr biçimlerindeki iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır.-(y)An +-dA + şahıs eki dizilişinde ise görülen geçmiş zaman ekinin çekim paradigması örnekseme teşkil etmiştir. Söz gelişi teklik 1. şahısta: gelendem '(ben) geldiğimde' ← geldim '(ben) geldim' gibi. Anahtar kelimeler: Türk dili, Oğuz grubu lehçeleri, Irak Türk ağızları, zarf-fiil eki. GİRİŞ Eski Türkçede-DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etme işlevlerinde kullanılmıştır. Fiil ismi teşkil ettiği örneklerde-DXK ekinden sonra iyelik ekleri getirilmiştir. Orhon Türkçesi: olurtuḳuma ölteçiçe saḳınıġma türük begler… (BK D2) (Tekin, 2010, s. 50) '(Tahta) oturduğumda ölecekmiş gibi düşünceli olan Türk beyleri…'
In the historical Turkic language, the negative of gerundiums with-(X)p(An) is expressed with ger... more In the historical Turkic language, the negative of gerundiums with-(X)p(An) is expressed with gerundiums with-mAtI(n) and-mAy(In). It has been reported that in sentences where the subject of gerundiums with-mAtI(n) and-mAy(In) and the subject of the main verb are the same, the action in the gerundiums does not occur. In the sentences where the subject of the gerundiums with-mAtI(n) and-mAy(In) and the subject of the main verb are different, a precedence-recency relationship is formed. Especially after the 13th century, gerundiums with-mAtI(n) became common in Oghuz (Western) Turkic, and gerundiums with-mAy(In) in Kipchak and Karluk (North and East) Turkic. Gerundium suffixes based on General Turkic-(X)p and-mAtIn or-mAy(In) developed as-(y)Xp and-mAdAn (<-mAdIn) in Oghuz Turkic (except Turkmen and Khorasan Turkic). Today, in the field of Oghuz Turkic, there is another system formed by the-(y)Xb and-mAmIş gerundium suffixes. This system, represented by-(y)Xb and-mAmIş gerundium suffixes, is unique to South Azerbaijani and Qashqai Turkic.-mAmIs gerundium suffix is used in the negative of gerundiums with-(y)Xb suffix. The-mAmIs structure consists of-mA negative suffix and-mIş past tense suffix. The-mIş suffix in the-mAmIş structure has developed as an equivalent of the expressions with the-DX suffix under the influence of Persian. Gerundiums with the-mAmIş suffix, although developed with Persian influences, are compatible with the Turkic system by being used as an infinitive verb. In this context, there is no person or modal compatibility between the gerundiums with-mAmIş and the basic verbs. On the other hand,-mAmXş gerundium suffix also contains data indicating that the-tI element in the gerundium suffix-mAtI(n) is the past tense suffix.
According to the provisions of the "Law No. 5846 on Intellectual and Artistic Works", the whole o... more According to the provisions of the "Law No. 5846 on Intellectual and Artistic Works", the whole or part of the work cannot be published in any medium without the prior permission of the publishing house that published the book, and it cannot be reproduced, printed, transferred, reproduced, or distributed by any information storage and retrieval system, mechanical, electronic, photocopying, magnetic or other methods.
Öz Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, ünlüyle biten isimlere getiri... more Öz Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, ünlüyle biten isimlere getirilmektedir. Ünlüyle biten isimlerin bazıları, Farsça-ı̇ )ی( takılarından örneksemeyle gelişmiştir. Örneksemenin dayandığı-ı̇ )ی( takıları ise kaynakları itibarıyla farklılık arz etmektedir. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında ünlüyle biten bu isimlerin bir kısmı, Farsçada belirli isimler ile belirsiz isimlerin sonunda kullanılan-ı̇ )ی( takılarından örneksemeyle oluşmuştur: adamıydı (< *adamıyıdı < *adami idi < *adamı̇ idi) 'bir adam idi' kelimesinde olduğu gibi. Ünlüyle biten bir kısım isimler, mastariyet ya'sı adıyla bilinen-ı̇ )ی( takısından örneksemeyle ortaya çıkmıştır. Farsçanın mastariyet ya'sı, Türk dilinde +lXK isimden isim yapma ekinin işlevine denk gelmektedir. Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +lXK isimden isim yapma ekli isimlere-ı̇ takısı, örnekseme yoluyla tekrar getirilmiştir. Bu gelişme cengelliyiymiş (< *cengelliyiyimiş < *cengelliyi imiş < *cengelligi imiş < *cengelı̇ imiş) 'ormanlık imiş' kelimesinde görülebilir. +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları ayrıca var 'var' ve yoḫ 'yok' kelimelerinin iyelik ekli biçimlerine eklenmiştir. Var 'var' ve yoḫ 'yok' kelimelerinin iyelik ekli biçimleri, Farsçanın söz dizimsel yapılarına dayanmaktadır. Bunun örneği varıydı (< *varıyıdı < *varı idi) '…+(s)X var idi' kelimesiyle gösterilebilir. Bunlarla birlikte +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, nispet ya'sı olarak adlandırılan-ı̇ )ی( takılı isimlere bağlanmıştır: zerdūşiymiş (< *zerdūşiyimiş < *zerdūşı̇ imiş) 'Zerdüştçü imiş.' örneğinde de bu gelişme izlenebilir.
Öz Oğuz grubunun bir üyesi olan Horasan Türkçesi, İran'ın Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletl... more Öz Oğuz grubunun bir üyesi olan Horasan Türkçesi, İran'ın Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletlerinde konuşulan ağızlar topluluğunu ifade etmektedir. Eldeki çalışma, Horasan Türklerinden Ali Etsamifer'in 2020 yılında İran/Meşhed'de yayımlamış olduğu ġōġādu kerbelāde (mecmūʿa-yi nevḥehā-yi turkı ̇) "Kerbela'da Savaş Vardır (Türkçe Ağıtlar Toplusu)" adlı kitaba dayanmaktadır. ġōġādu kerbelāde adlı bu eser, içeriği itibarıyla bir ağıt kitabıdır ve manzum türde yazılmıştır. Sözü edilen eserde Kerbela olayı, Kerbela'da Hz. Hüseyin ile beraberindekilerin öldürülmesi başta olmak üzere bunların etrafında meydana gelen olaylar konu olmuştur. Horasan Türkçesi için bir yazı dili (ölçünlü dil) bulunmadığı için yazar, bu eseri Horasan Türkçesinin Cüveyn ağzıyla yazmıştır. Yazar, böyle bir yola başvurmasını da bölgesindeki halkın Azerbaycan Türkçesini iyi bilmemesine bağlamıştır. Çalışmada, metinden hareketle Cüveyn ağzının belirleyici ses ve şekil bilgisi özellikleri; Oğuz Türkçesi açısından bu ağzı farklılaştıran yönler; Cüveyn ağzının Farsçayla etkileşimleri sonucunda ortaya çıkan gelişmeleri tespit edilmiştir. Bunlarla beraber Cüveyn ağzında Eski Oğuz Türkçesinin "olga-bolga" dilli (karışık dilli) eserlerinde olduğu gibi bol-ve ol-fiillerinin birlikte kullanıldığı belirlenmiştir.
Güney Azerbaycan Türkçesinde-mAK ol-yapısı, esas itibarıyla bir edilgenlik işaretleyicisidir. Fii... more Güney Azerbaycan Türkçesinde-mAK ol-yapısı, esas itibarıyla bir edilgenlik işaretleyicisidir. Fiil +-mAK ol-dizilişindeki yapının hem olumlu hem de olumsuz çekimleri kullanımdadır. Bu yapıda çoğunlukla odaksıl olmayan ve her zaman, sürekli olan olayların sunulmasında kullanılan-(y)(A)r,-(y)(X)r ~-(y)(X)rI /-mAz ~-mAs,-mXr ~-mXrI geniş ve şimdiki zaman eklerine yer verilmektedir.-mAK ol-yapılı cümlelerde genellikle düsturlar, kurallar, genel kabuller, gelenekler, yasaklar vb. yargılar bildirilmektedir. Bu cümlelerde edilgenliğin yanında ayrıca bağlama göre yeterlilik, yetersizlik ve gereklilik kiplik anlamları da aktarılmaktadır.-mAK ol-yapısıyla edilgenliğin bildirilmesi Türkiye Türkçesinde de bulunmaktadır. İki lehçe alanı arasında söz konusu yapının kullanım sınırları ve işlevleri bakımından birleşen ve ayrılan özellikler vardır. Türkiye Türkçesinde de-mAK ol-yapısından sonra genellikle-Ar ~-Xr ~-r /-mAz geniş zaman ekleri getirilmektedir. Fakat Türkiye Türkçesinde-mAK ol-yapısı, hem olumlu hem de olumsuz fiillerden sonra kullanılmaktadır. Olumsuz çekimli-mAK ol-yapısı, olumlu fiile eklendiğinde edilgen-olumsuz anlamda fiil; olumsuz fiile eklendiğinde ise edilgenolumlu anlamda fiil ortaya çıkmaktadır. Türkiye Türkçesinde-mAK ol-yapılı edilgenlikle gereklilik kipliği de sunulmaktadır.
On the Distribution of-(X)p(DXr) Past Perfect Tense Suffix in Contemporary Oghuz Turkish Talip DO... more On the Distribution of-(X)p(DXr) Past Perfect Tense Suffix in Contemporary Oghuz Turkish Talip DOĞAN * Öz-(X)p(DXr) duyulan geçmiş zaman eki,-(X)p zarf-fiil eki ve turur'un (< tur-ur) birleşmesinden oluşmuştur. Ekin ilk örnekleri, Eski Uygur Türkçesinde tanıklanmaktadır. Bununla beraber-(X)p turur duyulan geçmiş zaman ekinin Harezm Türkçesinde yerleştiğini belirtmek mümkündür. Ekin kullanımı daha sonra çeşitli biçimlerle Kuzey-Doğu Türkçesinde de sürmüştür. Ek, Eski Oğuz Türkçesinde ise-(y)(U)p durur ~-(y)Up(dUr) biçimlerinde genellikle teklik 2. şahıs ile teklik ve çokluk 3. şahıslarda kullanılmıştır. Tarihî Oğuz sahasında ekin kullanım sınırları, 15. yüzyıldan sonra değişmiştir. Ek, Anadolu (Osmanlı) sahasında bırakılmış; Azerbaycan sahasında ise devam ettirilmiştir. Bugünkü Oğuz grubunda-(y)Xp(DXr) duyulan geçmiş zaman eki, Anadolu (Osmanlı) sahasının doğusunda ve güneyinde kalan lehçe ve ağızlarda kullanılmaktadır. Bu lehçe ve ağızları, bugün Azerbaycan, Kaşkay, Horasan ve Türkmen Türkçeleri ile Harezm Oğuzcası temsil etmektedir. Bu Oğuz alanında,-(y)Xp(DXr) duyulan geçmiş zaman ekinin kullanılma özellikleri bakımından anlamlı sınırlar oluşmuştur. Bu sınırlar özetle şu şekildedir: Yalnızca-(y)Xp(DXr) ekini bulunduranlar (Horasan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Harezm Oğuzcası, 1. grup);-(y)Xp(DXr) eki ile-mXş ekini bir arada bulunduranlar (Azerbaycan Türkçesi ve ağızları, Irak Türk ağızlarının bir kısmı; Orta İran'daki Oğuz ağızları, 2. grup); yalnızca-mXş ekini bulunduranlar (Kaşkay Türkçesinin kimi ağızları, 3. grup); 2. ve 3. gruptaki Oğuz alanlarında yer alıp bütün şahıslarda-(y)Xb(dXr) ekini bulunduranlar (Irak'ta Altunköprü, Telafer, Reşidiye ve Sellamiye ağızları; Orta İran'da Bağdadi Şahsevenleri ağzı; Kaşkaylarda Beydili ve Ebi Verdi / Bolverdi ağızları, 4. grup).
Türk dilinin veya Oğuz grubu lehçelerinin sınıflandırıldığı çalışmaların bazılarında Kaşkay Türkç... more Türk dilinin veya Oğuz grubu lehçelerinin sınıflandırıldığı çalışmaların bazılarında Kaşkay Türkçesi de değerlendirilmiştir. Bu çalışmalarda Kaşkay Türkçesi, Oğuz grubunda Azerbaycan Türkçesinin alt grubunda, yani onun bir ağzı konumunda ya da Güney Oğuzca alt grubunda gösterilmiştir. Kaşkay Türkçesi, art ve eş zamanlı bir bakışla Oğuz grubu üyeleriyle karşılaştırıldığında sırasıyla Horasan (Bocnurd) Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Sungur Türkçesine yakın durmaktadır. Kaşkay Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesi arasında ortak olan özelliklerin çoğu, Horasan (Bocnurd)
Tarihsel Türk dili alanında-(y)AsI (<-GA(y)sUG) eki, Eski Oğuz Türkçesinde karakteristikleşmiştir... more Tarihsel Türk dili alanında-(y)AsI (<-GA(y)sUG) eki, Eski Oğuz Türkçesinde karakteristikleşmiştir. Eski Oğuz Türkçesinde-(y)AsI eki, genellikle sıfat-fiil eki olarak kullanılmıştır. Bu dönemin metinlerinde-(y)AsI ekine kimi zaman çekimli (bitimli) fiillerde de yer verilmiştir.-(y)AsI eki bugün Oğuzcanın bir üyesi olan Kaşkay Türkçesinde (Güney Oğuzcada) işlek olarak kullanılmaya devam etmektedir. Kaşkay Türkçesinde-(y)AsI eki çekimli (bitimli) fiillerde kullanılmaktadır.-(y)AsI, sıfat-fiil eki işleviyle kalıplaşmış ifadeler dışında kalmamış durumdadır. Bunun temel sebebi Kaşkay Türkçesinin Farsçayla etkileşimidir. Türkçenin fiilimsili yapıları, Farsçada yan cümlelerle karşılanmaktadır. Farsçanın bu özelliğinin sonucu olarak Kaşkay Türkçesinde-(y)AsI ekli sıfat-fiiller kullanımdan çekilmiştir. Kaşkay Türkçesinde çekimli (bitimli) fiillerde-(y)AsI ekinden sonra tarihsel gelişime de uygun olmak suretiyle çoğunlukla iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır. Bununla beraber çekimli (bitimli) fiillerde-(y)AsI ekine zamir kökenli şahıs ekleri de getirilmektedir.-(y)AsI'nın ikinci çekim tablosu zamir kökenli şahıs eklerinden örnekseme yoluyla ortaya çıkmıştır. Kaşkay Türkçesinde-(y)AsI, gelecek zaman eki olmasından dolayı doğası gereği birtakım kiplik anlamların ifadesinde de kullanılmaktadır. Bu açıdan-(y)AsI'nın çoğu zaman kiplik anlamları işaretleyen bir ek özelliğinde olduğu gözlemlenmektedir. Cümlelerde-(y)AsI'nın eş dizimli olduğu ekler, yer aldığı sözdizimsel yapılar ve kodladığı anlamlar bu olguyu doğrulamaktadır. Diğer taraftan Kaşkay Türkçesinde-(y)AsI eki geniş zaman işlevinde başka bir deyişle odaksıllık içermeyen ve her zaman gerçekleşen olayların aktarımında da kullanılmıştır.
Öz Türkiye Türkçesinde-(y)AcAK eki, sıfatfiilli kuruluşlar ile temel cümlelerdeki bazı kullanımla... more Öz Türkiye Türkçesinde-(y)AcAK eki, sıfatfiilli kuruluşlar ile temel cümlelerdeki bazı kullanımlarında kifayetsizlik kiplik anlamını bildirmektedir. Sıfat-fiilli kuruluşları aile, toplum ya da kurum içinde bir statü bildiren isim, bu ismi fiilleştiren-(y)AcAK'lı olfiili (olacak) ve sıfat-fiile bağlı tamlayıcı teşkil etmektedir. Bu kuruluşlarda tamlayıcı, statü bildiren isimle ilgili olup yine statü bildiren bir isim ya da sıfattır. Kifayetsizlik kiplik anlamını çoğunlukla bu isim ya da sıfatlar belirlemektedir.-(y)AcAK eki, temel cümlelerde kullanılması durumunda bir de dil birimiyle kalıplaşmıştır.-(y)AcAK ekli temel cümlelerde de benzer şekilde statü bildiren bir ismin kifayetsizliği ortaya konulmaktadır. Bu yapılarda aslında gerçekleşmiş bulunan olaylar, gerçekleşmiş sayılmayıp yeniden tasarlanmakta ve gelecek zaman eki-(y)AcAK ile bir potansiyel hâlinde sunulmaktadır. Gelecek zaman eki-(y)AcAK ile potansiyel hâlinde sunulmuş olan olaylar, bir yandan da kifayetsizlik içerikli anlamlarla aktarılmaktadır. Bununla birlikte söz konusu yapılara üstelik, sözde, sözüm ona, güya gibi zarflar ile yuh be, tüh, yazık gibi ünlem edatları da pekiştirici işleviyle katılabilmektedir.
M Mo od de er rn n T Tü ür rk kl lü ük k A Ar ra aş şt tı ır rm ma al la ar rı ı D De er rg gi is... more M Mo od de er rn n T Tü ür rk kl lü ük k A Ar ra aş şt tı ır rm ma al la ar rı ı D De er rg gi is si i
Kaşkay Türkçesinin geniş zaman çekiminde asıl biçimlerin yanında bir de fiillerin sonundaki ünsüz... more Kaşkay Türkçesinin geniş zaman çekiminde asıl biçimlerin yanında bir de fiillerin sonundaki ünsüzlere göre gelişmiş olan biçimler vardır. Bu biçimlerin ortak özelliği, 1. ve 2. şahıslarda görülmesi ve ünsüz benzeşmeleriyle ortaya çıkmış olmasıdır. Söz konusu biçimler, 1. ve 2. şahıslara göre sırasıyla -lAm, -lAŋ, -leg, -lAŋIz ~ -lAyIz; -rAm, -rAŋ, -reg, -rAŋIz ~ -rAyIz ve -dAm, -dAŋ, -dAK, -dAŋIz ~ -dAyIz'dır. Kaşkay Türkçesinde /l/'li biçimler, sonunda /l/ ünsüzü bulunan fiillerden sonra meydana gelir. /r/'li biçimler, /r/ ünsüzüyle biten fiillerden sonra kullanılır: gellem (< *gelrem < gelerem) 'gelirim ', vurram (< vuraram) 'vururum' gibi. Kaşkay Türkçesinin karakteristik bir özelliği olarak öne çıkan /d/'li biçimler ise çoğunlukla /d/, /l/, /n/, /ş/, /t/, /v/ gibi diş, diş-damak, diş-dudak ünsüzleriyle biten fiillerden sonra kullanılmaktadır. Bu tür ünsüzlerle (diş ünsüzleriyle) biten fiillerden sonra geniş zaman eki -Ar geldiğinde geniş zaman ekinin ünlüsü düşer. Daha sonra fiilin sonunda yer alan diş ünsüzleriyle geniş zaman ekinin ünsüzü /r/ arasında ilerleyici benzeşme olur. Bu benzeşmenin sonucunda da /d/'li biçimler oluşur: düşdem (< *düşrem < düşerem) 'düşerim' gibi. Kaşkay Türkçesinde bu biçimlerin /d/ ünsüzlü olarak kalıplaşmasında, 1. ve 2. şahıslarda -dXm, -dXŋ, -dXK, -dXŋXz ~ -dXyXz biçimleriyle kullanılan görülen geçmiş zaman çekimi etkili olmuş görünmektedir. • Anahtar Kelimeler İran Türk ağızları, Kaşkay Türkçesi, geniş zaman eki • Abstract In the aorist of Kashkay, besides the original morphems, there are morphems developed according to the consonants at the end of the verbs. The common feature of these morphemes is that they are seen in the 1st and 2nd persons and have emerged with consonant analogies. Mentioned morphemes are according to 1st and 2nd persons. Morphemes with /l/ in Kashkay, occur after verbs with /l/ consonants at the end. Morphems with /r/ are used after verbs ending
Birçok eskicil dil değerini korumasıyla bilinen Halaç Türkçesi, tarihî dönemlerde kullanılmış ola... more Birçok eskicil dil değerini korumasıyla bilinen Halaç Türkçesi, tarihî dönemlerde kullanılmış olan sıfat-fiil eki -(X) GlI'yı, -GXlX ~ -KXlX biçimlerinde devam ettirmektedir. Halaç Türkçesindeki -GXlX ~ -KXlX eki, -(X)GlI ekinde yer alan X ünlüsü ile G ünsüzünün yer değiştirmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Halaç Türkçesinde -GXlX ~ -KXlX ekiyle, daha çok, sıfat ve geçici isim türünde kelimeler teşkil edilmektedir. -GXlX ~ -KXlX ekli sıfat-fiiller geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman veya belirli durumlarda görülmek kaydıyla gelecek zaman anlamlı olabilir. -GXlX ~ -KXlX ekiyle teşkil edilen geçici isimlere, isim çekimi ekleri getirilebilir. Ayrıca bu tür kelimeler, üçüncü şahıs bildirme ekiyle yüklem görevinde bulunabilir. Bunlarla beraber -GXlX ~ -KXlX ekiyle yapılmış kalıcı isimler de yaygındır. Halaç Türkçesinde -GXlX ~ -KXlX ekli sıfat-fiilin bir başka özelliği ise "-DXK" ekli sıfatfiill işlevinde kullanılmasıdır. -GXlX ~ -KXlX ekindeki bu özellik, sonradan Halaç Türkçesinde gelişmiştir. Bu tür kullanımlar Halaç Türkçesine, İran'da yer alan (Güney) Azerbaycan Türkçesi ağızları ya da Orta İran'da Halaçlarla aynı bölgelerde yaşayan Oğuzların ağızlarından geçmiş olmalıdır. -GXlX ~ -KXlX ekinin bu kullanımlarında, söz konusu ağızlarda -(y)An'lı sıfat-fiillerle yapılan gruplar model alınmıştır. Bu bağlamda (Güney) Azerbaycan Türkçesi ağızlarında ve Orta İran'daki Oğuz ağızlarında sıfat-fiil eki -(y)An'ın, "-DXK" işleviyle kullanımı karakteristiktir.
Horasan Türkçesi, Türk dilinin Oğuz grubunun bir üyesidir. Horasan Türkçesini, İran'ın Kuzey Hora... more Horasan Türkçesi, Türk dilinin Oğuz grubunun bir üyesidir. Horasan Türkçesini, İran'ın Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletlerinde konuşulan ağızlar topluluğu temsil etmektedir. Bu çalışmaya, bir Horasan Türkü olan Muhammed Arab Hedri'nin 2016 yılında yazmış olduğu Ellahekber'e Selām 'Allahuekber'e Selam' adlı şiir konu olmuştur. 109 kıtadan oluşan bu şiir, Şehriyâr'ın Héyder Baba'ya Selām adlı şiiri model alınarak yazılmıştır. Şair, söz konusu şiiri, Ellahekber dağıyla konuşmak suretiyle oluşturmuştur. Şiirde bir nostalji atmosferinde Deregez merkezli Horasan Türklüğünün hayatı anlatılmaktadır. Ellahekber'e Selām şiirinin dili, Horasan Türkçesinin Deregez ağzına aittir. Çalışma kapsamında şiir, şairin ses kaydından hareketle çeviri yazı alfabesiyle yazılmıştır. Şiir, aynı zamanda Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Metnin sunduğu malzemeyle Deregez ağzının ses ve biçim bilgisi özellikleri ortaya konulmuştur. Deregez ağzında, Eski Oğuz Türkçesindeki "olga-bolga" dilli (karışık dilli) eserlerde olduğu gibi, bol-ve ol-fiilleri bir arada kullanılmaktadır.
(Multilingual Yayınları, stanbul, 2007, 311 s., ISBN 975-6008-31-8)