kakao – Store norske leksikon (original) (raw)

Europearane sitt første møte med kakao var i 1519, då dei spanske erobrarane blei serverte denne drikken under eit møte med aztekarhøvdingen Montezuma. Kakaobønner blei tekne med til Europa, men det var først rundt midten av 1500-talet at kakao blei ein ynda drikk ved det spanske hoffet. I løpet av nokre tiår spreidde bruken av kakao seg til resten av Vest-Europa. Det første engelske Chocolate House blei opna i London i 1657.

Global produksjon av kakao, 1961-2021

Kilde:FAOSTAT

Kakao er eit tre i kattostfamilien som veks vilt i Sør-Amerika. Frøa, som blir kalla kakaobønner, er ein viktig ingrediens i sjokolade.

Faktaboks

Uttale

kakˈao

Vitskapeleg namn

Theobroma cacao

Årleg global produksjon

5,6 millioner tonn (2021)

Kakaotreet blei allereie dyrka i Sentral-Amerika då spanjolane kom dit. Av frøa (cacaguate) blei det laga ein drikk (cacahoatl). Kakaobønnene kom til Europa først ved byrjinga av 1500-talet.

Kakaofrukt (gul), kakaobønner, hakka kakaobønner, kakaosmør og sjokolade

Treet

Kakaotre med modne frukter

Kakaobønner i fruktmasse (lengdesnitt)

Kakaotreet blir inntil 15 meter høgt. Det har store, blanke, heilranda blad og små blomar som veks direkte ut frå sjølve stammen eller greinene, utan at det sit blad under dei (kauliflori).

Frukta, som er ein inntil 20 centimeter lang, gulraud kapsel, inneheld 50–75 lyse frø, det vil seie kakaobønnene, som er ordna i fem rekkjer i ein søtleg masse. Frøet er 2–3 centimeter langt, flattrykt og eggforma. Det tynne og sprø frøskalet omgir eit stort embryo (kime).

Bruk

Kakaobønner er både nytings- og næringsmiddel. Den største mengda kakaobønner blir brukt i sjokoladeindustrien, der kakaomasse blir blanda med omtrent lik vekt sukker, og andre stoff som fløyte, kaffi, mandlar, mjølk, krydder og så vidare, som bidreg til å gjere sjokoladen velsmakande.

Bortsett frå den mest kjende bruken i sjokolade, konfekt, kaker og dessertar, blir kakao også brukt i sausar og kjøttrettar. I Spania og Italia blir kakao brukt til å setje smak på viltsausar. I Mexico blir kakao brukt i ei rekkje rettar, til dømes i «nasjonalretten» mole (som eigentleg betyr saus).

Pasta-kakao (kakaomasse) er ein mørkebrun, fast masse som ein får ved å måle rista og skrelte kakaobønner mellom varme jernvalsar ved 130–140 °C. Pasta-kakao blir mellom anna brukt ved drasjering (overtrekking) av piller og tablettar.

Kakaosmør, oleum cacao, blir vunne ut som biprodukt ved framstilling av kakaopulver. Det blir framstilt ved varm pressing av rista, skrelte og oppmalne kakaobønner. Det er eit fast, gulkvitt feitt (smeltepunkt 30–35 °C). I tillegg til bruk i produksjon av sjokolade og andre næringsmiddel blir det brukt i farmasien som masse for stikkpiller og piller, som bestanddel i kremar og salvar med meir.

En bonde tørker kakaobønner i Elfenbenskysten.

Næringssamansetjing

Kakaobønner inneheld teobromin (1,4–2,5 prosent i embryoet og 0,3–1 prosent i skalet) og koffein (0,1–0,8 prosent). Desse to stoffa finst sannsynlegvis i dei friske frøa som glykosid. Andre bestanddelar er feitt (kakaosmør, 40–56 prosent), stivelse (7–17 prosent) og protein.

Produksjon

Kakao under innhausting

Kakaotreet er eit av dei viktigaste kulturtrea i tropane og blir dyrka i alle tropiske område. Fordi det ikkje toler for sterk sol eller vind, må det vernast ved skuggetre. Til det bruker ein særleg bananplantar og Erythrina corallodendron, «mor til kakaotreet».

Etter haustinga blir kakaobønnene frigjorde frå massen rundt og dekte til med bananblad eller liknande før dei får gjære i basseng av sement eller tre. Deretter blir dei tørka. Ved denne behandlinga blir dei farga raud- eller brunfiolett og får ein mild, aromatisk smak.

Historie

Kakao. Rektangulær blikkboks med hengsla lokk. På kvar av dei fire sidene av boksen er det trykt på ein fugl, mellom anna to eksemplar av marabustorken og ein pingvin. Lokket har også ein stork.

Kakaotreet kjem opphavleg frå Sør-Amerika og veks framleis vilt i regnskogsområde i Amazonas. Treet blir dyrka over store delar av den tropiske verda. Landa i Vest-Afrika er i dag dei klart største produsentane og eksportørane av kakao.

Mayaene brukte kakaobønnene, som dei kalla cacahuatl (opphavet til ordet kakao), i ein heilag drikk blanda med mellom anna vanilje og chili. Dei trudde at kakaoplanten var ei gåve frå gudane. Det latinske namnet Theobroma, som betyr «gudemat», er inspirert av dette. Aztekarane kalla planten xocolatl, som er opphavet til ordet sjokolade.

Europearane sitt første møte med kakao var i 1519, då dei spanske erobrarane blei serverte denne drikken under eit møte med aztekarhøvdingen Montezuma. Kakaobønner blei tekne med til Europa, men det var først rundt midten av 1500-talet at kakao blei ein ynda drikk ved det spanske hoffet. I løpet av nokre tiår spreidde bruken av kakao seg til resten av Vest-Europa. Det første engelske Chocolate House blei opna i London i 1657.

Etter kvart blei kakaoplantasjar etablerte på Filippinane, som var spansk koloni, og i franske område i Karibia og seinare i Vest-Afrika.

Les meir i Store norske leksikon

Faktaboks

Vitskapeleg namn

Theobroma cacao

GBIF-ID

3152205

Kommentarar