Ինչ են պատմում հայրենի տեսարժան վայրերի անունները (original) (raw)

Կամսար Ավետիսյան,

ՀԱՅՐԵՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԷՏՅՈՒԴՆԵՐ

[էջ 313]

ԻՆՉ ԵՆ ՊԱՏՄՈՒՄ ՀԱՅՐԵՆԻ ՏԵՍԱՐԺԱՆ ՎԱՅՐԵՐԻ ԱՆՈԻՆՆԵՐԸ

Մեր հայրենի տեսարժան վայրերի թվին են դասվում Գեղարդը, Գառնին, Զվարթնոցը և Էջմիածինը, որոնք Երևանի հետ կապված են բարեկարգ խճուղիներով։ Այդ տեսարժան վայրերում եղած կոթողները հայ ժողովրդի նյութական մշակույթի հոյակապ հուշարձաններն են։ Դրանք ոչ միայն «բացօթյա թանգարաններ» են, այլև մեր նյութական մշակույթի կոթողներ։ Հայ ժողովուրդը հոգատարությամբ է պահում իր հոգևոր ու նյութական մշակույթի հուշարձանները, իր պատմության երկարակյաց գանձերը, որոնք համաշխարհային նյութական մշակույթի գանձարան են մտել «ութերորդ հրաշալիք» անվան տակ։ Բնականաբար հարց է առաջ գալիս, թե որտեղի՞ց և ինչպե՞ս են ծագել այդ տեսարժան վայրերի անունները։

Վերը նշված անունների առանձնահատկությունն այն է, որ նրանց ծագումը կապվում է ավանդական հենքով ստեղծված ժողովրդական ստուգաբանության հետ։ Իսկ ավանդությունը, ի վերջո, ժողովրդական ստեղծագործություն է և Խորենացու խոսքով ասած, նրանցում «այլաբանորեն ճշմարտությունն է թաքնված»։

Քիչ մոտիկից ծանոթանանք այդ տեղանունների առաջացմանը։

ԳԵՂԱՐԴ

Գեղարդը գտնվում է Երևանից հարավ-արևելք, նրանից երեսունհինգ կիլոմետր հեռավորությաև վրա, տեղադրված է Ազատ գետի վերին հոսանքում, նրա աջ ափին, պատմական Գեղարդաձորում։ Գեղարդը համարվում է հայրենի տեսար-

[էջ 314]

ժան վայրերից մեկը, որը հայ վարպետների ու ճարտարապետների անսովոր ու դժվարին աշխատանքով միակտուր քարից կերտված վանք է, որը ունի երկհարկանի քարակերտ տաճարներ և դրան կից էլ՝ եկեղեցի։

Քանի որ վանքը կերտվել է լեռա լանջին՝ այրերի մեջ, դրա համար էլ ժամանակին ստացել է Այրիվանք կամ Քարայրերի վանք անունը։

Սակայն ժամանակի ընթացքում, 14-րդ դարից Այրիվանք կամ Քարայրերի վանք անվանմանը փոխարինեց Գեղարդ անունը, երբ այստեղ, որպես ավելի ապահով վայր, ս. Էջմիածնից տեղափոխվեց ավանդական Գեղարդը։

Նախ մի քանի խոսք Գեղարդի մասին, որից առաջացել է Այրիվանքի նոր անունը։

Գեղարդը զենքի մի տեսակ է, բաղկացաւծ փայտե կոթից, որի գլխին ամրացած է տափակ եռանիստ սրածայր երկաթյա տեգ։

Այն Գեղարդը, որով ըստ Նոր Կտակարանի, Գողգոթայում1 խաչված Քրիստոսի կողքը խոցեց հարյուրապետը, դարձավ քրիստոնեական աշխարհի համար սրբություն։ Այդ նվիրական տեգը՝ Գեղարդը, ինչպես ասվեց մինչև տասնչորսերորդ դարը պահվում էր ս. Էջմիածինում։

Բայց պատմական իրադրությունների անբարենպաստ պայմանների և հատկապես մոնղոլ-թաթարական արշավանքների հետևանքով հայ ժողովրդի համար ստեղծվեց մռայլ և անապահով ժամանակաշրջան։ Ուստի հարկ եղավ Գեղարդը Էջմիածնից տեղափոխել ավելի ապահով, թշնամու աչքից հեռու մի անկյուն։

Մոտ հինգ դար այստեղ պահվեց Գեղարդը, և ժողովուրդը Այրիվանք ուխտ գնալիս, ուղղակի ասում էր. «Գնում ենք ս. Գեղարդ՝ ուխտի» կամ «Գնում ենք Գեղարդավանք»։ Ժամանակի ընթացքում էլ նվիրագործվեց վերջինն անունը։

Գեղարդ անունւը ստացավ ոչ միայն վանքը, այլ Գեղամա լեռների մի ճյուղը, որը ձգվում է դեպի հարավ և կոչվում է

------------------------------

1 Գողգոթան լեռ է Երուսաղեմի մոտ։ Գողգոթա անունը եբրայերենից է և բառացի նշանակում է «գագաթ» կամ «սար»։ Նրա հետ կապված է այն ավանդությունը, ըստ որի, լեռան գագաթին խաչվել է Քրիստոսը։ Ժամանակի ընթացքում Գողգոթա անունը թևավոր խոսքի ուժ ստացավ։

[էջ 315]

Գեղարդասար։ Նա է առաջացնում այն կիրճը, որով հոսում է Ազատ գետի վերին հոսանքը։ Ձորը նույնպես կոչվեց Գեղարդաձոր։

Գեղարդի դիրքը շատ բանաստեղծական է, կլիման՝ առողջարար։ Անցյալում նա Էջմիածնի միաբանության համար ամառանոցային վայր է եղել։

Ինչ վերաբերում է ավանդական Գեղարդին, ապա այն կրկին Էջմիածին բերվեց, ուր մնում է մինչև օրս և հայոց եկեղեցու նվիրական ու վավերական հնությունների հետ պահվում է վանքի թանգարանում:

ԳԱՌՆԻ

Երևանից քսանութ կիլոմետր հարավ-արևելք գտնվում է Գառնի բնակավայրը, որը մտնում է Աբովյանի շրջանի մեջ։ Գառնին գտնվում է Ազատ գետի ափին, որի անդնդախոր ձորի վրա էլ ձգվում է Գառնիի բեբդի ավերակները։ Գառնին ժամանակին եղել է անառիկ բերդ և հայոց արքաների համար ամառանոցային վայր է եղել։ Այս բարձրադիր մասում է գտնվում նաև Գառնիի հեթանոսական տաճարը։

Գառնի անվան ստուգաբանությունը մեզ է հասել պատմահայր Մովսես Խորենացու միջոցով։ Ինչպես հայտնի է, դեռ վաղ անցյալում շատ ժողովուրդների մոտ, այդ թվում և հայերի, տեղանունների առաջացման ավանդական ստուգաբանության եղանակ էլ կար։

Նրանցից մեկն էլ հենց Գառնի տեղանվան ստուգաբանությունն է, որը կապվում է Հայկազյան Գեղամ նահապետի թոռան՝ Գառնիկի անվան հետ։ Գեղամ նահապետը Ամասիայի որդին էր և ըստ ավանդական պատմության գահակալել է 50 տարի, այն է մ. թ. ա. 1900—1850 թթ.։ Նա գաղթել է հարավից՝ Արմավիրից և գնացել է հյուսիս։ Ճանապարհին կանգ է առել ներկա Գառնիի տեղում, որը իր գեղատեսիլ բնությամբ գրավել է նավապետին։ Հրապուրված այդ բնությամբ, Գեղամը մի դաստակերտ է հիմնում, որը նրա անունով սկզբում կոչվել է Գեղամի։ Բայց Գեղամը այդ ավանը թողնում է իր թոռիև՝ Գառնիկին։ Իսկ ինքը շարունակում է ճամփան դեպի Սևանի ավազան։ Այստեղից էլ ավանդական հենքով ստեղծված ժողովրդական ստուգա–

[էջ 316]

բանությունը, այն մասին, թե ինչպես դաստակերտը Գառնիկի անունով կոչվել է Գառնի:

Գառնիի տեսարժան վայր դառնալու հարցում մեծ դեր է խաղում ոչ միայն նրա գեղատեսիլ բնությանը, այլև, ամրոցի հեթանոսական տաճարը: Այս կոթողը կառուցումը վերագրում են Տրդատ 1-ին թագավորը գահակալության ժամանակաշրջանին, այն է՝ 66 թվականից հետո։

Քրիստոնեության տարածումից հետո Գառնիի տաճարը օգտագործվել է աշխարհիկ նպատակով։ Նա եղել է արդեն Տրդատ 3-րդ թագավորի քրոջ՝ Խոսրովդուխտի ամառանոցը։. Դրա համար էլ Գառնին կոչվել է նաև «Տրդատի հովանոց»։

Տաճարը կանգուն է մնացել մինչև տասնյոթերորդ դարը և խորտակվել է 1679 թվականին Հայաստանում տեղի ունեցած ուժեղ երկրաշարժի հետևանքով։ Կործանված տաճարի մասերը, նրբաքանդակ սյուների կտորներն ու պատերի քարերը, խոյակներն ընկած էին տաճարի շուրջը։ Այս հանգամանքը հնարավոր դարձրեց տաճարի վերակազմությունը, որը կատարվեց 1930-ական թվականներին պրոֆ. Բունիաթյանի կողմից։ Իսկ պատմության թանգարանում դրված է նրա մակետը, որը Գուրգեն Արևշատյանի գործն է։

Այդ հոյակապ հուշարձանը այսօր, վերականգնված վիճակում, շարունակում է հիացմունք պատճառել մարդկանց և հանդիսանում է համաշխարհային արժեք ներկայացնող հայ ժողովրդի հեթանոսական շրջանի նյութական կուլտուրայի հոյակապ կոթողներից մեկը։

Գառնիի նրբագեղ տաճարի վերականգնումը կատարվել է Ալեքսանդր Սահինյանի ջանքերի շնորհիվ։ Ինչպես ասված է, յուրաքանչյուր քար գտել է իր տեղը։

ԶՎԱՐԹՆՈՑ

Երևանից Էջմիածին տանող բարեկարգ խճուղով գնալիս, դեռ Էջմիածին չհասած, մոտ հինգ կիլոմետր հեռավորության վրա, ճանապարհից ձախ գտնվում է հայ ճարտարապետության կոթողներից մեկի՝ Զվարթնոցի տաճարի ավերակները։

Տաճարը կառուցվել է 7-րդ դարում, Ներսես կաթողիկո–

[էջ 317]

սի կողմից, որը իր շինարարական գործունեության համար ստացել է «Շինարար» անվանումը։

Զվարթնոցը մարմնավորել է իր ժամանակի հայ ճարտարապետության նվաճումները։ Իրավացիորեն համարվում է համաշխարհային ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը։

Ներսես Շինարար կաթողիկոսը որպես նրբանկատ մարդ՝ անհարմար գտավ բազմաթիվ կրոնավորների Վաղարշապատ քաղաքի կենտրոնում, Կաթուղիկեի մոտ բնակվելը։ Այդ նպատակով էլ կենտրոնից մոտ յոթ կիլոմետր հեռու Առապար Վաղարշապատի1 կոչվող դաշտում կառուցվեց հոյակապ տաճար, որին անվանում էին Առապարի ս. Գրիգոր։ Եվ քանի որ հիմքում ամփոփվեց Գրիգոր Լուսավորչի մասունքը, իսկ տեղագրական առումով էլ գտնվում էր Առապար Վաղարշապատի հարթության սահմաններում, այստեղից էլ տաճարը կոչվեց Առապարի ս. Գրիգոր։

Ի դեպ, տաճարը կառուցվեց այն ճանապարհի վրա, որտեղով Գրիգոր Լուսավորիչը Վաղարշապատ ժամանեց, և նրան դիմավորելու գնաց Տրդատ թագավորը։ Ենթադրվում է, որ Ներսես Գ. կաթողիկոսը ի հավերժացումն այդ հանդիպման, տաճարը կառուցեց այդտեղ։

Ժամանակի ընթացքում Առապարի ս. Գրիգոր տաճարը ավելի հայտնի դարձավ Զվարթնոց անունով կամ Երկնավոր Զվարթնոց։ Այդպես էր կոչվում, որովհետն այն նվիրված էր նաև երկնային զվարթուններին։ Չէ՞ որ զվարթուն հայերեն նշանակել է նաև հրեշտակ։ Այնպես որ Զվարթնոց նշանակում է նաև «Հրեշտականոց»։

Տաճարը բարձր էր, զարմանալի հոյակապ, արժանի աստվածային իր պատվին ու կոչմանը։ Նրա ճարտարապե–

----------------

1 Առապար Վաղարշապատի է կոչվել Այրարատ նահանգի այն ընդարձակ, անապատային և քարքարոտ դաշտը, որը ընկած է Էջմիածնից հյուսիս-արևելք, Զվարթնոցից մինչև Օշականի սահմանները։ Անվանման հիմքում ընկած է Առապար բառը և Վաղարշապատ անունը։ Առապար հայերենում աշխարհագրական տերմին է և տրվում է այն հարթ տարածությանը, որը անմշակ, անկոխ և քարքարոտ տարածություն է։ Փաստորեն կիսաանապատային դաշտ է։ Իսկ Առապար Վաղարշապատի է կոչվել, որովհետև հարել է Վաղարշապատին, նրա սահմաններում է գտնվել։

[էջ 318]

տական ոճը և գեղեցկությունն այնքան նշանավոր էր դարձել, որ Գագիկ Ա թագավորը հետագայում Անի քաղաքում նույն ոճով ս. Գրիգոր անունով եկեղեցի կառուցեց։

Պատմում են նաև, որ տաճարի օծման արարողությանը ներկա է լինում Բյուզանդական Կոստանդին երրորդ կայսրը։ Վերջինս հիացած տաճարի հոյակապությամբ, վերադարձին իր հետ է տանում տաճարի ճարտարապետին, որպեսզի նման տաճար կառուցվի Կոստանդնուպոլսում, բայց ճանապարհին ճարտարապետը հիվանդանում և մահանում է, իսկ կայսրն էլ վշտացած հրաժարվում է իր ծրագրից։

Ներսես Շինարար կաթողիկոսը, այդ առապարը, այսինքն՝ քարոտ ու ամայի վայրը, բուրաստան դարձրեց։ Քասաղ գետից ջուր բերել տվեց, տնկեց այգիներ և աճեցրեց փարթամ բուսականություն։

Այդ հոյակապ չքնաղարվեստ, հրաշապայծառ տաճարը իրոք որ եղել է «Զարմանացուցիչն տիեզերաց» և երեք դար զարդարել է Արարատյան աշխարհը։ Տասներորդ դարում այն արդեն կործանված էր, և նրա ավերակները ժամանակի ընթացքում ծածկվեցին հողով ու ավազով։

Ինը դար հետո միայն, շնորհիվ Էջմիայծնի միաբան Խաչիկ վարդապետ Դադյանի կատարած պեղումների (1901— 1907 թթ.), տաճարի փլատակները երևան եկան։ Փլատակները այսօր էլ մոգական ուժ ունեն և նայողին ներշնչում են կոթողի վաղեմի վեհությունը։

Անվանի ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանի մանրամասն ուսումնասիրությունները վերականգնեցրին տաճարի իսկական պատկերը։ Հայտնի դարձավ, որ տաճարը եղել է բոլորակ, եռահարկ, հայկական թմբուկով, գմբեթաշեն մի ինքնատիպ կոթող։

Թորոս Թորամանյանը գրում է, որ ինքը անձամբ է հսկել պեղումներին, մեկ առ մեկ չափել, բաղդատել, համեմատել ամեն մի քարի ընկած տեղն ու դիրքը։ Եվ այդ տվյալները օգնեցին արվեստագետ Արևշատյանին, որպեսզի մեկ քսաներորդ ծավալով վերականգնի նրա պատկերը։

Պատմության թանգարան այցելողները երկար ժամանակ կանգ են առնում մանրակերտի առջև և հիանում հոյակապ շինվածքով։

[էջ 319]

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Էջմիածին քաղաքը նախասկզբնական շրջանում հայտնի է եղել տարբեր անուններով: Շատ վաղ անցյալում, դեռ մեր թվականությունից առաջ, ըստ մեր պատմահայր Մովսես Խորենացու, կոչվել է Արտեմիդ քաղաք։ Ապա Ավան Վարդգեսի կամ Վարդգեսավան, իսկ երբ Վաղարշ թագավորը այն պարսպապատեց, ապա կոչվեց Վաղարշապատ, վերջապես մեր թվականության 5-րդ դարում որոշ ժամանակ հայտնի էր Նոր քաղաք անվան տակ, բայց այն տարածում չգտավ և ավելի ընդունելի եղավ Վաղարշապատ անվանումը։ Իսկ երբ 303 թվականին կառուցվեց Մայր տաճարը, դրանից հետո Վաղարշապատ անվան զուգընթաց գործածական դարձավ նաև Էջմիածին անունը։

Ծանոթանանք այդ անվանումների առաջացմանը քիչ մոտիկից։ Սկսենք ավելի վաղ ժամանակվանից, երբ ներկա Էջմիածինը կրում էր Արտեմիդ քաղաք անվանումը։ Քաղաքը այդպես է կոչվել ի պատիվ Արտեմիդ դիցուհու։ Թերևս հարց առաջ գա, թե ի՞նչ ընդհանրություն կա հայկական քաղաքի և «հունական դիցուհու՝ Արտեմիդի անվան հետ։ Դա ունի հետևյալ բացատրությունը։ Հելլենական մշակույթի տարածման շրջանում հայկական աստվածները համադրվեցին հունական աստվածների հետ։ Այսպես, Արամազդը Զևսի հետ, Անահիտը՝ Արտեմիդի, Աստղիկը՝ Աֆրոդիտեի, Տիրը՝ Ապոլոնի, Միհրը՝ Հեփեստոսի, Նանեն՝ Աթենասի, Վահագնը՝ Հերկուլեսի։ Իսկ հայ թագավորներն էլ Հունաստանից Հայաստան բերեցին այդ աստվածներից մի քանիսի արձանները։ Այստեղից էլ հայերի մոտ մուտք գործեց նաև կուռքերի պաշտամունքը։ Օրինակ, Անի–Կամախում դրվեց Արամազդի (Զևսի) արձանը, Արմավիրում և Բագառիջում Անահիտի (Արտեմիդի) արձանը և այլն։ Հայոց Տիգրան երկրորդ թագավորը Բագառիջում Արտեմիդին նվիրված մեհյան կառուցեց, որի առջև կանգնեցրաւծ էր Արտեմիդի արձանը։

Սակայն հայ ժողովուրդը ժամանակի ընթացքում մոռացավ հունական անունները և պահպանեց հայկականը։ Իսկ

[էջ 320]

քրիստոնեության տարածման շրջանում էլ վերացան բագիներն ու կուռքերը։

Ինքնին հասկանալի է, որ ժամանակի ընթացքում Արտեմիդ քաղաքի անունն էլ պետք է փոխարինվեր հայկականով։ Այդպես էլ եղավ։ Վարդգես իշխանի կողմից քաղաքը բարեկարգվեց և վերանվանվեց Ավան Վարդգեսի։

Տիգրան երկրորդի օրոք Վարդգեսի ավանը արդեն ծաղկած և վաճառաշահ բնակավայր էր, Տիգրանի ժամանակ այս ավանում շատ հրեա գաղթականներ բերվեցին։ Վարդգեսի ավանի պարսպապատումը կատարում է Արշակունի թագավորներից Վաղարշը։ Նա Տիգրան Գ-ի որդին էր, որը թագավորեց մեր թվականության 193—213 թվականներին։ Նրա անվան են կոչվել պատմական Հայաստանում Վաղարշակերտ և Վաղարշավան քաղաքները։ Ինչպես հայտնի է նրա անունով է կոչվում նաև Վաղարշապատը։ Այդ մասին Մովսես Խորենացին գրում է. «Այժմ Վաղարշը պատեց պարսպով և ամուր պատվարով և կոչեց Վաղարշապատ...»։

Վաղարշապատը եղել է ոչ միայն Հայաստանի հինավուրց աթոռանիստ քաղաքը, այլև, արքունի ձմեռանոցը, ինչպես նաև քրիսիտոնեության օրրանը։

Վաղարշապատի անվան հետ է կապված նաև Գրիգոր Լուսավորչի անունը, որի հորդորանքով էլ Տրդատ թագավորը կառուցում է քրիստոնեական հնագույն արվեստի կոթողներից մեկը՝ Էջմիածնի Մայր տաճարը։ Այն էլ 303 թվականին, որը և հանդիսանում է հայ ճարտարապետության հնագույն կոթողներից մեկը, և քրիստոնեական ամենահին տաճարը՝ Եվրոպայում։

Մայր տաճարի կառուցման, տեղի ընտրության մասին մեզ է հասել հետևյալ ավանդությունը։ Գրիգոր Լուսավորիչը, երբ ելնում է Խոր Վիրապից և քրիստոնեություն տարածում Հայաստանում, ապա տեսնում է նշանավոր տեսիլք. Քրիստոսը՝ Աստծու Միածին որդին, ոսկե մուրճը ձեռքին իջնում է երկնքից և ցույց տալիս տաճարի կառուցման տեղը։ Մուրճով խփում է այնտեղ, որտեղ գտնվում էր Սանդարամետի գետնափոր մեհյանը։

Այդ տեսիլքի ժամանակը համարվում է 302 թվականը: Տոնը նշվում է 35 օրվա շարժականությամբ՝ մայիսից-հունիս

[էջ 321]

ընկած ժամանակվա օրերից մեկում (սկսած մայիսի 24-ից մինչև հունիսի 27-ը ընկած օրերից մեկում)։ Հայ եկեղեցին նվիրագործել է այդ օրը և համարում է որպես Էջմիածնի տոն («Տոն կաթուղիկե Էջմիածնի»)։

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը իր երազը պատմում է Տրդատ թագավորին և հաղորդում, որ այդտեղ, ուր տեսիլքով իջել է Միածինը, տաճարը կառուցվի։ Ի դեպ, Տրդատը նոր էր վերադարձել Բագրևանդից, ուր նա մկրտվել էր։ Թագավորը հավանություն է տալիս այդ գաղափարին։ Պատմում են, որ Աշխեն թագուհին ու թագավորի քույրը՝ Խոսրովադուխտը, նույնպես ոգեշնչված այդ գաղափարով, անմիջական մասնակցություն են ունենում այդ գործին։

Այսպիսով 303 թվականին կառուցվում է Մայր տաճարը և ի հավերժացումն ս. Գրիգոր Լուսավորչի տեսած երազի՝ կոչվում է էջ Միածին, այսինքն՝ Միածինի իջնելու տեղը։ Իսկ Միածինը, ինչպես ասվեց, մակդիրն է Քրիստոսի։ Մայր տաճարի ներսում, գլխավոր գմբեթի տակ, կա ավանդական մի սեղան, որը «իջման սեղան» է կոչվում։ Ի դեպ, չնայած Մայր տաճարը կոչվում է Էջմիածին, բայց այն նվիրված է ս. Աստվածածնին, որի տոնը կոչվում է «Վերափոխումն ս. Աստվածածնի», որովհետև քրիստոնեական եկեղեցին ընդունում է, որ այդ օրը Քրիստոսը եկել է իր մորը երկինք փոխադրելու։ Այդ տոնը ժողովրդի մոտ հայտնի է ուղղակի, Աստվածածին անունով։

Մայր տաճարի շինարարությունը ավարտելուց հետո, նրա շուրջն էլ ստեղծվեց միաբանություն և կաթողիկոսարան։ Մայր տաճարը իր գոյության տասնվեց և կես դարերի ընթացքում ենթարկվել է բազմաթիվ վերակառուցումների, դրա հետևանքով էլ զգալիորեն խախտվել են նրա նախնական ձևերը։ Առաջին աթոռակալը եղել է ս. Գրիիգոր Լուսավորիչը։ Այնուհետև Գրիգոր Լուսավորչին հաջորդեցին 18 կաթողիկոս մինչև 453 թվականը, երբ քաղաքական հանգամանքները ստիպեցին Մայր աթոռը Դվին տեղափոխել։ Դրանից մոտ 10 դար հետո, 1441 թվականին Մայր աթոոը վերստին Էջմիածին փոխադրվեց, ուր և գտնվում է մինչև այսօր։

[էջ 322]

Էջմիածնի տաճարը դարձավ հայկական հնագույն և ամենագլխավոր վանքի1 կորիզը, «Մայր եկեղեցյաց հայոց»։

Վաղարշապատ և Էջմիածին անունները սերտորեն կապվեցին հայ ժողովրդի պատմության հետ և եղան նրա անցյալի հիշողությունների և դեպքերի լուռ վկաներ։ Սովորաբար Էջմիածին անունը տրվել է վանքին, իսկ Վաղարշապատ կոչվել է քաղաքը։ Էջմիածին անունը ժամանակի ընթացքում դարձավ ոչ միայն հատուկ անուն Վաղարշապատում հիմնած վանքի համար, այլև այդ անունով կոչվեցին Հայաստանում և նրանից դուրս կառուցվող եկեղեցիները։

Պատմությունից հայտնի է, երբ Շահ Աբասը տասնյոթերորդ դարի սկզբին Արարատյան դաշտից հայերին գաղթեցրեց Իրան, և Սպահանի մոտ հիմնվեց Նոր Ջուղա քաղաքը, ապա նա կարգադրեց, որ Էջմիածնից քարեր տանեն և դնեն հայոց նորաստեղծ եկեղեցու հիմքում։ Դրանով նա ուզում էր հայերին Էջմիածնի կաթուղիկեից անջատել։ Ճիշտ է, հայերը նորաստեղծ եկեղեցին Էջմիածին անվանեցին, բայց Մայր տաճարը նրանց համար դարձյալ մնաց նվիրական վայր հայրենի երկրում։

Հետագայում, վաղարշապատցիներից շատերը տարագրվեցին Թիֆլիս. տարագրման, պատմությունը կապված է ռուսական զորավար Ցիցիանովի երևանյան արշավանքի հետ, երբ նրան չհաջողվեց գրավել բերդը և մտնել Երևան, ապա նա նահանջեց։ Վաղարշապատցիներից շատերը, վախենալով Երևանի սարդարի վրեժխնդրությունից, տեղափոխվեցին Թիֆլիս։ Քաղաքի Հավլաբար կոչվող թաղամասում էլ բնակություն հաստատեցին։ Քաղաքի այս մասում նրանք

-----------------------

1 Թե գրականության մեջ, և թե առօրյա խոսակցության ժամանակ հաճախ հավասարության նշան են դնում տաճար և վանք հասկացությունների միջև, որը, իհարկե, ճիշտ չէ: Տաճարի և վանքի տարբերությունն այն է, որ տաճար են կոչվել սկզբնական շրջանում թագավորների կամ իշխանների ապարանքները, իսկ հետո արդեն հեթանոս աստվածերի կռատները։ Ժամանակի ընթացքում, ընդհանրապես տաճար են սկսել կոչվել շքեղ եկեղեցիները։ Վանքը նույնպես կարող է ինել մեծ ու շքեղ եկեղեցի, բայց տարբերությունն այն է, որ վանքին կից լինում է միաբանություն, ուր ապրում են վանականները։ Վերցնենք մեր Էջմիածինը և Հռիփսիմեն։ Առաջինը վանք է, որովհետև նրան կից կա միաբանություն, իսկ Հռիփսիմեն շողշողուն եկեղեցի է։

[էջ 323]

եկեղեցի կառուցեցին և նորաստեղծ եկեղեցին Էջմիածնեցոց եկեղեցի կոչեցին։

Հայերը օտարության մեջ Էջմիածին անունը վերահաստատել են ոչ միայն Թիֆլիսում, այլ Սպահանում, Վասպուրականում, Եգիպտոսում և այլուր։

Էջմիածին անունով գյուղ կա նաև Վասպուրականում, Թիմար գավառում։ Այս անունով ոչ բարձր լեռ կա Վանից հյուսիս՝ ս. Սահակի լեռից ոչ հեռու։ Վանա լճի արևելյան ափին Լիմ անապատի ուղղությամբ գտնվում է Էջմիածին անունով ավերակ վանք, որը ժամանակին պատկանում էր Լիմ անապատին։ Էջմիածին անունով վանք կա նաև Երզնկայում։

Երբ ռուսների տիրապետության ժամանակ 1867 թվականին կազմվեց Երևանի նահանգ, ապա նրա կազմի մեջ մտնող յոթ գավառներից մեկը կոչվում էր Էջմիածնի գավառ, որի կենտրոնն էր Վաղարշապատը։

Խորհրդայնացման առաջին տարիներին, երբ կատարվեց Սովետական Հայաստանի բաժանումը ըստ գավառների, ապա Երևանի նահանգի նախկին Էջմիածնի սահմաններում ստեղծված գավառը կոչվեց Վաղարշապատի գավառ, կենտրոն ունենալով նույնպես Վաղարշապատը։

Վերջապես 1945 թվականին պաշտոնապես Վաղարշապատ քաղաքը և շրջանը վերանվանվեց Էջմիածին, որը դասվում է հանրապետության ենթակայության քաղաքների թվին և ունի 40 հազար բնակիչ (1970թ.)

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 |