Tomasz Chachulski - Academia.edu (original) (raw)
Papers by Tomasz Chachulski
Pamietnik Literacki, 2020
Wszechstronnie nakreśliła sytuację ideową, w jakiej rozwijała się XVIII-wieczna poezja religijna,... more Wszechstronnie nakreśliła sytuację ideową, w jakiej rozwijała się XVIII-wieczna poezja religijna, T. K o s t k i e w i c z o w a (Poezja religijna czasów oświecenia w Polsce. W zb.: Polska liryka religijna.
Colloquia Litteraria, Nov 22, 2018
Colloquia Litteraria, Feb 8, 2017
Na liczne związki twórczości młodego (i nie tylko młodego) Mickiewicza z wielkim Trembeckim nie t... more Na liczne związki twórczości młodego (i nie tylko młodego) Mickiewicza z wielkim Trembeckim nie trzeba było nigdy wskazywać-Mickiewicz zrobił to sam, nie ukrywał swojej fascynacji, chętnie wymieniał Trembeckiego z nazwiska, pisał o nim, analizował doskonałość poetyckiej artykulacji, cytował go i jeśli gorszymy się, że był zapatrzony w autora takich utworów, jak Epitalame Dorantowi i Klimenie czyli miłość złączona, oda nie do druku, ale w rękopiśmie mająca być ofiarowana J. o. Ks. J. M. P. B. P…, przekład ody do Priapa lub-co gorsza-fragmentów samej Sofijówki, pełnych politycznego serwilizmu1, to warto pamiętać, że dla wileńskiego środowiska pokolenia rodziców Mickiewicza Trembecki żadnym zgorszeniem nie był i jeśli wierzyć wspomnieniom Stanisława Morawskiego, w Wilnie drugiej, a może i trzeciej dekady XIX wieku autor Sofijówki mógłby się jeszcze sporo nauczyć2. To właśnie w litewskiej stolicy ukazało się w 1806 roku pierwsze zbiorowe wydanie wierszy Trembeckiego-"nakładem przyjaciół autora"3. Zresztą o Mickiewiczu i Trembeckim
Roczniki Humanistyczne, 2020
Pamietnik Literacki, 2020
Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej... more Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”W XVII w. dziedzictwo renesansu, zachowane np. w szkolnictwie, w znacznym stopniu organizuje polską świadomość zbiorową. Jednocześnie autorzy nawiązują do niego przez mity „złotego wieku” i „przodków poczciwych”. Zakorzeniająca się wówczas antropocentryczna formacja oświeceniowa pod wieloma względami była z nim zbieżna. Do schyłku XVIII w. religijność pozostawała najistotniejszą częścią kultury. Jej desakralizacja pozwala prosto wyodrębnić literaturę religijną przez kryterium tematyczne. Przedstawiciele oświecenia mieli głęboką świadomość zachodzącego przełomu. Retoryka obrony wiary, powszechna u schyłku panowania Wettynów, przekładała się na postrzeganie tej epoki jako czasu dominacji myślenia religijnego. Nowa literatura wykracza poza nie, włącza się w dyskusję społeczną i wyraża nową antropologię, desakralizującą wyobrażenia o świecie i bliską deizmowi: mówienie o Opatrzności zdominowało wyrażanie dogmatów katolicyzmu. Staropolską tolerancję wyznaniową (wygasłą nieco wcześniej) zastąpiły dyskusje nad racjonalnością religii, jej relacji z moralnością, często prowadzące do deizmu. Wiara, niezależnie od wyznania, nie była już oczywista. Podnoszono kwestie obyczajowe i organizacyjne Kościoła, często przez kpinę i satyrę. Liczne refutacje akcentowały Opatrzność Bożą. Rozważano nad rolą Stwórcy i podziwiano jego doskonałe dzieło (np. w kategoriach Jana Kochanowskiego i horacjańskich), poszukując racjonalnych argumentów na rzecz religii objawionej. Miejsce człowieka w Bożym planie definiowało jego doskonałość: gospodarz powinien pogodnie dbać o powierzoną mu „arendę”. Istotna w oświeceniu była refleksja nad tolerancją, związana nie tylko z krytyką fanatyzmu, ale i krytycyzmem względem wszelkich przejawów myślenia religijnego. Zestawiano różne wyznania, a religię w ogóle – z osiągnięciami empirycznej nauki. Humanitaryzm i wzrost wiedzy o innych kulturach prowadziły do relatywizacji własnego wyznania i dowartościowania odmiennych porządków: „uzasadnienie religijne szło w parze ze społecznym, a nawet indywidualnym, o jednoznacznym wydźwięku humanitarnym” (s. 371) Analiza twórczości Franciszka Karpińskiego odsłania wiele idei istotnych dla oświeceniowego światopoglądu. Cele i założenia jego translacji Psalmów – poprawne oddanie znaczenia, lektura drogą do indywidualnej przemiany i społecznej użyteczności jednostki – są bliskie tezom erazmianizmu. Wiersze Karpińskiego w porządku naturalnym oraz społeczno-politycznym sytuują człowieka moralnie ułomnego, ale z ufnością budującego emocjonalną, osobistą relację z łaskawym Stwórcą. Człowiek jawi się jako istota o wielkiej wartości, staje się centrum refleksji i miarą wszechrzeczy. Jak konkluduje autor, polskie oświecenie różniło się od zachodniego większą obecnością wymiaru sakralnego. Religijność i tradycyjny światopogląd nie zostały zniszczone, lecz w znacznym stopniu przekształcone w myśl nowego projektu antropologicznego o cechach humanitarystycznych, indywidualistycznych oraz humanistycznych. Projekt ten komunikowała przede wszystkim literatura religijna, a także oświeceniowe szkolnictwo.Tomasz Chachulski, Humanistic Anthropological Project in the Eighteenth-Century Religious Literature and Culture in Poland In the seventeenth century, the Renaissance heritage, preserved for example, in education, organised Polish collective consciousness to a large extent. At the same time, authors referred to it through the myths of the “golden age” and “good ancestors”. The anthropocentric Enlightenment formation that was taking root at that time coincided with it in many respects. Until the end of the eighteenth century, religiosity remained the essential part of the culture. Its desacralization allowed to extract religious literature by a simple thematic criterion. People of the Enlightenment era were deeply aware of the breakthrough that was taking place. The rhetoric of the defence of the faith, common in the late years the Wettins, made it possible to perceive this era as a time of the domination of religious thinking. The new literature went beyond, joined the social discussion and expressed new anthropology, close to deism and desacralizing world perceptions: talking about Providence dominated the expression of Catholic dogmas. Old Polish religious tolerance (which expired a little earlier) was replaced by discussions about the rationality of religion and its relationship with morality, often leading to deism. Faith, no matter what the religion, was no longer evident. The moral and organisational issues of the Church were raised, often through mockery and satire. Numerous refutations emphasised God’s Providence, reflected on the role of the Creator and admired His excellent work (e.g. in Jan Kochanowski’s and Horatian categories), looking for rational arguments in favour of revealed religion. The man’s place in God’s plan defined his perfection: the host should cheerfully…
Roczniki Humanistyczne, 2015
Studia na polonistyce Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego rozpocząłem w roku 1979. Wśród wykład... more Studia na polonistyce Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego rozpocząłem w roku 1979. Wśród wykładowców prowadzących zajęcia dla studentów I roku był m.in. doc. Marian Maciejewski. Wykładał interpretację dzieła literackiego, przychodził z książką − nie pamiętam, czy miał jakieś notatki − czytał wiersz i zaczynał o nim mówić. Każde zajęcia były dla mnie odkryciem − niektóre pamiętam doskonale, inne zatarły się w pamięci. Niewysoki, niewyróżniający się niczym mężczyzna siedział przy stoliku i patrząc gdzieś ponad głowami słuchaczy albo po prostu w okno mówił, jak rozumie przeczytany właśnie utwór literacki. Pamiętam głównie jego lektury Czesława Miłosza, a najlepiej Odjazd do Bizancjum Williama Butlera Yeatsa w przekładzie późniejszego noblisty. Interesujących zajęć było wówczas wiele; na lubelskiej polonistyce wykładali profesorowie: Jadwiga Sokołowska, Czesław Zgorzelski, Stefan Sawicki, Tadeusz Brajerski, ks. Tadeusz Styczeń , a z młodszych naukowców Władysław Panas, potem Ewa Bień kowska, Hanna Filipkowska. Jednak wykłady doc. Maciejewskiego były przejmujące w jakiś odmienny sposób, wynikający ze sztuki czytania zasadzającej się na połączeniu wrażliwości na tekst i intelektualnej przenikliwości, pozwalających wydobyć z utworu rzeczy nieoczywiste, widoczne dopiero wówczas, kiedy doszło już do ich nazwania. Jeśli dziś odruchowo wiem (a przynajmniej tak mi się wydaje), na co zwrócić uwagę podczas lektury, jeśli tekst "mówi" do mnie to, co "mówi", sądzę, że w dużej mierze zawdzięczam owo rozumienie właśnie kilkunastu wykładom, podczas których niewysoki mężczyzna, błądząc wzrokiem ponad głowami studentów, relacjonował proces swojej lektury.
Pamietnik Literacki, 2001
Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej... more Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”W XVII w. dziedzictwo renesansu, zachowane np. w szkolnictwie, w znacznym stopniu organizuje polską świadomość zbiorową. Jednocześnie autorzy nawiązują do niego przez mity „złotego wieku” i „przodków poczciwych”. Zakorzeniająca się wówczas antropocentryczna formacja oświeceniowa pod wieloma względami była z nim zbieżna. Do schyłku XVIII w. religijność pozostawała najistotniejszą częścią kultury. Jej desakralizacja pozwala prosto wyodrębnić literaturę religijną przez kryterium tematyczne. Przedstawiciele oświecenia mieli głęboką świadomość zachodzącego przełomu. Retoryka obrony wiary, powszechna u schyłku panowania Wettynów, przekładała się na postrzeganie tej epoki jako czasu dominacji myślenia religijnego. Nowa literatura wykracza poza nie, włącza się w dyskusję społeczną i wyraża nową antropologię, desakralizującą wyobrażenia o świecie i bliską deizmowi: mówienie o Opatrzności zdominowało wyrażanie dogmatów katolicyzmu. Staropolską tolerancję wyznaniową (wygasłą nieco wcześniej) zastąpiły dyskusje nad racjonalnością religii, jej relacji z moralnością, często prowadzące do deizmu. Wiara, niezależnie od wyznania, nie była już oczywista. Podnoszono kwestie obyczajowe i organizacyjne Kościoła, często przez kpinę i satyrę. Liczne refutacje akcentowały Opatrzność Bożą. Rozważano nad rolą Stwórcy i podziwiano jego doskonałe dzieło (np. w kategoriach Jana Kochanowskiego i horacjańskich), poszukując racjonalnych argumentów na rzecz religii objawionej. Miejsce człowieka w Bożym planie definiowało jego doskonałość: gospodarz powinien pogodnie dbać o powierzoną mu „arendę”. Istotna w oświeceniu była refleksja nad tolerancją, związana nie tylko z krytyką fanatyzmu, ale i krytycyzmem względem wszelkich przejawów myślenia religijnego. Zestawiano różne wyznania, a religię w ogóle – z osiągnięciami empirycznej nauki. Humanitaryzm i wzrost wiedzy o innych kulturach prowadziły do relatywizacji własnego wyznania i dowartościowania odmiennych porządków: „uzasadnienie religijne szło w parze ze społecznym, a nawet indywidualnym, o jednoznacznym wydźwięku humanitarnym” (s. 371) Analiza twórczości Franciszka Karpińskiego odsłania wiele idei istotnych dla oświeceniowego światopoglądu. Cele i założenia jego translacji Psalmów – poprawne oddanie znaczenia, lektura drogą do indywidualnej przemiany i społecznej użyteczności jednostki – są bliskie tezom erazmianizmu. Wiersze Karpińskiego w porządku naturalnym oraz społeczno-politycznym sytuują człowieka moralnie ułomnego, ale z ufnością budującego emocjonalną, osobistą relację z łaskawym Stwórcą. Człowiek jawi się jako istota o wielkiej wartości, staje się centrum refleksji i miarą wszechrzeczy. Jak konkluduje autor, polskie oświecenie różniło się od zachodniego większą obecnością wymiaru sakralnego. Religijność i tradycyjny światopogląd nie zostały zniszczone, lecz w znacznym stopniu przekształcone w myśl nowego projektu antropologicznego o cechach humanitarystycznych, indywidualistycznych oraz humanistycznych. Projekt ten komunikowała przede wszystkim literatura religijna, a także oświeceniowe szkolnictwo.Tomasz Chachulski, Humanistic Anthropological Project in the Eighteenth-Century Religious Literature and Culture in Poland In the seventeenth century, the Renaissance heritage, preserved for example, in education, organised Polish collective consciousness to a large extent. At the same time, authors referred to it through the myths of the “golden age” and “good ancestors”. The anthropocentric Enlightenment formation that was taking root at that time coincided with it in many respects. Until the end of the eighteenth century, religiosity remained the essential part of the culture. Its desacralization allowed to extract religious literature by a simple thematic criterion. People of the Enlightenment era were deeply aware of the breakthrough that was taking place. The rhetoric of the defence of the faith, common in the late years the Wettins, made it possible to perceive this era as a time of the domination of religious thinking. The new literature went beyond, joined the social discussion and expressed new anthropology, close to deism and desacralizing world perceptions: talking about Providence dominated the expression of Catholic dogmas. Old Polish religious tolerance (which expired a little earlier) was replaced by discussions about the rationality of religion and its relationship with morality, often leading to deism. Faith, no matter what the religion, was no longer evident. The moral and organisational issues of the Church were raised, often through mockery and satire. Numerous refutations emphasised God’s Providence, reflected on the role of the Creator and admired His excellent work (e.g. in Jan Kochanowski’s and Horatian categories), looking for rational arguments in favour of revealed religion. The man’s place in God’s plan defined his perfection: the host should cheerfully…
Wiek XVIII - między tradycją a oświeceniową współczesnością. Hermeneutyka wartości religijnych. Tom XII, 2017
Acta Poloniae Historica, 2008
The paper Waclaw Potocki's well-known poet The Divine Games from the collection The Garden of... more The paper Waclaw Potocki's well-known poet The Divine Games from the collection The Garden of Epigrams. It unveils the specific character of Potocki's poetic imagination which, above all, seeks inspiration in everyday life, it shows the relationship between the poet and literary tradition, especially the tradition of Czarny Las. The poem under analysis is presented as a precisely constructed parabola, one that treats human life as a game including some elements of fun, but also of risk and hazard. The author of the sketch stresses the moralistic sense of Potocki's work which interprets the,,game of existence" as a dynamism of the tension between freedom and necessity.
Pamietnik Literacki, 2020
Wszechstronnie nakreśliła sytuację ideową, w jakiej rozwijała się XVIII-wieczna poezja religijna,... more Wszechstronnie nakreśliła sytuację ideową, w jakiej rozwijała się XVIII-wieczna poezja religijna, T. K o s t k i e w i c z o w a (Poezja religijna czasów oświecenia w Polsce. W zb.: Polska liryka religijna.
Colloquia Litteraria, Nov 22, 2018
Colloquia Litteraria, Feb 8, 2017
Na liczne związki twórczości młodego (i nie tylko młodego) Mickiewicza z wielkim Trembeckim nie t... more Na liczne związki twórczości młodego (i nie tylko młodego) Mickiewicza z wielkim Trembeckim nie trzeba było nigdy wskazywać-Mickiewicz zrobił to sam, nie ukrywał swojej fascynacji, chętnie wymieniał Trembeckiego z nazwiska, pisał o nim, analizował doskonałość poetyckiej artykulacji, cytował go i jeśli gorszymy się, że był zapatrzony w autora takich utworów, jak Epitalame Dorantowi i Klimenie czyli miłość złączona, oda nie do druku, ale w rękopiśmie mająca być ofiarowana J. o. Ks. J. M. P. B. P…, przekład ody do Priapa lub-co gorsza-fragmentów samej Sofijówki, pełnych politycznego serwilizmu1, to warto pamiętać, że dla wileńskiego środowiska pokolenia rodziców Mickiewicza Trembecki żadnym zgorszeniem nie był i jeśli wierzyć wspomnieniom Stanisława Morawskiego, w Wilnie drugiej, a może i trzeciej dekady XIX wieku autor Sofijówki mógłby się jeszcze sporo nauczyć2. To właśnie w litewskiej stolicy ukazało się w 1806 roku pierwsze zbiorowe wydanie wierszy Trembeckiego-"nakładem przyjaciół autora"3. Zresztą o Mickiewiczu i Trembeckim
Roczniki Humanistyczne, 2020
Pamietnik Literacki, 2020
Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej... more Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”W XVII w. dziedzictwo renesansu, zachowane np. w szkolnictwie, w znacznym stopniu organizuje polską świadomość zbiorową. Jednocześnie autorzy nawiązują do niego przez mity „złotego wieku” i „przodków poczciwych”. Zakorzeniająca się wówczas antropocentryczna formacja oświeceniowa pod wieloma względami była z nim zbieżna. Do schyłku XVIII w. religijność pozostawała najistotniejszą częścią kultury. Jej desakralizacja pozwala prosto wyodrębnić literaturę religijną przez kryterium tematyczne. Przedstawiciele oświecenia mieli głęboką świadomość zachodzącego przełomu. Retoryka obrony wiary, powszechna u schyłku panowania Wettynów, przekładała się na postrzeganie tej epoki jako czasu dominacji myślenia religijnego. Nowa literatura wykracza poza nie, włącza się w dyskusję społeczną i wyraża nową antropologię, desakralizującą wyobrażenia o świecie i bliską deizmowi: mówienie o Opatrzności zdominowało wyrażanie dogmatów katolicyzmu. Staropolską tolerancję wyznaniową (wygasłą nieco wcześniej) zastąpiły dyskusje nad racjonalnością religii, jej relacji z moralnością, często prowadzące do deizmu. Wiara, niezależnie od wyznania, nie była już oczywista. Podnoszono kwestie obyczajowe i organizacyjne Kościoła, często przez kpinę i satyrę. Liczne refutacje akcentowały Opatrzność Bożą. Rozważano nad rolą Stwórcy i podziwiano jego doskonałe dzieło (np. w kategoriach Jana Kochanowskiego i horacjańskich), poszukując racjonalnych argumentów na rzecz religii objawionej. Miejsce człowieka w Bożym planie definiowało jego doskonałość: gospodarz powinien pogodnie dbać o powierzoną mu „arendę”. Istotna w oświeceniu była refleksja nad tolerancją, związana nie tylko z krytyką fanatyzmu, ale i krytycyzmem względem wszelkich przejawów myślenia religijnego. Zestawiano różne wyznania, a religię w ogóle – z osiągnięciami empirycznej nauki. Humanitaryzm i wzrost wiedzy o innych kulturach prowadziły do relatywizacji własnego wyznania i dowartościowania odmiennych porządków: „uzasadnienie religijne szło w parze ze społecznym, a nawet indywidualnym, o jednoznacznym wydźwięku humanitarnym” (s. 371) Analiza twórczości Franciszka Karpińskiego odsłania wiele idei istotnych dla oświeceniowego światopoglądu. Cele i założenia jego translacji Psalmów – poprawne oddanie znaczenia, lektura drogą do indywidualnej przemiany i społecznej użyteczności jednostki – są bliskie tezom erazmianizmu. Wiersze Karpińskiego w porządku naturalnym oraz społeczno-politycznym sytuują człowieka moralnie ułomnego, ale z ufnością budującego emocjonalną, osobistą relację z łaskawym Stwórcą. Człowiek jawi się jako istota o wielkiej wartości, staje się centrum refleksji i miarą wszechrzeczy. Jak konkluduje autor, polskie oświecenie różniło się od zachodniego większą obecnością wymiaru sakralnego. Religijność i tradycyjny światopogląd nie zostały zniszczone, lecz w znacznym stopniu przekształcone w myśl nowego projektu antropologicznego o cechach humanitarystycznych, indywidualistycznych oraz humanistycznych. Projekt ten komunikowała przede wszystkim literatura religijna, a także oświeceniowe szkolnictwo.Tomasz Chachulski, Humanistic Anthropological Project in the Eighteenth-Century Religious Literature and Culture in Poland In the seventeenth century, the Renaissance heritage, preserved for example, in education, organised Polish collective consciousness to a large extent. At the same time, authors referred to it through the myths of the “golden age” and “good ancestors”. The anthropocentric Enlightenment formation that was taking root at that time coincided with it in many respects. Until the end of the eighteenth century, religiosity remained the essential part of the culture. Its desacralization allowed to extract religious literature by a simple thematic criterion. People of the Enlightenment era were deeply aware of the breakthrough that was taking place. The rhetoric of the defence of the faith, common in the late years the Wettins, made it possible to perceive this era as a time of the domination of religious thinking. The new literature went beyond, joined the social discussion and expressed new anthropology, close to deism and desacralizing world perceptions: talking about Providence dominated the expression of Catholic dogmas. Old Polish religious tolerance (which expired a little earlier) was replaced by discussions about the rationality of religion and its relationship with morality, often leading to deism. Faith, no matter what the religion, was no longer evident. The moral and organisational issues of the Church were raised, often through mockery and satire. Numerous refutations emphasised God’s Providence, reflected on the role of the Creator and admired His excellent work (e.g. in Jan Kochanowski’s and Horatian categories), looking for rational arguments in favour of revealed religion. The man’s place in God’s plan defined his perfection: the host should cheerfully…
Roczniki Humanistyczne, 2015
Studia na polonistyce Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego rozpocząłem w roku 1979. Wśród wykład... more Studia na polonistyce Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego rozpocząłem w roku 1979. Wśród wykładowców prowadzących zajęcia dla studentów I roku był m.in. doc. Marian Maciejewski. Wykładał interpretację dzieła literackiego, przychodził z książką − nie pamiętam, czy miał jakieś notatki − czytał wiersz i zaczynał o nim mówić. Każde zajęcia były dla mnie odkryciem − niektóre pamiętam doskonale, inne zatarły się w pamięci. Niewysoki, niewyróżniający się niczym mężczyzna siedział przy stoliku i patrząc gdzieś ponad głowami słuchaczy albo po prostu w okno mówił, jak rozumie przeczytany właśnie utwór literacki. Pamiętam głównie jego lektury Czesława Miłosza, a najlepiej Odjazd do Bizancjum Williama Butlera Yeatsa w przekładzie późniejszego noblisty. Interesujących zajęć było wówczas wiele; na lubelskiej polonistyce wykładali profesorowie: Jadwiga Sokołowska, Czesław Zgorzelski, Stefan Sawicki, Tadeusz Brajerski, ks. Tadeusz Styczeń , a z młodszych naukowców Władysław Panas, potem Ewa Bień kowska, Hanna Filipkowska. Jednak wykłady doc. Maciejewskiego były przejmujące w jakiś odmienny sposób, wynikający ze sztuki czytania zasadzającej się na połączeniu wrażliwości na tekst i intelektualnej przenikliwości, pozwalających wydobyć z utworu rzeczy nieoczywiste, widoczne dopiero wówczas, kiedy doszło już do ich nazwania. Jeśli dziś odruchowo wiem (a przynajmniej tak mi się wydaje), na co zwrócić uwagę podczas lektury, jeśli tekst "mówi" do mnie to, co "mówi", sądzę, że w dużej mierze zawdzięczam owo rozumienie właśnie kilkunastu wykładom, podczas których niewysoki mężczyzna, błądząc wzrokiem ponad głowami studentów, relacjonował proces swojej lektury.
Pamietnik Literacki, 2001
Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej... more Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”W XVII w. dziedzictwo renesansu, zachowane np. w szkolnictwie, w znacznym stopniu organizuje polską świadomość zbiorową. Jednocześnie autorzy nawiązują do niego przez mity „złotego wieku” i „przodków poczciwych”. Zakorzeniająca się wówczas antropocentryczna formacja oświeceniowa pod wieloma względami była z nim zbieżna. Do schyłku XVIII w. religijność pozostawała najistotniejszą częścią kultury. Jej desakralizacja pozwala prosto wyodrębnić literaturę religijną przez kryterium tematyczne. Przedstawiciele oświecenia mieli głęboką świadomość zachodzącego przełomu. Retoryka obrony wiary, powszechna u schyłku panowania Wettynów, przekładała się na postrzeganie tej epoki jako czasu dominacji myślenia religijnego. Nowa literatura wykracza poza nie, włącza się w dyskusję społeczną i wyraża nową antropologię, desakralizującą wyobrażenia o świecie i bliską deizmowi: mówienie o Opatrzności zdominowało wyrażanie dogmatów katolicyzmu. Staropolską tolerancję wyznaniową (wygasłą nieco wcześniej) zastąpiły dyskusje nad racjonalnością religii, jej relacji z moralnością, często prowadzące do deizmu. Wiara, niezależnie od wyznania, nie była już oczywista. Podnoszono kwestie obyczajowe i organizacyjne Kościoła, często przez kpinę i satyrę. Liczne refutacje akcentowały Opatrzność Bożą. Rozważano nad rolą Stwórcy i podziwiano jego doskonałe dzieło (np. w kategoriach Jana Kochanowskiego i horacjańskich), poszukując racjonalnych argumentów na rzecz religii objawionej. Miejsce człowieka w Bożym planie definiowało jego doskonałość: gospodarz powinien pogodnie dbać o powierzoną mu „arendę”. Istotna w oświeceniu była refleksja nad tolerancją, związana nie tylko z krytyką fanatyzmu, ale i krytycyzmem względem wszelkich przejawów myślenia religijnego. Zestawiano różne wyznania, a religię w ogóle – z osiągnięciami empirycznej nauki. Humanitaryzm i wzrost wiedzy o innych kulturach prowadziły do relatywizacji własnego wyznania i dowartościowania odmiennych porządków: „uzasadnienie religijne szło w parze ze społecznym, a nawet indywidualnym, o jednoznacznym wydźwięku humanitarnym” (s. 371) Analiza twórczości Franciszka Karpińskiego odsłania wiele idei istotnych dla oświeceniowego światopoglądu. Cele i założenia jego translacji Psalmów – poprawne oddanie znaczenia, lektura drogą do indywidualnej przemiany i społecznej użyteczności jednostki – są bliskie tezom erazmianizmu. Wiersze Karpińskiego w porządku naturalnym oraz społeczno-politycznym sytuują człowieka moralnie ułomnego, ale z ufnością budującego emocjonalną, osobistą relację z łaskawym Stwórcą. Człowiek jawi się jako istota o wielkiej wartości, staje się centrum refleksji i miarą wszechrzeczy. Jak konkluduje autor, polskie oświecenie różniło się od zachodniego większą obecnością wymiaru sakralnego. Religijność i tradycyjny światopogląd nie zostały zniszczone, lecz w znacznym stopniu przekształcone w myśl nowego projektu antropologicznego o cechach humanitarystycznych, indywidualistycznych oraz humanistycznych. Projekt ten komunikowała przede wszystkim literatura religijna, a także oświeceniowe szkolnictwo.Tomasz Chachulski, Humanistic Anthropological Project in the Eighteenth-Century Religious Literature and Culture in Poland In the seventeenth century, the Renaissance heritage, preserved for example, in education, organised Polish collective consciousness to a large extent. At the same time, authors referred to it through the myths of the “golden age” and “good ancestors”. The anthropocentric Enlightenment formation that was taking root at that time coincided with it in many respects. Until the end of the eighteenth century, religiosity remained the essential part of the culture. Its desacralization allowed to extract religious literature by a simple thematic criterion. People of the Enlightenment era were deeply aware of the breakthrough that was taking place. The rhetoric of the defence of the faith, common in the late years the Wettins, made it possible to perceive this era as a time of the domination of religious thinking. The new literature went beyond, joined the social discussion and expressed new anthropology, close to deism and desacralizing world perceptions: talking about Providence dominated the expression of Catholic dogmas. Old Polish religious tolerance (which expired a little earlier) was replaced by discussions about the rationality of religion and its relationship with morality, often leading to deism. Faith, no matter what the religion, was no longer evident. The moral and organisational issues of the Church were raised, often through mockery and satire. Numerous refutations emphasised God’s Providence, reflected on the role of the Creator and admired His excellent work (e.g. in Jan Kochanowski’s and Horatian categories), looking for rational arguments in favour of revealed religion. The man’s place in God’s plan defined his perfection: the host should cheerfully…
Wiek XVIII - między tradycją a oświeceniową współczesnością. Hermeneutyka wartości religijnych. Tom XII, 2017
Acta Poloniae Historica, 2008
The paper Waclaw Potocki's well-known poet The Divine Games from the collection The Garden of... more The paper Waclaw Potocki's well-known poet The Divine Games from the collection The Garden of Epigrams. It unveils the specific character of Potocki's poetic imagination which, above all, seeks inspiration in everyday life, it shows the relationship between the poet and literary tradition, especially the tradition of Czarny Las. The poem under analysis is presented as a precisely constructed parabola, one that treats human life as a game including some elements of fun, but also of risk and hazard. The author of the sketch stresses the moralistic sense of Potocki's work which interprets the,,game of existence" as a dynamism of the tension between freedom and necessity.