akevitt – Store norske leksikon (original) (raw)

brennevin

Akevitt er eit krydra brennevin som i hovudsak blir produsert i dei skandinaviske landa.

Faktaboks

Uttale

akevˈitt

Etymologi

av latin aqua vitae, ‘livsens vatn’

Akevitt blir laga ved at nøytral sprit blir tilsett krydderdestillat, der karve og/eller dill må vere hovudkrydder. Koriander, fennikel, anis, stjerneanis, paradiskorn og sitrusskal er også vanleg. Nyare norske produsentar nyttar også i stor grad lokale urter og plantar.

I Noreg blir akevitt for det meste produsert av sprit frå poteter, medan dansk og svensk akevitt gjerne blir laga av kornbasert sprit. Dansk akevitt er oftast vassklar og ulagra, medan svensk akevitt kan vere lagra. Dei fleste er likevel ulagra og stundom ein del søta. Alkoholstyrken i akevitt kan ikkje vere under 37,5 volumprosent, og i Noreg er den høgaste tillatne styrken 60 volumprosent. Dei fleste akevittane ligg likevel mellom 37,5 og 43 volumprosent.

Monopolproduksjon til 2005

Etter opphevinga av brennevinsforbodet i 1927 fekk Vinmonopolet monopol på akevittproduksjon og produserte merka som tidlegare var laga av private brenneri og destilleri. Utover 1990-talet auka talet på akevittmerke, og akevitt gjekk frå å vere eit brennevin med eit litt belasta rykte til å bli eit anerkjent tilbehøyr til fleire typar mat. I 2005 blei produksjonsmonopolet avvikla, og det har sidan blitt etablert rundt 35 destilleri (2023).

Det finst i dag mange akevittmerke, og i sortimentet til Vinmonopolet er det godt over 400 sortar. Dei aller fleste er norske (over 350), men det finst også fleire danske og svenske og enkelte frå Frankrike og Tyskland. Det blir også produsert akevitt i Canada, USA og Finland og på Færøyane, Grønland og Island. Også Australia har eigne akevittar.

Akevitt er ei skandinavisk omskriving av det latinske «Aqua vitae», som på norsk betyr «livsens vatn». Same nemning finn vi i det franske «eau de vie» og det gæliske «Uisqhe beatha», som blei anglifisert til whisky.

Produksjonsprosess

Akevitt blir produsert av ein rektifisert råsprit (landbruksetanol) som blir tilsett ulike krydder: hovudsakleg karve og/eller dill, men koriander, fennikel, anis, stjerneanis og sitrusskal er òg vanleg. I seinare tid har nye produsentar utvida aroma- og smaksbiletet, gjerne basert på lokale urter og krydder. Krydder og urter går som oftast gjennom ein aromadestillasjon i ein pot-still, der smaken blir trekt ut av kryddera. Maserasjon (uttrekk i sprit) kan også nyttast.

Dette destillatet blir deretter brukt til å aromatisere ein nøytral jordbrukssprit, som må ha vore destillert opp til ein volumprosent på 95,6 (96 prosent i daglegtale).

Resultatet blir ein aromatisk og klar akevitt, som deretter kan tappast rett på flaske eller lagrast og modnast på eikefat som tidlegare har blitt nytta til lagring av sherry. Fat frå lagring av sherrytypen oloroso er mest brukt, men òg andre fat frå produksjon av heitvin og anna brennevin blir nytta, gjerne til sluttmodning av akevitten. Fatmodning gir ein rundare akevitt, først og fremst fordi alkoholen trekkjer fleire smakar ut av eikefatet, samtidig som spisse og flyktige spritkomponentar fordampar. Denne fordampinga blir kalla «englane sin andel» og er på tre til fem prosent per år. Fatet kan også gi akevitten ein gyllen farge. Nye fat gir mørk farge, medan fat som er nytta mange gonger, knapt gir farge. Ved blanding av akevitt frå ulike fat kan små fargeforskjellar bli justert med litt karamellfarge – ein metode som også blir brukt ved blanding av mellom anna whisky og konjakk.

Linjeakevitt

Linjeakevitt

Eit av produkta som i stor grad blir eksportert, er linjeakevitt. Ei historie som no er avsanna, seier at skipet Trondhiems Prøve, tidlegare eigd av forretningskvinna Catharina Meincke Lysholm, segla til Jakarta (Batavia) i Indonesia i 1805 med nokre fat akevitt og andre varer som skulle seljast eller bytast mot mellom anna krydder. Skipet skal ha returnert til Trondheim i 1807 – framleis med noko av brennevinet om bord, men om denne returen finst det ingen skriftlege kjelder. Det som er dokumentert er at skipet kom attende til København.

Den som nok står bak «oppfinninga» av Linjeakevitten var Catharina sin nevø, Jørgen B. Lysholm, som kommersialiserte produktet på 1840-talet etter fleire år med forsøk – mellom anna ved å sende fat med akevitt med skip som frakta klippfisk til Brasil. Ein fann ut at den lange reisa, med temperaturforandringar, høg luftfukt og rulling i sjøen, hadde sørgd for ei gunstig modning av akevitten. Den fyrste dokumenterte lasta med akevitt gjekk i 1842 med skonnerten Nordstjernen, ført av kaptein Johan Thiel Marstrand (1811–1885).

Linjeakevitt blir framleis skipa fram og attende over ekvator, men no atskilleg raskare (fire månader) og med større skip. Reiarlaget Wilh. Wilhelmsen fekk kontrakten på akevittransporten ved skipinga av Vinmonopolet i 1922, og i dag er det Wallenius-Wilhelmsen som sørgjer for transporten over «linja» og attende.

Fata er i våre dagar plasserte i konteinarar som står på dekk i vêr og vind. Her blir akevitten utsett for stadig rørsle, temperatursvingingar og ulik luftfukt. I tillegg fordampar det litt meir enn det ville gjort på eit fatlager der fata ligg i ro. Kjemiske analysar av akevitt før og etter linjeturen dokumenterer at reisa har ein stor effekt, og at akevitten blir meir kompleks og avrunda.

Beskytta nemning

«Norsk akevitt» har sidan 1. mars 2011 vore ei beskytta nemning, på same måte som til dømes konjakk. Frå 6. februar 2020 oppnådde norsk akevitt den høgthengande europeiske opphavsbeskyttelsen PGI, som beskyttar nasjonale, regionale og lokale matskattar i EU. For at produktet skal kunne kallast «Norsk akevitt», er kravet at ein bruker potetsprit framstilt i Noreg av minimum 95 prosent norske poteter, og at akevitten er modna i eikefat i minimum seks månader for fat som er mindre enn 1000 liter, og minimum 12 månader for fat som er større enn 1000 liter.

Historie

Christopher Hammer

Ein oppdaga tidleg at sprit kunne trekkje til seg smaks- og verkestoff frå plantar og krydder og dermed bli til ein tinktur. Opphavet til akevitt finn vi hovudsakleg i Nederland, der genever blei seld som medisin på 1500-talet.

Den eldste skriftlege kjelda vi har om akevitt i Noreg, er frå 13. april 1531, då den danske høvedsmannen på Bergenhus festning, Eske Bille, ba adelsmannen Jon Olafson Teiste om å reise til erkebiskop Olav Engelbrektsson i Trondheim med eit brev og dessutan «_nogit watn....som kallis Aqua vite och hielper samme watn for alle hande kranchdom som ith menniske kandt haffue indtwortis_». I brevet kjem det også fram at brennevinet var krydra med urter, og at Bille gjerne skulle sendt meir, men at han hadde gått tom for urter.

I Noreg var det forfattaren, embetsmannen og fråhaldsmannen Christopher Blix Hammer som blei sentral for utbreiinga av akevitt med boka Chymisk-Oeconomisk Afhandling om Norske Akeviter, Bær-Tinkturer og Bær-Safter , gitt ut i 1776.

Etter at brennevinsforbodet blei oppheva i Noreg i 1927, blei all norsk akevitt framstilt av Vinmonopolet. Statsmonopolet heldt fram med å produsere etter dei opphavlege oppskriftene som var laga av dei privateigde brenneria og destilleria. Sidan slutten av 1980-talet har det komme mange nye akevittar. Etter at produksjonsmonopolet blei oppheva i 2005, har mange etablert destilleri (rundt 35 i 2023), og det er no over 350 genuine norske akevittar i Vinmonopolet sitt sortiment. Foreininga som fremjer norsk mat- og drikkekultur, Norske Akevitters Venner, blei stifta 16. desember 1999.

Ein sentral person for norsk akevitt har vore destillatør og fagdirektør Halvor Heuch (fødd 1945), som har jobba for Vinmonopolet og Arcus (no Anora) sidan 1986. I 2010 blei han utnemnd til Riddar av St. Olavs orden for innsatsen sin for norsk matkultur og akevittkultur. Heuch arbeider no ved Atlungstad Håndverksdestilleri, eit destilleri som er eigd av Anora.

I 2005 blei produksjonsmonopolet oppløyst. Anora er framleis den største produsenten med ein marknadsandel på mellom 70 og 80 prosent, men det har dei siste åra komme fleire nye norske destilleri. Den første lisensen blei tildelt K. G. Puntervold/Agder Brenneri i Grimstad. I 2014 blei bedrifta kjøpt av Det Norske Brenneri, og destilleriet er i dag den nest største produsenten av akevitt i Noreg. Det blir også produsert akevitt mellom anna på Egge gård i Lier, hos Ægir Bryggeri i Flåm, Aurora Spirit i Lyngen og Oslo Håndverksdestilleri på Bryn i bydel Alna i Oslo og på Sve Gard i Vågå.

I 2013 inngjekk Arcus (nå Anora) ein avtale med Atlungstad Brenneri om å få leige produksjonslokale på brenneriet, og i 2019 blei Atlungstad Håndverksdestilleri etablert. Brenneriet er no freda av Riksantikvaren, og det er eit nasjonalt industrielt kulturminne og dessutan eit musealt formidlings- og opplevingssenter. i 2022 mottok Atlungstad Brenneri den høgthengande europeiske kulturprisen Europan Heritage Award/Europa Nostra Award i kategorien Bevaring og tilpassa gjenbruk.

Les meir i Store norske leksikon

Litteratur

Kommentarar (2)