umit kydyrbayeva - Academia.edu (original) (raw)
Uploads
Papers by umit kydyrbayeva
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Хабаршы, Шығыстану сериясы, 2023
Медицина саласы көне дәуірлерден бастау алып, әр қоғамның өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтар... more Медицина саласы көне дәуірлерден бастау алып, әр қоғамның өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарына сай дамып, салаланып, арнасы кеңейіп отырды. Уақыт озған сайын әр халықтың діни наным-сенімдері мен тұрмыс-тіршілігінің ыңғайымен, салт-дәстүрлері ықпалымен өзіндік медицинасы қалыптасып, сол халықтың тарихымен, мәдениетімен бірге жасасып, жалғасын тауып келді. Ғылыми әдебиеттерде «халық медицинасы» деп аталған бұл мәдениет қазақ қоғамында да нық орныққан. Мақаламызда «Дала медицинасы» деп аталған бұл мәдениет көрінісі сонау Қараханит, Хорезм және Шағатай кезеңіндегі жазба деректерде хатталып, бірқатары халық ауыз әдебиетінде сақталған. Сондай Орта Азия кеңістігін ен жайлаған көшпелі халықтардың арасында жиі кездесетін аурулар мен одан айықтыруға қолданылған ем-дом, дәрі-дәрмек атауларынан, медициналық терминдерінен, т.б. мол мәлімет беретін ортағасырлық жазба ескерткіштің бірі – XVI ғ. І-жартысында (933/1526-27 жж.) Сұлтан Әли әл-Хорасанидің қаламынан шыққан «Дастӯр ал-‘илāж» шығармасы. Дешті Қыпшақта түркі тілінде жазылып, кейін парсы тілінде Үнді, Ауған, Иран, Шам жеріне кең тараған бұл шығарма бірнеше халықтардың қызығушылығын тудырған біргей трактат. Шығарма мәтініннен жазба деректерде «көшпелі өзбектер» деп аталған көшпенді халықтардың адам ағзасының физиологиясын, ерекшеліктерін қаншалықты білгендерін, өсімдіктер мен жан-жануарлардың табиғатын қаншалықты түсінгендерін ғана көріп қоймаймыз, халық емшілігінде қолданылатын ырымынан, жөн-жоралғысынан және соған қатысты діни наным-сенімдерінен де мол мағлұмат аламыз. Алайда, түркі, парсы тілді халықтар арасында кең қолданылған шығарманың неге екені белгісіз, зерттелуі кемшін. Алматы қаласында жеке қорда сақталған түркі тіліндегі нұсқасы (одан әрі – «Алматы» нұсқасы) ҚР ҒЖБМ Ғылым комитетінің АР09259326 «Дастӯр ал-‘илāж» – далалық медицина дереккөзі» гранттық жобасы аясында зерттеуге алынған болатын. Мақалада мәтінтанулық, деректанулық зерттеулер нәтижесі ықшамдалып, аталған шығарманың түркі тіліндегі нұсқасының мазмұндық құрылымы жүйеленіп көрсетіледі.
Türkiyat Mecmuası / Journal of Turkology
The Journal of Social Sciences, 2018
Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultan... more Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultanlarının XVII-XIX. yüzyıllardaki resmî yazışmaları çok önemlidir. Çünkü bunlar vasıtasıyla adı geçen hanların, kendi bakış açısından, etrafındaki siyasî, ekonomik olaylar yansıtılmakta; boylar arası ilişkiler ve ilişkide olduğu şahıslar zikredilmektedir. Bu resmî yazışmaların çoğu Rus çarlarına ve Buhara, Hive, Kalmuk hanlarına, Cungar hontaycılarına yazılmıştır; Osmanlı padişahları ve İran şahlarına gönderilenleri de vardır. O dönemde Kazakistan bölgesindeki en güçlü devletin yöneticileri olan Rus çarlarına yazılan yazışmalarda, askerî ve ekonomik yönden yardım veya destek isteği öne çıkmaktadır.
-Currently, the coverage of the studies of language levels between related languages is expanding... more -Currently, the coverage of the studies of language levels between related languages is expanding in terms of historical continuity in linguistics, thus much attention is paid to the problem of finding complicity in related languages. It is because of a sign system, which saved the nation’s history, culture, cognition in a lexical richness of each language. Linguistic signs that have emerged as the norm and widespread among the people in the structure of any language are very common in the language of other people. This feature is very often found inside the Turkic languages themselves. This is a key factor that shows historical relations between Turkic peoples. Integral selection and study of pronouns, which constitute a large-scale part of the lexical fund, their comparison from the point of view of a separate linguistic phenomenon, are the definition of language and cognition of a related ethnic group and is also considered a spiritual and cultural source of accurate information about their relationship. The article discusses the similarities and differences of Turkic pronouns through the study by the method of historical comparison of pronouns in the Turkic languages.
Sobider , 2018
Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultan... more Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultanlarının XVII-XIX. yüzyıllardaki resmî yazışmaları çok önemlidir. Çünkü bunlar vasıtasıyla adı geçen hanların, kendi bakış açısından, etrafındaki siyasî, ekonomik olaylar yansıtılmakta; boylar arası ilişkiler ve ilişkide olduğu şahıslar zikredilmektedir. Bu resmî yazışmaların çoğu Rus çarlarına ve Buhara, Hive, Kalmuk hanlarına, Cungar hontaycılarına yazılmıştır; Osmanlı padişahları ve İran şahlarına gönderilenleri de vardır. O dönemde Kazakistan bölgesindeki en güçlü devletin yöneticileri olan Rus çarlarına yazılan yazışmalarda, askerî ve ekonomik yönden yardım veya destek isteği öne çıkmaktadır.
Вестник КазНУ, Серия Востоковедение, 2021
Ғасырлар тоғысынан бүгінге жеткен ортағасырлық түркі жазба жәдігерлерінің арасында медицина сала... more Ғасырлар тоғысынан бүгінге жеткен ортағасырлық түркі жазба жәдігерлерінің арасында
медицина саласына қатысты қаншама мұра бар. Олардың бірқатары қолжазба кітаптардың
соңында немесе басында бірнеше парақ бетінде қысқа мәтін түрінде кездессе, енді бірі кітаптың
бір бөлімі түрінде кездесіп жатады. Толық трактат немесе араб, парсы тілдерінен аударылған
көлемді шығарма ретінде де жеткендері бар. Халық игілігі мен адам саулығы үшін жазылған
медициналық жазба мұралар тек бір халықтың емес, бәлкі адамзат өркениетінің ортақ мұрасы
болып саналады. Түркі жұрты жайлаған Алтай мен Орал арасындағы сайын даланың өркениетін
танып білу, түсіну және емшілік дәстүрі мен соған қастысты наным-сенімдердің қалыптасу,
емшілік мәдениеттің сабақтастығы мен трансформациясы жүйесін зерттеу үшін бұл жазба
жәдігерлердің мәдени-тарихи һәм ғылыми құндылығы ерекше.
Мақалада түрлі себептермен отандық ғылымда өте аз зерттелген ортағасырлық медицина
тақырыбындағы жазба мұралардың ғылымдағы орны мен құндылығы жайында аз-кем ой толғап,
нақты жазба жәдігерліктерге тоқталамыз. Солардың ішінде XVI ғасырдың алғашқы жартысында
жазылған «Дастӯр ал-‘илāж» атты медициналық енбектің авторы, тілі және АР09259326 «Дастӯр
ал-‘илāж» – далалық медицина дереккөзі» гранттық жоба негізінде жүргізілген зерттеулер
нәтижесінде табылған қолжазба нұсқаларына шолу жасаймыз.
Түйін сөздер: ортағасырлық медициналық трактаттар, этномедицина, Шағатай тілі, Дастӯр
ал-‘илāж, түркі емшілік мәдениеті, археография.
Вестник КазНУ, Серия История, 2021
Түрлі этникалық топтардың негізінде халықтық медицина дәстүрлеріне этнографиялық зерттеулер жүргі... more Түрлі этникалық топтардың негізінде халықтық медицина дәстүрлеріне этнографиялық зерттеулер жүргізу, оларды халық арасына кеңінен насихаттау арқылы практикада қолдану бүгінгі күннің ғылыми бағыты үшін ерекше орын алады. «Ұлы даланың жеті қыры» және Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының этномәдени жүйесін зерттеудегі маңызды мәселелердің бірі - ортағасырлардағы Қазақстан территориясында қолданылған көшпелі халықтардың этномедицинасы. Қазіргі ғылымның қарқынды дамуы кезеңінде орта ғасырдағы халық медицинасына қатысты зерттеулер жаңа этнографиялық материалдармен толықтырылуы және далалық этномедицина тарихының жан-жақты зерттелуі қажет. Осындай медициналық мазмұнда жазылған ортағасырлық жазба жәдігерлердің бірі ретінде Көшкінші ханның жеке дәрігері Сұлтан Әли әл-Хорасани қаламымен XVI ғасырдың бірінші жартысында жазылған «Дастӯр ал-‘илāж» («Емдеу дәстүрі») еңбегін алуға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты жазба мұралар негізінде көшпенді халықтың емдеу мәдениеті мен тарихын зерттеу арқылы Ұлы Дала халықтарының емшілік өнері мен мәдениетінің өзара байланысын талдау. Тақырыпты ашу барысында мәтіндік талдау соның ішінде сөздерінің морфологиялық құрылымдарын, мағынасы мен мазмұнын зерттеу үшін салыстырмалы-тарихи және лингвомәдениеттанулық әдістерін қолдана отырып, жарияланған зерттеулерді саралап салыстыру арқылы халықтық медицина туралы ақпарат көздерінің қатарын арттыру және ғылыми айналымға түспеген қолжазба еңбегін таныстыру көзделген.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Хабаршы, Шығыстану сериясы, 2023
Медицина саласы көне дәуірлерден бастау алып, әр қоғамның өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтар... more Медицина саласы көне дәуірлерден бастау алып, әр қоғамның өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарына сай дамып, салаланып, арнасы кеңейіп отырды. Уақыт озған сайын әр халықтың діни наным-сенімдері мен тұрмыс-тіршілігінің ыңғайымен, салт-дәстүрлері ықпалымен өзіндік медицинасы қалыптасып, сол халықтың тарихымен, мәдениетімен бірге жасасып, жалғасын тауып келді. Ғылыми әдебиеттерде «халық медицинасы» деп аталған бұл мәдениет қазақ қоғамында да нық орныққан. Мақаламызда «Дала медицинасы» деп аталған бұл мәдениет көрінісі сонау Қараханит, Хорезм және Шағатай кезеңіндегі жазба деректерде хатталып, бірқатары халық ауыз әдебиетінде сақталған. Сондай Орта Азия кеңістігін ен жайлаған көшпелі халықтардың арасында жиі кездесетін аурулар мен одан айықтыруға қолданылған ем-дом, дәрі-дәрмек атауларынан, медициналық терминдерінен, т.б. мол мәлімет беретін ортағасырлық жазба ескерткіштің бірі – XVI ғ. І-жартысында (933/1526-27 жж.) Сұлтан Әли әл-Хорасанидің қаламынан шыққан «Дастӯр ал-‘илāж» шығармасы. Дешті Қыпшақта түркі тілінде жазылып, кейін парсы тілінде Үнді, Ауған, Иран, Шам жеріне кең тараған бұл шығарма бірнеше халықтардың қызығушылығын тудырған біргей трактат. Шығарма мәтініннен жазба деректерде «көшпелі өзбектер» деп аталған көшпенді халықтардың адам ағзасының физиологиясын, ерекшеліктерін қаншалықты білгендерін, өсімдіктер мен жан-жануарлардың табиғатын қаншалықты түсінгендерін ғана көріп қоймаймыз, халық емшілігінде қолданылатын ырымынан, жөн-жоралғысынан және соған қатысты діни наным-сенімдерінен де мол мағлұмат аламыз. Алайда, түркі, парсы тілді халықтар арасында кең қолданылған шығарманың неге екені белгісіз, зерттелуі кемшін. Алматы қаласында жеке қорда сақталған түркі тіліндегі нұсқасы (одан әрі – «Алматы» нұсқасы) ҚР ҒЖБМ Ғылым комитетінің АР09259326 «Дастӯр ал-‘илāж» – далалық медицина дереккөзі» гранттық жобасы аясында зерттеуге алынған болатын. Мақалада мәтінтанулық, деректанулық зерттеулер нәтижесі ықшамдалып, аталған шығарманың түркі тіліндегі нұсқасының мазмұндық құрылымы жүйеленіп көрсетіледі.
Türkiyat Mecmuası / Journal of Turkology
The Journal of Social Sciences, 2018
Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultan... more Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultanlarının XVII-XIX. yüzyıllardaki resmî yazışmaları çok önemlidir. Çünkü bunlar vasıtasıyla adı geçen hanların, kendi bakış açısından, etrafındaki siyasî, ekonomik olaylar yansıtılmakta; boylar arası ilişkiler ve ilişkide olduğu şahıslar zikredilmektedir. Bu resmî yazışmaların çoğu Rus çarlarına ve Buhara, Hive, Kalmuk hanlarına, Cungar hontaycılarına yazılmıştır; Osmanlı padişahları ve İran şahlarına gönderilenleri de vardır. O dönemde Kazakistan bölgesindeki en güçlü devletin yöneticileri olan Rus çarlarına yazılan yazışmalarda, askerî ve ekonomik yönden yardım veya destek isteği öne çıkmaktadır.
-Currently, the coverage of the studies of language levels between related languages is expanding... more -Currently, the coverage of the studies of language levels between related languages is expanding in terms of historical continuity in linguistics, thus much attention is paid to the problem of finding complicity in related languages. It is because of a sign system, which saved the nation’s history, culture, cognition in a lexical richness of each language. Linguistic signs that have emerged as the norm and widespread among the people in the structure of any language are very common in the language of other people. This feature is very often found inside the Turkic languages themselves. This is a key factor that shows historical relations between Turkic peoples. Integral selection and study of pronouns, which constitute a large-scale part of the lexical fund, their comparison from the point of view of a separate linguistic phenomenon, are the definition of language and cognition of a related ethnic group and is also considered a spiritual and cultural source of accurate information about their relationship. The article discusses the similarities and differences of Turkic pronouns through the study by the method of historical comparison of pronouns in the Turkic languages.
Sobider , 2018
Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultan... more Kazakların tarihini ve ekonomik, kültürel özelliklerini incelemek için Kazak hanlarının ve sultanlarının XVII-XIX. yüzyıllardaki resmî yazışmaları çok önemlidir. Çünkü bunlar vasıtasıyla adı geçen hanların, kendi bakış açısından, etrafındaki siyasî, ekonomik olaylar yansıtılmakta; boylar arası ilişkiler ve ilişkide olduğu şahıslar zikredilmektedir. Bu resmî yazışmaların çoğu Rus çarlarına ve Buhara, Hive, Kalmuk hanlarına, Cungar hontaycılarına yazılmıştır; Osmanlı padişahları ve İran şahlarına gönderilenleri de vardır. O dönemde Kazakistan bölgesindeki en güçlü devletin yöneticileri olan Rus çarlarına yazılan yazışmalarda, askerî ve ekonomik yönden yardım veya destek isteği öne çıkmaktadır.
Вестник КазНУ, Серия Востоковедение, 2021
Ғасырлар тоғысынан бүгінге жеткен ортағасырлық түркі жазба жәдігерлерінің арасында медицина сала... more Ғасырлар тоғысынан бүгінге жеткен ортағасырлық түркі жазба жәдігерлерінің арасында
медицина саласына қатысты қаншама мұра бар. Олардың бірқатары қолжазба кітаптардың
соңында немесе басында бірнеше парақ бетінде қысқа мәтін түрінде кездессе, енді бірі кітаптың
бір бөлімі түрінде кездесіп жатады. Толық трактат немесе араб, парсы тілдерінен аударылған
көлемді шығарма ретінде де жеткендері бар. Халық игілігі мен адам саулығы үшін жазылған
медициналық жазба мұралар тек бір халықтың емес, бәлкі адамзат өркениетінің ортақ мұрасы
болып саналады. Түркі жұрты жайлаған Алтай мен Орал арасындағы сайын даланың өркениетін
танып білу, түсіну және емшілік дәстүрі мен соған қастысты наным-сенімдердің қалыптасу,
емшілік мәдениеттің сабақтастығы мен трансформациясы жүйесін зерттеу үшін бұл жазба
жәдігерлердің мәдени-тарихи һәм ғылыми құндылығы ерекше.
Мақалада түрлі себептермен отандық ғылымда өте аз зерттелген ортағасырлық медицина
тақырыбындағы жазба мұралардың ғылымдағы орны мен құндылығы жайында аз-кем ой толғап,
нақты жазба жәдігерліктерге тоқталамыз. Солардың ішінде XVI ғасырдың алғашқы жартысында
жазылған «Дастӯр ал-‘илāж» атты медициналық енбектің авторы, тілі және АР09259326 «Дастӯр
ал-‘илāж» – далалық медицина дереккөзі» гранттық жоба негізінде жүргізілген зерттеулер
нәтижесінде табылған қолжазба нұсқаларына шолу жасаймыз.
Түйін сөздер: ортағасырлық медициналық трактаттар, этномедицина, Шағатай тілі, Дастӯр
ал-‘илāж, түркі емшілік мәдениеті, археография.
Вестник КазНУ, Серия История, 2021
Түрлі этникалық топтардың негізінде халықтық медицина дәстүрлеріне этнографиялық зерттеулер жүргі... more Түрлі этникалық топтардың негізінде халықтық медицина дәстүрлеріне этнографиялық зерттеулер жүргізу, оларды халық арасына кеңінен насихаттау арқылы практикада қолдану бүгінгі күннің ғылыми бағыты үшін ерекше орын алады. «Ұлы даланың жеті қыры» және Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының этномәдени жүйесін зерттеудегі маңызды мәселелердің бірі - ортағасырлардағы Қазақстан территориясында қолданылған көшпелі халықтардың этномедицинасы. Қазіргі ғылымның қарқынды дамуы кезеңінде орта ғасырдағы халық медицинасына қатысты зерттеулер жаңа этнографиялық материалдармен толықтырылуы және далалық этномедицина тарихының жан-жақты зерттелуі қажет. Осындай медициналық мазмұнда жазылған ортағасырлық жазба жәдігерлердің бірі ретінде Көшкінші ханның жеке дәрігері Сұлтан Әли әл-Хорасани қаламымен XVI ғасырдың бірінші жартысында жазылған «Дастӯр ал-‘илāж» («Емдеу дәстүрі») еңбегін алуға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты жазба мұралар негізінде көшпенді халықтың емдеу мәдениеті мен тарихын зерттеу арқылы Ұлы Дала халықтарының емшілік өнері мен мәдениетінің өзара байланысын талдау. Тақырыпты ашу барысында мәтіндік талдау соның ішінде сөздерінің морфологиялық құрылымдарын, мағынасы мен мазмұнын зерттеу үшін салыстырмалы-тарихи және лингвомәдениеттанулық әдістерін қолдана отырып, жарияланған зерттеулерді саралап салыстыру арқылы халықтық медицина туралы ақпарат көздерінің қатарын арттыру және ғылыми айналымға түспеген қолжазба еңбегін таныстыру көзделген.