Natsagdorj Battsengel - Academia.edu (original) (raw)
Papers by Natsagdorj Battsengel
Б.Нацагдорж. Галдан бошогт хаан лугаа төр нэгдсэн Халхын зүүн гарын хэсэг ноёдын тухай өгүүлэх нь. // “ГАЛДАН БОШГОТ ХААН - 380” СЭДЭВТ ОЛОН УЛСЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ИЛТГЭЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ. Улаанбаатар, 2024. 65-78-р тал., 2024
1686 онд Халхын баруун зүүн хоёр гар, Манж Чин улс болон Төвөдийн Далай ламын төлөөлөгчийн оролцо... more 1686 онд Халхын баруун зүүн хоёр гар, Манж Чин улс болон Төвөдийн Далай ламын төлөөлөгчийн оролцоотой чуулган нийлж, удаан жил үргэлжилсэн дотоодын самуурал, үл ойлголцлыг даван туулахаар чармайв. Чуулганаар Халхын хоёр гарын ноёд эвлэрэн золголдож, ойж боссон албат харьяатуудаа буцаан өгөлцөхөөр тохиролцсон авч тун удалгүй 1687 оны эцсээр Халхын зүүн гарын Түшээт хаан цэрэг их цэрэг дайчлан Халхын баруун гарт халдан орж, Засагт хаан болон түүн лүгээ нийлсэн Сайн ноёны угсааны Дэгдээхэй мэргэн ахайг барьж хороон улмаар цааш давшин тэдний
холбоотон зүүнгарын Галдан бошогт хааны дүү Доржжав нарыг барьж алснаар их дайн дэгдэж, хойтон жилийн хавар нь Галдан бошогт хаан их цэрэг аван Халхад цөмрөн орсон билээ. Энэ дайны үр дүнд Халхын баруун, зүүн гарын цэрэг ноцтой ялагдал хүлээж, Халхын ноёдын ихэнх нь албат ардаа дагуулан Чин улсын харьяат Өвөр Монголын нутагт дүрвэн оров. Галдан бошогт хаан өөрийн өргөөг Алтайн нурууны өвөрт буюу Халхын нутагт шилжүүлэн Ховдод сууж, үнэн хэрэгтээ Халхын нутагт эзэн суусан байна. Гэвч манай түүх бичлэгт нийт халхчууд Галдан бошогт хаанаас дүрвэн зайлж, Өвөр Монгол, Хөхнуур, Хянганы нуруу хүртэл сууж байгаад XVII зууны сүүлээр сая уг нутагтаа буцаж ирсэн шигээр үзсээр ирлээ. Сүүлийн үед судалгааны эргэлтэд шинээр орж буй архивын данс материал зэргээс үзэхэд хараахан тийм биш бөгөөд Галдан бошогт хаан лугаа төр эеэ нэгдэн уг нутагтаа суун хоцорсон Халхын ноёд нэлээд байсан нь мэдэгдэж байна. Тиймээс энэхүү товч өгүүлэлд миний бие Оросын архивын данс харыг ашиглан хийсэн судалгаан дээрээ тулгуурлан Галдан бошогт хаан лугаа төр нэгдсэн нэг хэсэг Халхын ноёдын тухай авч үзлээ.
Б.Нацагдорж. "Баруун долоон буриадын түүх" хэмээх сурвалжийн тухай өгүүлэх нь. // ТҮШЭЭТ ХАН АЙМГИЙН ЭРДЭНЭ ДАЙЧИН ЗАСГИЙН ХОШУУ БА ТЭШИГ СУМ: ТҮҮХ, СОЁЛ. Улаанбаатар, 2024. 70-89-р тал. , 2024
Монгол Улсад албан ёсны тоо бүртгэлээр эдүгээ 45000 гаруй буриад монголчууд оршин сууж байна. Үүн... more Монгол Улсад албан ёсны тоо бүртгэлээр эдүгээ 45000 гаруй буриад монголчууд оршин сууж байна. Үүнээс Булган аймгийн Тэшиг суманд ойролцоогоор 1000 гаруй буриад хүн оршин суудаг гэх мэдээ бий. Монгол Улсын буриадуудын угсаа гарал, түүхийн талаар нэлээд хэдэн ганц сэдэвт зохиолууд гарсан боловч гол төлөв Монгол Улсын буриад нарын төвлөн суудаг Хэнтий, Дорнод аймгаар судалгааг хийж, Булган болон Хөвсгөл аймгийн буриад нарыг хамран судалсан тусгай зүйл өнөө хэр дутагдаж байна. XX зуунд Монгол оронд өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт болон бас бус шалтгааны улмаас буриад монголчууд угсаа гарлаа нууж далдлах, өв соёлоо гээж орхигдуулахаас өөр аргагүй байдалд орж байсныг бид мэднэ. Тийм учраас өнөөдрийн тусгаар тогтносон Монгол Улсад оршин сууж буй буриад монголчуудын түүх соёлыг шинжлэх ухааны ул үндэстэй судлах нь монголчуудын өнгөрсний өв соёлыг танин мэдэхээс гадна хөрш зэргэлдээ оршин сууж буй боловч өөр улсын харьяанд байгаа буриад монголчуудтайгаа харилцах, бие биеэ дахин таньж мэдэхэд чухал практик ач тустай ажил болох юм. Үүнд түүхийн судалгааны хамгийн тулгуур эх хэрэглэгдэхүүн болох үлдмэл болон уламжлал сурвалжуудыг эрэн хайж судлан эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулах нь маргаангүй чухал хэрэг болно. Иймээс бид Тэшиг суманд оршин суух буриад монголчуудын түүхэнд холбогдох нэгэн сурвалжийг судлан шинжилж үзсэнээ танилцуулж байна.
Б.Нацагдорж. Цогт хунтайжийн гэр бүл болон өмч иргэний тухай өгүүлэх нь. // ТҮШЭЭТ ХАН АЙМГИЙН ЖОНОН ЗАСГИЙН ХОШУУ: ТҮҮХ, СОЁЛЫН АСУУДАЛ. Улаанбаатар, 2024. 75-86-р тал., 2024
Ар Халхын зүүн гарын томоохон язгууртан Цогт хунтайж нь эцгээсээ Горлос, Гэрүүд, Эрээгчүүд (Цоохо... more Ар Халхын зүүн гарын томоохон язгууртан Цогт хунтайж нь эцгээсээ
Горлос, Гэрүүд, Эрээгчүүд (Цоохор) хэмээсэн гурван отгийнхноос бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авсан байна. Үүнд, энэхүү гурван отог нь гурвуулаа хуучин Урианхай түмний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан отгууд болно. Эдний дотроос Эрээгчүүд буюу Цоохор нь Цогт тайжийн өмчид голлож байснаас Цогт тайжийг Цоохор Цогт гэж хэлдэг болсон аж. Цогт тайж албат ардаа дагуулан Хөх нуурын зүг нүүдэллэн явсан учир хожим болоход Ар Халхын дотор Эрээгчид буюу Эрээгчүүд нар төдий л үзэгдэхгүй, тэмдэглэгдэхгүй болсон шиг байна. Цогт тайж эцгээсээ эр ганц эрт өнчирч хоцорсон тул эхийн тал буюу Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүтэйн угсааны ноёдын захирсан Онон мөрнөөр нутагтай Онниуд буюу Авгын ноёдтой ойр дотно өсөж, халуут авга эгч буюу эцгийнхээ төрсөн эгчийн Эбитэй абай гэгчийн нөхөр Багт ноёны ах Буриадай ноёны ач охиныг бага хатан болгон авсан байна. Бусад хатдын төрхөм ч гэсэн тухайн цагийн Ар Халхын хувьд онц чухалчлан үзэж байсан буриад, урианхай овог аймгууд байна. Энэ мэт учир шалтгааны улмаас Цогт хунтайжийн гарт нэлээд эрх мэдэл төвлөрч байсан юм байна. Иймээс XVI зууны төгсгөл XVII зууны эхээр Цогт хунтайж, Халхын зүүн гар дотор Түшээт хааны дараа хоёрдугаарт эрэмбэлэгдэх байр суурьтай болж ирсэн байжээ.
Б.Нацагдорж. Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн авга харьяат тайж нарын тухай. // Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн хошууны түүх, соёл, байгаль. Улаанбаатар, 2024. 52-60-р тал. , 2024
Одоогийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 1922 оноос эхлэн угсаа залгамжлах хамжлагат ёсыг ... more Одоогийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 1922 оноос эхлэн угсаа залгамжлах хамжлагат ёсыг халахаас өмнө уламжлалт эзэн харьяатын ёсонд үндэслэсэн тайж нарын төр тогтож байлаа гэж хэлж болно. Манж Чин улсын харьяаны Гадаад Монголын засаг хошуудын ноёд язгууртны ихэнх нь Чингис хааны шууд угсааны болон түүний дүү нарын угсааны тайж нараас бүрдэж байв. Эднээс гадна ойрадуудын дунд Хэрэйдийн Ван хаан, Ойрадын Хутуга бэхи, цорос-өөлдийн Эсэн тайшийн удмынхан хүчирхэгжин эрх мэдэлтэй болж тайж цол зүүх болсон бол харчины ноёд нь Чингис хааны өрлөг Зэлмийн удмын урианхан овогтнууд байв. XVIII зууны хоёрдугаар хагас гэхэд Манж Чин улсын харьяанд орсон монголчуудын ихэнх нь эдгээр ноёд язгууртнуудад захирагдаж, цөөн хэсэг нь Манжийн хааны шууд захиргааны найман хошууны системд багтжээ. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичигт зааснаар Чингис хааны үр угсааныхныг төрөл тайж хэмээх бөгөөд Чингис хааны дүү нарын угсааныхныг харьяат тайж хэмээн нэрлэх болжээ. Өмнөх судалгаанд Халхын 4 аймгийн дотроос Түшээт хан аймаг, Сэцэн хан аймгийн олон хошуудад төрөл тайж нараас гадна харьяат тайж нар байгаа болох нь мэдэгдэж судлагдав. 1921 оны хувьсгалын дараа Сайн ноён хан, Засагт хан хоёр аймгийн архив данс харааг цуглуулан хураах ажил хангалтгүй байсны улмаас энэ хоёр аймгийн Манж Чин улсын үеийн архивын баримт материал нэлээд хомс байж, судалгааны материал дутмаг байснаас энэ хоёр аймагт мөн харьяат тайж нар байсан эсэх асуудал тодорхойгүй байв. Гэвч XVII зууны үеийн Халх Монголын түүхэн сурвалж бичиг болох Эртний хаадын үндэсний их шар туужийг үндэслэвэл Сайн ноёны харьяанд ч гэсэн Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүтэйн удмын тайж нар байсан нь тодорхой бөгөөд саяхнаас эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орсон Бээжин дэх Хятадын түүхийн Нэгдүгээр архивын данс материалаас ч гэсэн үзэхэд Халхын баруун гарт Бөх Бэлгүтэйн удмын ноёд язгууртнууд нутаглаж байсан нь мэдэгдэж байна. Чингис хааны өв соёлын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор Б.Мягмаржавын хамгийн сүүлийн үеийн судалгаанаас үзвэл, Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүтэйн удмын Авга харьяат тайж нар Халхын Түшээт хан аймгийн 12 хошуу, Сэцэн хан аймгийн 6 хошуу, Сайн ноён аймгийн 1 хошуунд байжээ. Үүнээс Сайн ноён аймгийн харьяат тайж нар бүхий 1 хошуу нь Мэргэн засгийн хошуу буюу одоогийн Архангай аймгийн Цэцэрлэг, Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын нутагт байсан хошуу гэж үзжээ. Гэвч түүний эшилсэн гэрийн үеийн бичмэлийг нягталж үзвэл, тэрхүү хошуу нь Мэргэн засгийн хошуу бус харин Хошууч мэргэн засгийн хошуу байна. Үндэсний Төв Архивын Түүхийн баримтын архивын ноёд тайж нарын гэрийн үеийн бичмэлийн хөмрөгийг бүрдүүлэхэд Сайн ноён аймгийн Хошууч Мэргэн засгийн хошууг ойролцоо нэртэй Мэргэн засгийн хошуутай андууран тус хошууны тайж нарын гэрийн үеийн бичмэл болгон бүртгэснээс ийм эндүүрэл гарчээ. Тиймээс одоогийн байдлаар судалгаанд Сайн ноён аймгийн Хошууч Мэргэн засгийн хошуунд Авга харьяат тайж нар байсан тухай дурдсан тусгайлан авч үзсэн зүйл алга байна. Тиймээс миний бие энэхүү илтгэлд Монгол Улсын Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт буй данс харааг ашиглан тус хошуунд байсан Авга харьяат тайж нарын тухай авч үзлээ.
Б.Нацагдорж. Засагт хан аймгийн Засагт ханы хошууны бүтэц бүрэлдэхүүн. // "ЗАСАГТ ХАН АЙМГИЙН ЭРДЭНЭ БИШРЭЛТ ЗАСАГТ ХАНЫ ХОШУУНЫ ТҮҮХ, СОЁЛ, БАЙГАЛЬ" ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ИЛТГЭЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ I. Улаанбаатар, 2024. 21-30-р тал., 2024
Батмөнх Даян хаан өөрийн захиргаанд байсан 6 түмний дотроос Ар Халхыг отгон хүү Гэрсэнзэд өмч бол... more Батмөнх Даян хаан өөрийн захиргаанд байсан 6 түмний дотроос Ар Халхыг отгон хүү Гэрсэнзэд өмч болгон өгсөн бөгөөд Жалайр тэргүүтэй олон отгийг өмчилснөөс хожим Жалайрын хунтайж гэж алдаршжээ. Гэрсэнз жалайр хунтайжийн 7 хүү өмч иргэнээ хуваахад 4 хүү нь Халхын баруун гар болсон нь хожмын Засагт хан аймгийн үндэс суурь болсон юм. Үүнд Ашихай дархан хунтайж Жалайр, Олгонууд хоёр отгийг, Ноёндай хатан баатар Элжигин, Бэсүд хоёр отгийг, Далдан хүндлэн Сартуул, Тангуд хоёр отгийг, отгон Саму буйма ноён Урианхан отгийг өмч болгон авснаас Гэрсэнзийн ахмад хүү Ашихай дархан хунтайжийн ахмад хүү Баяндара дархан хунтайж нь Олгонуудыг өмчлөн авч, түүний хүү Лайхур Засагт хаан цол авч Халхыг тэргүүлэх болжээ. Ашихайн угсааныхан Халхыг Манж Чин улсын эрхшээлд орох хүртэл Халхын баруун гарыг тэргүүлж Засагт хаан болж явсан боловч XVII зууны дунд хагасаас эхэлсэн Халхын дотоод хямралд ихээр өртөж, хүн ард нь ихэд сарнин бутарчээ. Үүний дээр Засагт хаан Цэвээнжав 1732 онд Манжийн төрд ял олсон учир Засагт хааны хэргэмийг Бэсүд отгийг өмчилж авсан Ноёндай хатан баатрын угсааны Гэлэг-Ямпилд шилжүүлсэн тул Засагт хааныхны харьяат иргэн өмч улсын хувьд нэлээд өөрчлөгджээ.
Үүний дээр 1921 онд Монгол Улсад Судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдаж орон нутгийн түүхийн сурвалж, архивын данс харааг Нийслэл хотод яаралтай шилжүүлэн авах ажлыг хийсэн боловч янз бүрийн шалтгааны улмаас Манж Чин улсын үеийн Улиастайн жанжинд захирагдаж байсан Халхын баруун хоёр аймаг болон Ховдын сайдын харьяаны газар орны архивын данс харааг бүрнээ татан авч чадсангүй. Үүний харгаагаар эдүгээ бидний гарт Халхын Засагт хан аймгийн түүхэнд холбогдох архивын данс хараа маш хомс уламжлагдан ирсэн байна. Учир иймээс Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халх Монголын түүхийг нэгэн цогц байдлаар судлахад яах ч аргагүй сурвалжийн дутагдалтай байдал оршиж байгаа тул Засагт хан аймгийн түүх, үүний дотор Засагт ханы гол хошууны түүхийг ул суурьтай судалж, авч үзсэн судалгаа өнөө хэр ховор байна. Иймээс миний бие одоогийн байдлаар бидэнд мэдэгдээд буй бичгийн болоод аман түүхийн мэдээ баримт сэлтийг харгуулан үзэж, Засагт хан аймгийн гол хошуу буюу Эрдэнэ бишрэлт засагт ханы хошууны бүтэц, хүн амын бүрэлдэхүүнийг тодруулахаар хичээлээ.
Б.Нацагдорж. ХАЛХЫН ЗҮҮН ГАРЫН СЭЦЭН ХААНЫ УГ НУТГИЙН ТУХАЙ (XVI-XVII зуун) // Хан Хэнтий уулын аймгийн түүх, соёл, хөгжил: эрт эдүгээ. Улаанбаатар, 2024. 6-11-р тал. , 2024
Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халхын Хэрлэн барс хотын чуулган буюу Сэцэн хан аймгийн нутаг нь ... more Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халхын Хэрлэн барс хотын чуулган буюу Сэцэн хан аймгийн нутаг нь XVIII зууны сүүлч XIX зууны эхэн үеэс Манж Чингийн төрөөс зохион зуруулсан нутгийн зургуудад тодорхой туссаар ирсэн тул Халхын Сэцэн хан аймаг гэж төсөөлмөгц газар зүйн нутгийн зургийн дүрс шууд ой тойнд буух болтол хэлбэржин, нэлээд тогтвортой байсаар 1931 онд БНМАУ-ын засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтөөр өөрчлөгдсөн билээ. Гэтэл тэрхүү Сэцэн хан аймгийн нутаг нь чухам хэдийд ийнхүү хэлбэржин тогтсон нь тодорхойгүй, Манж Чин улсын үеийн Сэцэн хан аймгийн зарим хошуудын засаг ноёдын дээдэс Чин улсын үеийн хошууны нутгаас нэлээд алс хол нутаглан явсан болох нь сурвалж бичгүүдээс мэдэгддэг. Ялангуяа Сэцэн хан аймгийн нутагт буй Хэнтийн нуруу болон Онон Хэрлэнгийн хооронд XVI-XVII зуунд Урианхай түмэн болон Авга, Онниуд нар нутаглаж байсан нь тодорхой мэдэгдэнэ. Гэтэл Монгол Улсад энэ тухай өнөө хэр тусгайлан анхаарч судалсангүй явж ирсэн учир Манж Чин улсын ноёрхлоос өмнөх Сэцэн ханы уг нутгийн тухай асуудлыг тодлон судлах шаардлагатай
байна. Халхын Сэцэн ханы уг нутгийн тухайд Өвөр Монголын судлаач Гүрүмагийн өгүүлэл буй бөгөөд тэрбээр “Амин дураалын өргөмжлөлийн газар нь Халх голын сав газар, Амин дураал ба хөвүүн Моору буймагийн үед Хэрлэн голын сав газарт нутаглаж байжээ. 17 дугаар зууны 40-өөд онд Шолой хааны улс төрийн төв Орхон голд байршиж, хан аймгийн нутаг Сэлэнгэ мөрөн хүртэл өргөжжээ. Шолой Сэцэн хааны хүчин Түшээт хан аймгийн харьяа болох гурван голын сав газар хүртэл өргөжсөн нь тухайн үеийн Сэцэн хан аймгийн хүчин бузгайрсны шинж тэмдэг болох юм” хэмээн үзжээ. Үүнд хэд хэдэн асуудал оршиж буй. Халхын ноёдын чуулган дээр цааз тогтоон “Бусдын нутагт буух”-ыг эрс цаазалсан байтал 1640-өөд онд ид хүчирхэг байсан Түшээт хааны нутагт Сэцэн хаан Шолой түрэн орж суужээ гэдэгт итгэхэд тун бэрх байна. Мөн шинээр олдсон баримт материалаас үзэхэд хожим Сэцэн хааны нутаг дэвсгэрт багтаж байсан Хэрлэн голын эхэн дунд биед XVII зууны эхний хагаст Сэцэн хааны харьяат ард нутаглаж байсангүй тул
Сэцэн хааны нутаг нь Халх гол, Хэрлэн голоос барууншилж, Орхон, Туул, Сэлэнгэд хүрэв гэх нь асуудалтай байна. Иймээс доор бид тэдгээр шинэ баримт сэлтийг ашиглан Сэцэн хааны уг нутгийн тухай өгүүлье.
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. Хатан баатар ван Магсаржавын уг эх, өвөг дээдсийн тухай // “Сайн ноён хан аймгийн Хатан баатар Дархан засгийн хошуу: Түүх, соёлын асуудал” эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2024. 54-67-р тал., 2024
ХХ зууны эхэнд монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, алдагдаад удсан эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо ... more ХХ зууны эхэнд монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, алдагдаад удсан эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо эргүүлэн олж авахад олон сайн баатар эрс, эрдэмтэн сайчууд төрөн гарч төр улсынхаа төлөө зүтгэжээ. Үүний нэг нь Сайн ноён аймгийн Итгэмжит засгийн хошууны сул гүн Сандагдоржийн хөвүүн Магсаржав бөгөөд эр зориг, эрдэм билгээрээ олны дундаас онцгойрч 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, тусгаар тогтнолоо батлан хамгаалах үйлсэд амь хайргүй зүтгэж, улмаар 1921 онд Монголын үндэсний ардчилсан хувьсгалд оролцон хуучин нийгмийг халж, шинэ нийгмийн тогтолцоо үүний дотор улс орныг батлан хамгаалах салбарт баларшгүй мөрөө үлдээсэн хүн юм. 1921 онд Монголд Ардын эрхтэй төр засаг тогтоход өөрийн эрх ямбанаас татгалзаж, шинэ засаг төрд зүтгэсэн угсаа язгууртай ноёд сайд нарын нэгэн төлөөлөл байсны хувьд түүний намтар түүхийг хуучин нийгмийн үед төр засгаас зориуд анхааран судалж, судлуулан бичүүлж ардын дунд тархааж байсан юм. Маршал Чойбалсан тэргүүтэй өдий төдий хүмүүсийн бичсэн намтар түүхэнд түүний уг гарлыг харц ард буюу цэргийн гавьяанд гүн цол олсон энгийн хүмүүс байсан шигээр бичиж ирсэн нь, өмнөх нийгмийн үзэл сурталд тохируулсан зүйл байсан болох нь тодорхой байна. Иймээс энэхүү илтгэлд миний бие өөрт олдсон шинэ баримт сурвалжуудыг ашиглан Хатан баатар дархан чин ван Магсаржавын уг гарлыг тодруулж, дагууд нь аман түүхэнд уламжилсан домог яриа нь түүхэн
үнэнд хэр нийцэж буйг тодлохоор хичээлээ.
Б Нацагдорж. Халх урианханы тархалтын тухай (XVII-XVIII зуун) // Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошууны түүх, соёл. Улаанбаатар, 2023. 24-43-р тал., 2023
Монгол Улсын Говь-Алтай аймгийн баруун өмнө талаар Төгрөг, Тонхил, Цээл, Бугат, Дарви зэрэг сумд ... more Монгол Улсын Говь-Алтай аймгийн баруун өмнө талаар Төгрөг, Тонхил, Цээл, Бугат, Дарви зэрэг сумд болон Ховд аймгийн Цэцэг, Мөст суманд өөрийн биеэ Урианхан хэмээдэг бөлөг халхчууд суудаг. Эд бол Ар Халхын баруун гарын Урианхан отгийн шууд удмынхан болно. Монгол Улсын монголчуудын олонхийн дээд өвөг болох Ар Халхын түүх, угсаатны зүйн талаар Ш.Нацагдорж, Д.Гонгор, С.Бадамхатан, А.Очир нарын томоохон бүтээлүүд өмнөх үед гарсаар ирсэн боловч Халхын баруун гарын эдгээр Урианхан нарын тухай тусгай нарийвчилсан судалгаа өнөө хэр дутагдаж байна гэж хэлж болно. Ялангуяа XVII-XVIII зууны хөл үймээн ихтэй цаг үеэр эдгээр урианхан нар одоогийн сууж буй газар орноосоо дүрвэн нүүж, энд тэнд сарнин тархсан түүх нь бүр ч балархай байна гэж үзэж байна. Энэ нь Халхын баруун гарын Засагт хан аймгийн түүхэнд холбогдох сурвалж бичиг хомс байж ирсэнтэй шууд холбогдох бөгөөд сүүлийн үед БНХАУ-д Манж Чин улсын үеийн архивын данс хараа судлаачдад нээлттэй болсноор судалгааг урагшлуулах боломж гарч ирэв. Иймээс энд миний бие эдгээр сүүлийн үед шинээр судалгааны эргэлтэд орсон баримт материалуудыг олж үзсэний хэрээр нэгтгэж, XVII-XVIII
зууны хөл хөлсөөнтэй цаг үед Ар Халхын баруун гарын урианхан нар хаа хаана тасран сууж, тархан суурьшсан болохыг тодруулж үзэхээр хичээлээ. Халхын баруун гарт Засагт хааны ширээний төлөө тэмцлээс үүдэн 1662 онд эхэлсэн хямрал, 1687-1688 оны Халх-Ойрадын дайн, 1731-1732 оны Манж Чин улс-Зүүнгарын дайн зэргийн улмаас Халх урианханы ноёд их бага тоотой албат ардаа дагуулан сарнин нүүж, дотоод Евразийн монгол туургатны суусан олон газар очиж суужээ. Эдгээр сарнин нүүдэллэсэн бөлгүүдийг тус бүрд нь шинжилж үзье.
Б.Нацагдорж. Хонгоройн хиргисийн харьяаллын тухай. // Acta Historica. Tomus XXIV, Fasc.8. Улаанбаатар, 2023. 107-131-р тал., 2023
On the submission of the Qongγoroi Kirgises Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in ... more On the submission of the Qongγoroi Kirgises
Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in the end of the 16th
century Qonggγoroi Kirgises were allied with the Oyirad Dzungar polity and had close marital connections with their nobility. But conquered by Qalqa Mongols headed by Altan-khan Šoloi ubasi qungtayiji Kirgises were forced to pay alban tribute to latter. Almost at the same time the Muscovites started their expansion toward Kirgis people. After 1623 when the Oyirads freed themselves from the Qalqa Mongol subjection the Kirgises were forced to pay tirple alban-tribute to Qalqa-Mongols, Dzungars and Muscovites simultaneously. 1640 Great Code conirmed this condition between Qalqa and Oyirad. Now both sides were supporting the Kirgises against the expansion of the Muscovites. Not accepting the traditional ejen-albatu system in the region (Kirgis nobles themselves were not paying alban tribute but their subjects from the forest people, called kyshtym in Turkic, uriyangqai in Mongolian) the Muscovites were experiencing a failure, trying to oblige the Kirgises themselves with the yasak-tribute.
With the capture of Lubsang qungtayiji in 1667 Altan qaγan’s polity was not over, as the previous scholars suggested. Qotoγoyid noble Gendün dayičing recognized as the successor of the Altan qaγan’s throne tried to bring back the Qongγoroi Kirgises under his control with the support of Qalqa Tüsiyetü qaγan. Qotoγoyid troops under his command attacked the joint Dzungar-Kirgis army in the Altai Mountain region and inflicted overwhelming defeat to them. But the lucky endeavour of him soon failured
due to the defeats of his grand ally Tüsiyetü qaγan in 1688. After the defeat of Dzungar leader Galdan Bošoγtu qaγan in 1696 Qongγoroi Kirgises were subjected to Tsewang Rabtan. But when Galdan’s former general Danjin Rabtan submitted to Qing in 1702, fearing the pretension of latter on the Kirgises, Tsewang Rabtan resettled them to Dzungar state. Some Kirgises led from the Dzungar captivity and submitted to their old ejen-masters Qotoγoyid noble Bübei and Cering-Ombu, the son of Danjin Rabtan. When the Dzungar army invaded the Qalqa encampments in 1731-1732, these Kirgises the subjects of Sebten-Ombu, another son of Danjin Rabtan, tried to lee to their old motherland – Qongγoroi, but were stopped and soon submitted to the Qing Emperor by their ejen-master and resettled to Cicigar in Heilongjiang province.
Б.Нацагдорж. Оросын цэргийн заншлаач М.А.Полумордвиновын гэрэл зургийн цуглуулга дахь зарим зургийг тайлбарлах нь. // Гэрэл зураг Монголын түүхийг судлах эх сурвалж болох нь. Улаанбаатар, 2023. 58-90-р тал. , 2023
Монголын шинэ үеийн түүхийн судалгаанд дутагдаж болшгүй нэгэн чухал сурвалж XIX зууны сүүлч үеэс ... more Монголын шинэ үеийн түүхийн судалгаанд дутагдаж болшгүй нэгэн чухал сурвалж XIX зууны сүүлч үеэс эхлэн буй болсон нь Монгол орноор аялан явж, хүн ардынх нь түүх, соёл орчин ахуй хийгээд оршин суугаа орон дэлхийг нь сүүдэрлэн буулгасан олон хүмүүсийн үлдээсэн гэрэл зургийн өв болно. Тус илтгэлд албан үүргийнхээ дагуу Монгол орноор урт богино хугацаагаар аялан явж өөрөө буулгасан гэрэл зургуудаас гадна бусад аялагч, жуулчлагч, заншлаач нарын авсан гэрэл зургуудыг цуглуулан эмхэлж хадгалсан Хаант Оросын цэргийн заншлаач М.А.Полумордвинов хэмээх намтар үйл ажиллагаа нь баахан тодгүй нэгний үлдээсэн ХХ зууны эхэн үеийн Манж Чин улсын харьяанд байсан Монгол орон, монголчуудтай холбогдох нэлээд хэдэн зургийг харьцуулсан түүхэн зүйн аргаар тодруулан тайлбарлахаар хичээлээ. Алдаж эндсэн байх аваас заан сургахыг эгээрмүй.
Б.Нацагдорж. МОНГОЛЧУУДЫН ЗАЛГУУЛЖ АГСАН tuzgü БУЮУ tosqu ХЭМЭЭХ НЭГЭН АЛБАНЫ ТҮҮХЭН УЛАМЖЛАЛ ХИЙГЭЭД ТОСОХ ХОТ БА ТОСГОНЫ ТУХАЙ. // Хархорум - 800. Улаанбаатар, 2022. 61-68-р тал., 2022
Монголын эзэнт гүрний үеийн олон хэлний сурвалжуудад тэмдэглэгдэж хоцорсон тузгу буюу tosqu (аянч... more Монголын эзэнт гүрний үеийн олон хэлний сурвалжуудад тэмдэглэгдэж хоцорсон тузгу буюу tosqu (аянчин гийчинд өгөх хоол хүнс) хэмээх үг нь гарлын хувьд монгол үг бөгөөд эрт цагт монгол хэлнээс түрэг хэлэнд зээлэгдсэн байна. Монголчууд аянчин гийчнийг угтан тосч зочлон дайлах ёсоо энэ үгээр эдүгээ хүртэл нэрлэсээр байна. Харин энэ нь эрт үедээ ёс заншил байсан уу, аль эсвэл албан үүрэг байсан уу гэдгийг хэлэхэд хэцүү юм. Аянчин гийчин, ялангуяа
өндөр тушаалын ноёд түшмэдийг угтан тосч, хоол хүнсээр хангах албан үүрэг нь цагийн эргэлтэд зан заншил болж үлдсэн байж магад. Монголын эзэнт гүрнийг залгамжлан тогтсон баруун Еврази дахь улсуудад tosqu хэмээх энэ үг, ойлголт нь аажмаар мартагдаж гээгдсэн байхад уугуул Монгол нутагт бараг орчин цаг хүртэл уламжлан ирсэн байна. Чин улсын үеийн Халх Монголд нөлөө бүхий ноёд, хутагт нар өөрийн албат ардаас нэг хэсгийг Бээжин, Улиастай орох замд суулгаж, аян замд тосуулан хоол хүнсээр хангаж байх албан үүрэг ногдуулж байсныг tosqun arad тосгон ард буюу tosqunčin тосгончин хэмээн нэрлэж байжээ. Ийнхүү XX зууны эхэн хүртэл нэг хэсэг Халхын ноёдын харьяат ардын эзэн ноёныхоо өмнө хүлээн гүйцэтгэж байсан энэхүү албан үүрэг нь, Их Монгол улсын цагт томоохон албан тушаалтныг аливаа нэгэн газар орноор ая тухтай явуулж өнгөрүүлэхийн тулд ард иргэдээс татаж байсан тузгу буюу tosqu хэмээх албаны шууд үргэлжлэл буюу түүхэн хөгжлийнх нь эцсийн шат байсан гэж үзэж болох юм.
Б.Нацагдорж. Сарьдагийн хийдийн малтлагаас олдсон модон авдрын хавтсан дээрх бичээс. // Quaestiones Mongolorum Disputatae. XIX, 2023. pp.5-18, 2023
Mongolian Inscriptions on the Wooden Plate from the Saridag Monastery’s Excavations: In 2020 dur... more Mongolian Inscriptions on the Wooden Plate from the Saridag Monastery’s Excavations:
In 2020 during the latest archaelogical excavations at the Saridag Monastery site in Erdene Soum of Tuv Province of Mongolia, provided by the Institute of History and Ethnology of the Mongolian Academy of Sciences, were unearthed wooden plates with Mongolian inscriptions written on them. After the restoration works were done by specialists, I studied those inscriptions and found out that these inscriptions were the inventory records of the Monastery goods, kept in the wooden chests and the wooden plates were indeed the pieces of those wooden chest boxes. One of the largest and most readable inscriptions lists us the amount of the goods contained in that chest, including silk, natural earth paints and ink. Hereinafter I have analyzed the names of those natural earth paints listed in the inscription and discovered that most of them are originally Mongolian words except two borrowings from Tibetan.
Б.Нацагдорж, О.Оюунжаргал. Хүрээний хэргийн зүй (庫倫事宜) хэмээх сурвалжийн тухай. // Монголчуудын соёлын өв - V: гар бичмэл ба архивын баримтын цуглуулга. Улаанбаатар - Санкт-Петербург, 2023. 100-111-р тал. , 2023
ON THE SOURCE CALLED KU-LUN SHI-YI (庫倫事宜). Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first f... more ON THE SOURCE CALLED KU-LUN SHI-YI (庫倫事宜).
Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first founded in the 17th century as the Khuree of Jebzundamba Qutuytu. During the rule of the Manchu Qing Dynasty, Khuree became one of the important administrative hubs of Mongolia on the north side of the Gobi, since the Manchus established here the office of Governor of Khuree to administer two eastern Aimags of Khalkh and the Great Disciple of the Jebzundamba Qutuytu and the relations with Russia. Although, we have sufficient
primary archival sources to study the duties and responsibilities of the Governor of Khuree during the Manchu Qing period, until recently we did not have the written sources specifically dedicated to the office of the Khuree Governor. Therefore, we present the results of the research and analysis of the source called written in Manchu and Chinese, kept in Japan.
Б.Нацагдорж, Токүсү Күрэбито. “ЧИНГИС ХААНЫ ЕСӨН ӨРЛӨГТЭЙ ӨНЧИН ХҮҮГИЙН СЭЦЭЛСЭН ШАСТИР”-ЫН ҮЙСЭН ДЭЭР БИЧИГДСЭН НЭГЭН ЭХ БОЛОН ТҮҮНИЙ ЗОХИОГДСОН ОН ЦАГИЙН ТУХАЙ // Чингис хаан музейн сэтгүүл (Journal of the Chinggis Khaan Museum). Tomus II, Fasc.11, 2022, pp.164-181, 2022
The Mongolian monument ‘Debate of the Nine Knights of Chinggis khan with the orphan boy’ was tran... more The Mongolian monument ‘Debate of the Nine Knights of Chinggis khan with the orphan boy’ was transmitted to us as in manuscripts and as in many sources with some visible differences. Among the manuscripts on the birch bark, published by A.Ochir, O.Inoue and L.Altanzaya, we have been able to discover one fragmented piece of this monument. As the current study shows, it was one of the oldest variations of this monument, noted in the both Altan Tobči-s. One can notice that the monument was very popular among the Mongols of different locations.
Б.Нацагдорж. Өөлд-Зүүнгарын үүслийн тухай. // Монголын Угсаатан судлал - 2022. Эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2023. 121-135-р тал. , 2023
Монголын түүх судлалын хүрээнд гадна, дотнын эрдэмтэн судлаачид Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий хэсэг ... more Монголын түүх судлалын хүрээнд гадна, дотнын эрдэмтэн судлаачид Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий хэсэг болох Өөлд-Зүүнгарын үүслийн тухай чамгүй олон санал дэвшүүлсэн буй. Үүнд, тэдгээр судалгаан дотор Өөлд эсхүл Зүүнгар хэмээх нэрийн тухай буюу эсхүл Өөлд-Зүүнгарын ноёлох язгууртны ураг болох Цоросын гарал үүсэл, Цорос хэмээх нэрийн тухай тайлбарласан зүйлс багагүй жин дарна. Харин Өөлд-Зүүнгар хэмээх бүлгийн анхны цөм мөхлөг хаанаас үүсч гарсан
болохыг шинжилсэн нь цөөхөн байна. Тиймээс энэхүү илтгэлд миний бие өмнөх судалгааны үр дүнд тулгуурлан Өөлд-Зүүнгарын анхны гарал үүслийн тухай өөрийн саналыг нэмэрлэхээр хичээлээ.
Б.Нацагдорж. Найралт төвийн эхэн үеийн Халх дахь Торгууд хошуу (1728-1731)., 2014
1691 онд Халх Чин улсад дагаар орсноор хуучин Батмөнх даян хааны үеийн зургаан түмэн монголоор су... more 1691 онд Халх Чин улсад дагаар орсноор хуучин Батмөнх даян хааны үеийн зургаан түмэн монголоор суурь болгосон зүүн монголын ихэнх нь Манж Чин улсын бүрэлдхүүнд багтан орж, Чин улс нь баруун хойт этгээддээ ойрад-монголын Зүүнгар улстай шууд хил залгах болсон билээ. Галдан бошигт хааныг ялж Халхыг эрхшээлдээ оруулж авсан Энх Амгалан хаан Зүүнгарыг мөн өөрийн эзэмшилд оруулахаар чармайж олон талын бодлого явуулж, тэр нь тухайн үеийн Зүүнгарын эзэн Цэвээнравдан зоригт хунтайжийн бодлоготой мөргөлдөж дайн байлдаанд хүргэж байсан болно. Энэхүү Зүүнгар-Чин улсын харилцаанд хошуудын Очирт цэцэн хаан болон зүүнгарын Галдан бошигт хааны үед Чин улсад эзлэгдсэн, дагаар орсон ойрадууд ямар үүрэгтэй оролцож байсан талаар шинэхэн судалгааны ажлууд гарсан буй. Үүнд, тэдгээр Чин улсад дагаар орсон ойрадууд нь голдуу Зүүнгарын улс болон хошуудын ард иргэд байсан бөгөөд тухайн үед нэгэнтээ Ижил мөрний газар нүүдэллэн очиж хаант улс байгуулаад байсан торгууд нараас хожим Эзнэй голд нэг хошуу болон суусан хэсэг торгууд нар бас байсан юм. Харин бидний мэдэж байгаагаар,
Эзнэйд суусан торгууд нараас гадна Найралт төвийн эхэн үед Халхад
Ижилийн торгууд нарын бас нэгэн хошуу байгуулагдаж, оршин байсан
тухай судалгаа өнөө хир үгүй байгаа тул бид доор энэ тухай өгүүлэхийг зорьж Чин улсын төрөөс тэдэнд хандсан хандлагыг тодруулахаар хичээлээ.
Б.Нацагдорж. Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны бүтэц ба хүн ардын уг гарал // Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны түүх, шашин, соёлын асуудал. Улаанбаатар, 2022. 23-44-р тал., 2022
Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивд буй Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны архивын данс материа... more Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивд буй Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны архивын данс материалаас тус хошууны хүн амын бүрэлдсэн үйл явцыг тодорхой мөрдөн гаргаж болмоор байна. Илдэн жүн ван Пунцагийн хошуу нь Сэцэн хааны гол угсаанаас салбарласан ноёдын захирсан томоохон хошуу байсан тул өмч иргэн авахдаа ч мөн Сэцэн хааны шууд харьяат өмч иргэдээс хувааж олсон байх нь мэдээж хэрэг. Бидний шинжилж үзсэнээр Илдэн засгийн хошууны ноёд тайж нарын харьяат өмч иргэдийн дотор хамгийн их тоотой нь
Урианхан, Жалайр, Авганар аймгаас салбарласан овгууд байна. Мөн XVII зууны эхэнд Цахарын Лигдэн хаан Баруун 3 түмэнийг дайлж дагуулахад бутарсан Еншөөбү түмний доторх овог яснууд, Цахар түмэн Манжид эзлэгдэж эвдэрч автахад Халхад түшсэн цахарууд гэх мэт Халхаас өөр гарвалтай монголчууд ч тус хошууны хүн амыг бүрдүүлэхэд оролцсон нь Сэцэн хааны гол угсааныхан дагаж ирсэн тэдгээр улсыг хоорондоо хуваан өмчилж, тэднийг захирч байсан ноёдын тайж зэргийг ч залгамжлуулахгүй энгийн албат ардын хэмжээнд хүргэсэн байдал харагдаж байна. Үүнээс гадна тус хошууны хүн амын овог ясны бүрэлдэхүүнээс монголчуудын дотор буй зарим нэг овгийн уг гарлыг тодорхойлж болмоор байна. Жишээлбэл, Хардал, Оровгод зэрэг овгууд нь Урианхан гаралтай. Хотогойд нь Жалайр гаралтай, Өрлүүд овог нь эртний Чиносоос гаралтай болох нь мэдэгдэж байна. Тус нутгийнхны ярьдаг “оргодлоор хошуугаа хийж, олдвороор малаа хийсэн” гэдэг нь нийт хошууны хүн амын хэмжээнд авч үзэхээр хэрэг бус байна. Баруун, Зүүн хоёр суманд угийн Халх түмэний бүрэлдэхүүнд байгаагүй Цахар
болон Еншөөбү түмэний хэсэг хүн ам багтан орсон нь мэдэгдэж буй боловч тэр хоёр сумны хүн амыг гаднаас ирсэн хүмүүс бүрдүүлсэн гэж үзэхэд учир дутагдалтай байна. Сэцэн хаан Бабагийн 7-р хүү Дамба дайван хунтайж нь голдуу Урианхан отог болон Цахар нараас бүрэлдсэн харьяат иргэдийг өмчилж авч түүний угсааны тайж нар тус хошууны Дайван, Баруун 2 сумыг захирч байсан байна. Харин нөгөө Сэцэн хаан Норовын хүү Пунцаг илдэн жүн ван голдуу Авганар, Жалайр болон Еншөөбү нараас бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авч түүний угсааныхан тус хошууны Гол, Зүүн хоёр сумын тайж нарын багийг бүрдүүлж байсан байна.
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. Монголын анхны буриад хошуу хэзээ байгуулагдсан бэ? // Буриад судлал №11, Улаанбаатар, 2022. 75-85-р тал. , 2022
Одоогийн Монгол улсын Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймгуудад олон цөөн тоотойгоо... more Одоогийн Монгол улсын Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймгуудад олон цөөн тоотойгоор буриад монголчууд оршин суудаг. Эдгээр буриад монголчууд нь XX зууны эхэн үед тухайн үеийн Хаант Орос болон Зөвлөлт Холбоот улсын нутгаас дүрвэн нүүдэллэж ирсэн хүмүүсийн хойчис юм. Буриад монголчуудын нүүдэл нь хэдэн арван жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнт үйл явц байсан бөгөөд 1935 он гэхэд одоогийн буриад монголчуудын оршин суугаа газар орон тодорхой болж, засаг захиргааны нэгжүүд ерөнхийдөө байгуулагдаж
дууссан байна. Өмнөх судалгаанд Монгол газар нүүдэллэн ирсэн буриад монголчуудыг засаг захиргааны хувьд зохион байгуулж, Монгол улсын харьяанд багтаан оруулсан үйл явц нь, Монголд Ардын засаг тогтсоноос хойш эхэлж, 1923 онд анхны буриад монголчуудын засаг захиргааны тусгай нэгж болох хошуудыг зохион байгуулсан гэж үзсээр ирсэн юм. Харин бидэнд олдсон зарим нэг шинэ баримт мэдээгээр энэ цаг хугацааг урагшлуулан үзэх боломжтой болсон тул энэ бяцхан өгүүлэлд судалгааны явцын үр дүнг танилцуулахаар зорилоо.
Б Нацагдорж. Чахарские цонголы. // "НҮҮДЛИЙН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ БА БУРИАД-МОНГОЛЧУУД" сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхтгэл. Улаанбаатар, 2010. pp.148-163, 2010
In this article the author tries to trace the ethno-genesis of Tsongol clan among Buryats of the ... more In this article the author tries to trace the ethno-genesis of Tsongol clan among Buryats of the Selenga basin, Republic of Buryatia. During the field research in Ulantsab prefecture of Inner Mongolia, PRC, we have found the group of Mongols in Chakhar Right Wing North Banner that still name
themselves Tsongols. The author finds confirmation of his previous hypothesis that Tsongols came to modern Buryatia from Inner Mongolia, exactly from the Plain Yellow Banner (Mong. gülü sir-a qosiyun) of Chakhar-Mongols. Moreover, we came to a conclusion that other large clan of Selenga Buryats — Atagans - may have Inner Mongolian оrigin.
Цонгоол Б.Нацагдорж. К проблеме этногенеза цонголов. // Acta Mongolica. Tom 6 (267). Улаанбаатар, 2006. 323-328, 2006
Б.Нацагдорж. Галдан бошогт хаан лугаа төр нэгдсэн Халхын зүүн гарын хэсэг ноёдын тухай өгүүлэх нь. // “ГАЛДАН БОШГОТ ХААН - 380” СЭДЭВТ ОЛОН УЛСЫН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ИЛТГЭЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ. Улаанбаатар, 2024. 65-78-р тал., 2024
1686 онд Халхын баруун зүүн хоёр гар, Манж Чин улс болон Төвөдийн Далай ламын төлөөлөгчийн оролцо... more 1686 онд Халхын баруун зүүн хоёр гар, Манж Чин улс болон Төвөдийн Далай ламын төлөөлөгчийн оролцоотой чуулган нийлж, удаан жил үргэлжилсэн дотоодын самуурал, үл ойлголцлыг даван туулахаар чармайв. Чуулганаар Халхын хоёр гарын ноёд эвлэрэн золголдож, ойж боссон албат харьяатуудаа буцаан өгөлцөхөөр тохиролцсон авч тун удалгүй 1687 оны эцсээр Халхын зүүн гарын Түшээт хаан цэрэг их цэрэг дайчлан Халхын баруун гарт халдан орж, Засагт хаан болон түүн лүгээ нийлсэн Сайн ноёны угсааны Дэгдээхэй мэргэн ахайг барьж хороон улмаар цааш давшин тэдний
холбоотон зүүнгарын Галдан бошогт хааны дүү Доржжав нарыг барьж алснаар их дайн дэгдэж, хойтон жилийн хавар нь Галдан бошогт хаан их цэрэг аван Халхад цөмрөн орсон билээ. Энэ дайны үр дүнд Халхын баруун, зүүн гарын цэрэг ноцтой ялагдал хүлээж, Халхын ноёдын ихэнх нь албат ардаа дагуулан Чин улсын харьяат Өвөр Монголын нутагт дүрвэн оров. Галдан бошогт хаан өөрийн өргөөг Алтайн нурууны өвөрт буюу Халхын нутагт шилжүүлэн Ховдод сууж, үнэн хэрэгтээ Халхын нутагт эзэн суусан байна. Гэвч манай түүх бичлэгт нийт халхчууд Галдан бошогт хаанаас дүрвэн зайлж, Өвөр Монгол, Хөхнуур, Хянганы нуруу хүртэл сууж байгаад XVII зууны сүүлээр сая уг нутагтаа буцаж ирсэн шигээр үзсээр ирлээ. Сүүлийн үед судалгааны эргэлтэд шинээр орж буй архивын данс материал зэргээс үзэхэд хараахан тийм биш бөгөөд Галдан бошогт хаан лугаа төр эеэ нэгдэн уг нутагтаа суун хоцорсон Халхын ноёд нэлээд байсан нь мэдэгдэж байна. Тиймээс энэхүү товч өгүүлэлд миний бие Оросын архивын данс харыг ашиглан хийсэн судалгаан дээрээ тулгуурлан Галдан бошогт хаан лугаа төр нэгдсэн нэг хэсэг Халхын ноёдын тухай авч үзлээ.
Б.Нацагдорж. "Баруун долоон буриадын түүх" хэмээх сурвалжийн тухай өгүүлэх нь. // ТҮШЭЭТ ХАН АЙМГИЙН ЭРДЭНЭ ДАЙЧИН ЗАСГИЙН ХОШУУ БА ТЭШИГ СУМ: ТҮҮХ, СОЁЛ. Улаанбаатар, 2024. 70-89-р тал. , 2024
Монгол Улсад албан ёсны тоо бүртгэлээр эдүгээ 45000 гаруй буриад монголчууд оршин сууж байна. Үүн... more Монгол Улсад албан ёсны тоо бүртгэлээр эдүгээ 45000 гаруй буриад монголчууд оршин сууж байна. Үүнээс Булган аймгийн Тэшиг суманд ойролцоогоор 1000 гаруй буриад хүн оршин суудаг гэх мэдээ бий. Монгол Улсын буриадуудын угсаа гарал, түүхийн талаар нэлээд хэдэн ганц сэдэвт зохиолууд гарсан боловч гол төлөв Монгол Улсын буриад нарын төвлөн суудаг Хэнтий, Дорнод аймгаар судалгааг хийж, Булган болон Хөвсгөл аймгийн буриад нарыг хамран судалсан тусгай зүйл өнөө хэр дутагдаж байна. XX зуунд Монгол оронд өрнөсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт болон бас бус шалтгааны улмаас буриад монголчууд угсаа гарлаа нууж далдлах, өв соёлоо гээж орхигдуулахаас өөр аргагүй байдалд орж байсныг бид мэднэ. Тийм учраас өнөөдрийн тусгаар тогтносон Монгол Улсад оршин сууж буй буриад монголчуудын түүх соёлыг шинжлэх ухааны ул үндэстэй судлах нь монголчуудын өнгөрсний өв соёлыг танин мэдэхээс гадна хөрш зэргэлдээ оршин сууж буй боловч өөр улсын харьяанд байгаа буриад монголчуудтайгаа харилцах, бие биеэ дахин таньж мэдэхэд чухал практик ач тустай ажил болох юм. Үүнд түүхийн судалгааны хамгийн тулгуур эх хэрэглэгдэхүүн болох үлдмэл болон уламжлал сурвалжуудыг эрэн хайж судлан эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулах нь маргаангүй чухал хэрэг болно. Иймээс бид Тэшиг суманд оршин суух буриад монголчуудын түүхэнд холбогдох нэгэн сурвалжийг судлан шинжилж үзсэнээ танилцуулж байна.
Б.Нацагдорж. Цогт хунтайжийн гэр бүл болон өмч иргэний тухай өгүүлэх нь. // ТҮШЭЭТ ХАН АЙМГИЙН ЖОНОН ЗАСГИЙН ХОШУУ: ТҮҮХ, СОЁЛЫН АСУУДАЛ. Улаанбаатар, 2024. 75-86-р тал., 2024
Ар Халхын зүүн гарын томоохон язгууртан Цогт хунтайж нь эцгээсээ Горлос, Гэрүүд, Эрээгчүүд (Цоохо... more Ар Халхын зүүн гарын томоохон язгууртан Цогт хунтайж нь эцгээсээ
Горлос, Гэрүүд, Эрээгчүүд (Цоохор) хэмээсэн гурван отгийнхноос бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авсан байна. Үүнд, энэхүү гурван отог нь гурвуулаа хуучин Урианхай түмний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан отгууд болно. Эдний дотроос Эрээгчүүд буюу Цоохор нь Цогт тайжийн өмчид голлож байснаас Цогт тайжийг Цоохор Цогт гэж хэлдэг болсон аж. Цогт тайж албат ардаа дагуулан Хөх нуурын зүг нүүдэллэн явсан учир хожим болоход Ар Халхын дотор Эрээгчид буюу Эрээгчүүд нар төдий л үзэгдэхгүй, тэмдэглэгдэхгүй болсон шиг байна. Цогт тайж эцгээсээ эр ганц эрт өнчирч хоцорсон тул эхийн тал буюу Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүтэйн угсааны ноёдын захирсан Онон мөрнөөр нутагтай Онниуд буюу Авгын ноёдтой ойр дотно өсөж, халуут авга эгч буюу эцгийнхээ төрсөн эгчийн Эбитэй абай гэгчийн нөхөр Багт ноёны ах Буриадай ноёны ач охиныг бага хатан болгон авсан байна. Бусад хатдын төрхөм ч гэсэн тухайн цагийн Ар Халхын хувьд онц чухалчлан үзэж байсан буриад, урианхай овог аймгууд байна. Энэ мэт учир шалтгааны улмаас Цогт хунтайжийн гарт нэлээд эрх мэдэл төвлөрч байсан юм байна. Иймээс XVI зууны төгсгөл XVII зууны эхээр Цогт хунтайж, Халхын зүүн гар дотор Түшээт хааны дараа хоёрдугаарт эрэмбэлэгдэх байр суурьтай болж ирсэн байжээ.
Б.Нацагдорж. Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн авга харьяат тайж нарын тухай. // Сайн ноён хан аймгийн Хошууч мэргэн засгийн хошууны түүх, соёл, байгаль. Улаанбаатар, 2024. 52-60-р тал. , 2024
Одоогийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 1922 оноос эхлэн угсаа залгамжлах хамжлагат ёсыг ... more Одоогийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 1922 оноос эхлэн угсаа залгамжлах хамжлагат ёсыг халахаас өмнө уламжлалт эзэн харьяатын ёсонд үндэслэсэн тайж нарын төр тогтож байлаа гэж хэлж болно. Манж Чин улсын харьяаны Гадаад Монголын засаг хошуудын ноёд язгууртны ихэнх нь Чингис хааны шууд угсааны болон түүний дүү нарын угсааны тайж нараас бүрдэж байв. Эднээс гадна ойрадуудын дунд Хэрэйдийн Ван хаан, Ойрадын Хутуга бэхи, цорос-өөлдийн Эсэн тайшийн удмынхан хүчирхэгжин эрх мэдэлтэй болж тайж цол зүүх болсон бол харчины ноёд нь Чингис хааны өрлөг Зэлмийн удмын урианхан овогтнууд байв. XVIII зууны хоёрдугаар хагас гэхэд Манж Чин улсын харьяанд орсон монголчуудын ихэнх нь эдгээр ноёд язгууртнуудад захирагдаж, цөөн хэсэг нь Манжийн хааны шууд захиргааны найман хошууны системд багтжээ. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичигт зааснаар Чингис хааны үр угсааныхныг төрөл тайж хэмээх бөгөөд Чингис хааны дүү нарын угсааныхныг харьяат тайж хэмээн нэрлэх болжээ. Өмнөх судалгаанд Халхын 4 аймгийн дотроос Түшээт хан аймаг, Сэцэн хан аймгийн олон хошуудад төрөл тайж нараас гадна харьяат тайж нар байгаа болох нь мэдэгдэж судлагдав. 1921 оны хувьсгалын дараа Сайн ноён хан, Засагт хан хоёр аймгийн архив данс харааг цуглуулан хураах ажил хангалтгүй байсны улмаас энэ хоёр аймгийн Манж Чин улсын үеийн архивын баримт материал нэлээд хомс байж, судалгааны материал дутмаг байснаас энэ хоёр аймагт мөн харьяат тайж нар байсан эсэх асуудал тодорхойгүй байв. Гэвч XVII зууны үеийн Халх Монголын түүхэн сурвалж бичиг болох Эртний хаадын үндэсний их шар туужийг үндэслэвэл Сайн ноёны харьяанд ч гэсэн Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүтэйн удмын тайж нар байсан нь тодорхой бөгөөд саяхнаас эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орсон Бээжин дэх Хятадын түүхийн Нэгдүгээр архивын данс материалаас ч гэсэн үзэхэд Халхын баруун гарт Бөх Бэлгүтэйн удмын ноёд язгууртнууд нутаглаж байсан нь мэдэгдэж байна. Чингис хааны өв соёлын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор Б.Мягмаржавын хамгийн сүүлийн үеийн судалгаанаас үзвэл, Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүтэйн удмын Авга харьяат тайж нар Халхын Түшээт хан аймгийн 12 хошуу, Сэцэн хан аймгийн 6 хошуу, Сайн ноён аймгийн 1 хошуунд байжээ. Үүнээс Сайн ноён аймгийн харьяат тайж нар бүхий 1 хошуу нь Мэргэн засгийн хошуу буюу одоогийн Архангай аймгийн Цэцэрлэг, Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын нутагт байсан хошуу гэж үзжээ. Гэвч түүний эшилсэн гэрийн үеийн бичмэлийг нягталж үзвэл, тэрхүү хошуу нь Мэргэн засгийн хошуу бус харин Хошууч мэргэн засгийн хошуу байна. Үндэсний Төв Архивын Түүхийн баримтын архивын ноёд тайж нарын гэрийн үеийн бичмэлийн хөмрөгийг бүрдүүлэхэд Сайн ноён аймгийн Хошууч Мэргэн засгийн хошууг ойролцоо нэртэй Мэргэн засгийн хошуутай андууран тус хошууны тайж нарын гэрийн үеийн бичмэл болгон бүртгэснээс ийм эндүүрэл гарчээ. Тиймээс одоогийн байдлаар судалгаанд Сайн ноён аймгийн Хошууч Мэргэн засгийн хошуунд Авга харьяат тайж нар байсан тухай дурдсан тусгайлан авч үзсэн зүйл алга байна. Тиймээс миний бие энэхүү илтгэлд Монгол Улсын Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт буй данс харааг ашиглан тус хошуунд байсан Авга харьяат тайж нарын тухай авч үзлээ.
Б.Нацагдорж. Засагт хан аймгийн Засагт ханы хошууны бүтэц бүрэлдэхүүн. // "ЗАСАГТ ХАН АЙМГИЙН ЭРДЭНЭ БИШРЭЛТ ЗАСАГТ ХАНЫ ХОШУУНЫ ТҮҮХ, СОЁЛ, БАЙГАЛЬ" ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ИЛТГЭЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ I. Улаанбаатар, 2024. 21-30-р тал., 2024
Батмөнх Даян хаан өөрийн захиргаанд байсан 6 түмний дотроос Ар Халхыг отгон хүү Гэрсэнзэд өмч бол... more Батмөнх Даян хаан өөрийн захиргаанд байсан 6 түмний дотроос Ар Халхыг отгон хүү Гэрсэнзэд өмч болгон өгсөн бөгөөд Жалайр тэргүүтэй олон отгийг өмчилснөөс хожим Жалайрын хунтайж гэж алдаршжээ. Гэрсэнз жалайр хунтайжийн 7 хүү өмч иргэнээ хуваахад 4 хүү нь Халхын баруун гар болсон нь хожмын Засагт хан аймгийн үндэс суурь болсон юм. Үүнд Ашихай дархан хунтайж Жалайр, Олгонууд хоёр отгийг, Ноёндай хатан баатар Элжигин, Бэсүд хоёр отгийг, Далдан хүндлэн Сартуул, Тангуд хоёр отгийг, отгон Саму буйма ноён Урианхан отгийг өмч болгон авснаас Гэрсэнзийн ахмад хүү Ашихай дархан хунтайжийн ахмад хүү Баяндара дархан хунтайж нь Олгонуудыг өмчлөн авч, түүний хүү Лайхур Засагт хаан цол авч Халхыг тэргүүлэх болжээ. Ашихайн угсааныхан Халхыг Манж Чин улсын эрхшээлд орох хүртэл Халхын баруун гарыг тэргүүлж Засагт хаан болж явсан боловч XVII зууны дунд хагасаас эхэлсэн Халхын дотоод хямралд ихээр өртөж, хүн ард нь ихэд сарнин бутарчээ. Үүний дээр Засагт хаан Цэвээнжав 1732 онд Манжийн төрд ял олсон учир Засагт хааны хэргэмийг Бэсүд отгийг өмчилж авсан Ноёндай хатан баатрын угсааны Гэлэг-Ямпилд шилжүүлсэн тул Засагт хааныхны харьяат иргэн өмч улсын хувьд нэлээд өөрчлөгджээ.
Үүний дээр 1921 онд Монгол Улсад Судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдаж орон нутгийн түүхийн сурвалж, архивын данс харааг Нийслэл хотод яаралтай шилжүүлэн авах ажлыг хийсэн боловч янз бүрийн шалтгааны улмаас Манж Чин улсын үеийн Улиастайн жанжинд захирагдаж байсан Халхын баруун хоёр аймаг болон Ховдын сайдын харьяаны газар орны архивын данс харааг бүрнээ татан авч чадсангүй. Үүний харгаагаар эдүгээ бидний гарт Халхын Засагт хан аймгийн түүхэнд холбогдох архивын данс хараа маш хомс уламжлагдан ирсэн байна. Учир иймээс Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халх Монголын түүхийг нэгэн цогц байдлаар судлахад яах ч аргагүй сурвалжийн дутагдалтай байдал оршиж байгаа тул Засагт хан аймгийн түүх, үүний дотор Засагт ханы гол хошууны түүхийг ул суурьтай судалж, авч үзсэн судалгаа өнөө хэр ховор байна. Иймээс миний бие одоогийн байдлаар бидэнд мэдэгдээд буй бичгийн болоод аман түүхийн мэдээ баримт сэлтийг харгуулан үзэж, Засагт хан аймгийн гол хошуу буюу Эрдэнэ бишрэлт засагт ханы хошууны бүтэц, хүн амын бүрэлдэхүүнийг тодруулахаар хичээлээ.
Б.Нацагдорж. ХАЛХЫН ЗҮҮН ГАРЫН СЭЦЭН ХААНЫ УГ НУТГИЙН ТУХАЙ (XVI-XVII зуун) // Хан Хэнтий уулын аймгийн түүх, соёл, хөгжил: эрт эдүгээ. Улаанбаатар, 2024. 6-11-р тал. , 2024
Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халхын Хэрлэн барс хотын чуулган буюу Сэцэн хан аймгийн нутаг нь ... more Манж Чин улсын эрхшээлийн үеийн Халхын Хэрлэн барс хотын чуулган буюу Сэцэн хан аймгийн нутаг нь XVIII зууны сүүлч XIX зууны эхэн үеэс Манж Чингийн төрөөс зохион зуруулсан нутгийн зургуудад тодорхой туссаар ирсэн тул Халхын Сэцэн хан аймаг гэж төсөөлмөгц газар зүйн нутгийн зургийн дүрс шууд ой тойнд буух болтол хэлбэржин, нэлээд тогтвортой байсаар 1931 онд БНМАУ-ын засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтөөр өөрчлөгдсөн билээ. Гэтэл тэрхүү Сэцэн хан аймгийн нутаг нь чухам хэдийд ийнхүү хэлбэржин тогтсон нь тодорхойгүй, Манж Чин улсын үеийн Сэцэн хан аймгийн зарим хошуудын засаг ноёдын дээдэс Чин улсын үеийн хошууны нутгаас нэлээд алс хол нутаглан явсан болох нь сурвалж бичгүүдээс мэдэгддэг. Ялангуяа Сэцэн хан аймгийн нутагт буй Хэнтийн нуруу болон Онон Хэрлэнгийн хооронд XVI-XVII зуунд Урианхай түмэн болон Авга, Онниуд нар нутаглаж байсан нь тодорхой мэдэгдэнэ. Гэтэл Монгол Улсад энэ тухай өнөө хэр тусгайлан анхаарч судалсангүй явж ирсэн учир Манж Чин улсын ноёрхлоос өмнөх Сэцэн ханы уг нутгийн тухай асуудлыг тодлон судлах шаардлагатай
байна. Халхын Сэцэн ханы уг нутгийн тухайд Өвөр Монголын судлаач Гүрүмагийн өгүүлэл буй бөгөөд тэрбээр “Амин дураалын өргөмжлөлийн газар нь Халх голын сав газар, Амин дураал ба хөвүүн Моору буймагийн үед Хэрлэн голын сав газарт нутаглаж байжээ. 17 дугаар зууны 40-өөд онд Шолой хааны улс төрийн төв Орхон голд байршиж, хан аймгийн нутаг Сэлэнгэ мөрөн хүртэл өргөжжээ. Шолой Сэцэн хааны хүчин Түшээт хан аймгийн харьяа болох гурван голын сав газар хүртэл өргөжсөн нь тухайн үеийн Сэцэн хан аймгийн хүчин бузгайрсны шинж тэмдэг болох юм” хэмээн үзжээ. Үүнд хэд хэдэн асуудал оршиж буй. Халхын ноёдын чуулган дээр цааз тогтоон “Бусдын нутагт буух”-ыг эрс цаазалсан байтал 1640-өөд онд ид хүчирхэг байсан Түшээт хааны нутагт Сэцэн хаан Шолой түрэн орж суужээ гэдэгт итгэхэд тун бэрх байна. Мөн шинээр олдсон баримт материалаас үзэхэд хожим Сэцэн хааны нутаг дэвсгэрт багтаж байсан Хэрлэн голын эхэн дунд биед XVII зууны эхний хагаст Сэцэн хааны харьяат ард нутаглаж байсангүй тул
Сэцэн хааны нутаг нь Халх гол, Хэрлэн голоос барууншилж, Орхон, Туул, Сэлэнгэд хүрэв гэх нь асуудалтай байна. Иймээс доор бид тэдгээр шинэ баримт сэлтийг ашиглан Сэцэн хааны уг нутгийн тухай өгүүлье.
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. Хатан баатар ван Магсаржавын уг эх, өвөг дээдсийн тухай // “Сайн ноён хан аймгийн Хатан баатар Дархан засгийн хошуу: Түүх, соёлын асуудал” эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдийн эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2024. 54-67-р тал., 2024
ХХ зууны эхэнд монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, алдагдаад удсан эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо ... more ХХ зууны эхэнд монголчуудын үндэсний ухамсар сэргэж, алдагдаад удсан эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо эргүүлэн олж авахад олон сайн баатар эрс, эрдэмтэн сайчууд төрөн гарч төр улсынхаа төлөө зүтгэжээ. Үүний нэг нь Сайн ноён аймгийн Итгэмжит засгийн хошууны сул гүн Сандагдоржийн хөвүүн Магсаржав бөгөөд эр зориг, эрдэм билгээрээ олны дундаас онцгойрч 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, тусгаар тогтнолоо батлан хамгаалах үйлсэд амь хайргүй зүтгэж, улмаар 1921 онд Монголын үндэсний ардчилсан хувьсгалд оролцон хуучин нийгмийг халж, шинэ нийгмийн тогтолцоо үүний дотор улс орныг батлан хамгаалах салбарт баларшгүй мөрөө үлдээсэн хүн юм. 1921 онд Монголд Ардын эрхтэй төр засаг тогтоход өөрийн эрх ямбанаас татгалзаж, шинэ засаг төрд зүтгэсэн угсаа язгууртай ноёд сайд нарын нэгэн төлөөлөл байсны хувьд түүний намтар түүхийг хуучин нийгмийн үед төр засгаас зориуд анхааран судалж, судлуулан бичүүлж ардын дунд тархааж байсан юм. Маршал Чойбалсан тэргүүтэй өдий төдий хүмүүсийн бичсэн намтар түүхэнд түүний уг гарлыг харц ард буюу цэргийн гавьяанд гүн цол олсон энгийн хүмүүс байсан шигээр бичиж ирсэн нь, өмнөх нийгмийн үзэл сурталд тохируулсан зүйл байсан болох нь тодорхой байна. Иймээс энэхүү илтгэлд миний бие өөрт олдсон шинэ баримт сурвалжуудыг ашиглан Хатан баатар дархан чин ван Магсаржавын уг гарлыг тодруулж, дагууд нь аман түүхэнд уламжилсан домог яриа нь түүхэн
үнэнд хэр нийцэж буйг тодлохоор хичээлээ.
Б Нацагдорж. Халх урианханы тархалтын тухай (XVII-XVIII зуун) // Засагт хан аймгийн Дайчин засгийн хошууны түүх, соёл. Улаанбаатар, 2023. 24-43-р тал., 2023
Монгол Улсын Говь-Алтай аймгийн баруун өмнө талаар Төгрөг, Тонхил, Цээл, Бугат, Дарви зэрэг сумд ... more Монгол Улсын Говь-Алтай аймгийн баруун өмнө талаар Төгрөг, Тонхил, Цээл, Бугат, Дарви зэрэг сумд болон Ховд аймгийн Цэцэг, Мөст суманд өөрийн биеэ Урианхан хэмээдэг бөлөг халхчууд суудаг. Эд бол Ар Халхын баруун гарын Урианхан отгийн шууд удмынхан болно. Монгол Улсын монголчуудын олонхийн дээд өвөг болох Ар Халхын түүх, угсаатны зүйн талаар Ш.Нацагдорж, Д.Гонгор, С.Бадамхатан, А.Очир нарын томоохон бүтээлүүд өмнөх үед гарсаар ирсэн боловч Халхын баруун гарын эдгээр Урианхан нарын тухай тусгай нарийвчилсан судалгаа өнөө хэр дутагдаж байна гэж хэлж болно. Ялангуяа XVII-XVIII зууны хөл үймээн ихтэй цаг үеэр эдгээр урианхан нар одоогийн сууж буй газар орноосоо дүрвэн нүүж, энд тэнд сарнин тархсан түүх нь бүр ч балархай байна гэж үзэж байна. Энэ нь Халхын баруун гарын Засагт хан аймгийн түүхэнд холбогдох сурвалж бичиг хомс байж ирсэнтэй шууд холбогдох бөгөөд сүүлийн үед БНХАУ-д Манж Чин улсын үеийн архивын данс хараа судлаачдад нээлттэй болсноор судалгааг урагшлуулах боломж гарч ирэв. Иймээс энд миний бие эдгээр сүүлийн үед шинээр судалгааны эргэлтэд орсон баримт материалуудыг олж үзсэний хэрээр нэгтгэж, XVII-XVIII
зууны хөл хөлсөөнтэй цаг үед Ар Халхын баруун гарын урианхан нар хаа хаана тасран сууж, тархан суурьшсан болохыг тодруулж үзэхээр хичээлээ. Халхын баруун гарт Засагт хааны ширээний төлөө тэмцлээс үүдэн 1662 онд эхэлсэн хямрал, 1687-1688 оны Халх-Ойрадын дайн, 1731-1732 оны Манж Чин улс-Зүүнгарын дайн зэргийн улмаас Халх урианханы ноёд их бага тоотой албат ардаа дагуулан сарнин нүүж, дотоод Евразийн монгол туургатны суусан олон газар очиж суужээ. Эдгээр сарнин нүүдэллэсэн бөлгүүдийг тус бүрд нь шинжилж үзье.
Б.Нацагдорж. Хонгоройн хиргисийн харьяаллын тухай. // Acta Historica. Tomus XXIV, Fasc.8. Улаанбаатар, 2023. 107-131-р тал., 2023
On the submission of the Qongγoroi Kirgises Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in ... more On the submission of the Qongγoroi Kirgises
Before the Qalqa Mongol expansion toward Oyirads in the end of the 16th
century Qonggγoroi Kirgises were allied with the Oyirad Dzungar polity and had close marital connections with their nobility. But conquered by Qalqa Mongols headed by Altan-khan Šoloi ubasi qungtayiji Kirgises were forced to pay alban tribute to latter. Almost at the same time the Muscovites started their expansion toward Kirgis people. After 1623 when the Oyirads freed themselves from the Qalqa Mongol subjection the Kirgises were forced to pay tirple alban-tribute to Qalqa-Mongols, Dzungars and Muscovites simultaneously. 1640 Great Code conirmed this condition between Qalqa and Oyirad. Now both sides were supporting the Kirgises against the expansion of the Muscovites. Not accepting the traditional ejen-albatu system in the region (Kirgis nobles themselves were not paying alban tribute but their subjects from the forest people, called kyshtym in Turkic, uriyangqai in Mongolian) the Muscovites were experiencing a failure, trying to oblige the Kirgises themselves with the yasak-tribute.
With the capture of Lubsang qungtayiji in 1667 Altan qaγan’s polity was not over, as the previous scholars suggested. Qotoγoyid noble Gendün dayičing recognized as the successor of the Altan qaγan’s throne tried to bring back the Qongγoroi Kirgises under his control with the support of Qalqa Tüsiyetü qaγan. Qotoγoyid troops under his command attacked the joint Dzungar-Kirgis army in the Altai Mountain region and inflicted overwhelming defeat to them. But the lucky endeavour of him soon failured
due to the defeats of his grand ally Tüsiyetü qaγan in 1688. After the defeat of Dzungar leader Galdan Bošoγtu qaγan in 1696 Qongγoroi Kirgises were subjected to Tsewang Rabtan. But when Galdan’s former general Danjin Rabtan submitted to Qing in 1702, fearing the pretension of latter on the Kirgises, Tsewang Rabtan resettled them to Dzungar state. Some Kirgises led from the Dzungar captivity and submitted to their old ejen-masters Qotoγoyid noble Bübei and Cering-Ombu, the son of Danjin Rabtan. When the Dzungar army invaded the Qalqa encampments in 1731-1732, these Kirgises the subjects of Sebten-Ombu, another son of Danjin Rabtan, tried to lee to their old motherland – Qongγoroi, but were stopped and soon submitted to the Qing Emperor by their ejen-master and resettled to Cicigar in Heilongjiang province.
Б.Нацагдорж. Оросын цэргийн заншлаач М.А.Полумордвиновын гэрэл зургийн цуглуулга дахь зарим зургийг тайлбарлах нь. // Гэрэл зураг Монголын түүхийг судлах эх сурвалж болох нь. Улаанбаатар, 2023. 58-90-р тал. , 2023
Монголын шинэ үеийн түүхийн судалгаанд дутагдаж болшгүй нэгэн чухал сурвалж XIX зууны сүүлч үеэс ... more Монголын шинэ үеийн түүхийн судалгаанд дутагдаж болшгүй нэгэн чухал сурвалж XIX зууны сүүлч үеэс эхлэн буй болсон нь Монгол орноор аялан явж, хүн ардынх нь түүх, соёл орчин ахуй хийгээд оршин суугаа орон дэлхийг нь сүүдэрлэн буулгасан олон хүмүүсийн үлдээсэн гэрэл зургийн өв болно. Тус илтгэлд албан үүргийнхээ дагуу Монгол орноор урт богино хугацаагаар аялан явж өөрөө буулгасан гэрэл зургуудаас гадна бусад аялагч, жуулчлагч, заншлаач нарын авсан гэрэл зургуудыг цуглуулан эмхэлж хадгалсан Хаант Оросын цэргийн заншлаач М.А.Полумордвинов хэмээх намтар үйл ажиллагаа нь баахан тодгүй нэгний үлдээсэн ХХ зууны эхэн үеийн Манж Чин улсын харьяанд байсан Монгол орон, монголчуудтай холбогдох нэлээд хэдэн зургийг харьцуулсан түүхэн зүйн аргаар тодруулан тайлбарлахаар хичээлээ. Алдаж эндсэн байх аваас заан сургахыг эгээрмүй.
Б.Нацагдорж. МОНГОЛЧУУДЫН ЗАЛГУУЛЖ АГСАН tuzgü БУЮУ tosqu ХЭМЭЭХ НЭГЭН АЛБАНЫ ТҮҮХЭН УЛАМЖЛАЛ ХИЙГЭЭД ТОСОХ ХОТ БА ТОСГОНЫ ТУХАЙ. // Хархорум - 800. Улаанбаатар, 2022. 61-68-р тал., 2022
Монголын эзэнт гүрний үеийн олон хэлний сурвалжуудад тэмдэглэгдэж хоцорсон тузгу буюу tosqu (аянч... more Монголын эзэнт гүрний үеийн олон хэлний сурвалжуудад тэмдэглэгдэж хоцорсон тузгу буюу tosqu (аянчин гийчинд өгөх хоол хүнс) хэмээх үг нь гарлын хувьд монгол үг бөгөөд эрт цагт монгол хэлнээс түрэг хэлэнд зээлэгдсэн байна. Монголчууд аянчин гийчнийг угтан тосч зочлон дайлах ёсоо энэ үгээр эдүгээ хүртэл нэрлэсээр байна. Харин энэ нь эрт үедээ ёс заншил байсан уу, аль эсвэл албан үүрэг байсан уу гэдгийг хэлэхэд хэцүү юм. Аянчин гийчин, ялангуяа
өндөр тушаалын ноёд түшмэдийг угтан тосч, хоол хүнсээр хангах албан үүрэг нь цагийн эргэлтэд зан заншил болж үлдсэн байж магад. Монголын эзэнт гүрнийг залгамжлан тогтсон баруун Еврази дахь улсуудад tosqu хэмээх энэ үг, ойлголт нь аажмаар мартагдаж гээгдсэн байхад уугуул Монгол нутагт бараг орчин цаг хүртэл уламжлан ирсэн байна. Чин улсын үеийн Халх Монголд нөлөө бүхий ноёд, хутагт нар өөрийн албат ардаас нэг хэсгийг Бээжин, Улиастай орох замд суулгаж, аян замд тосуулан хоол хүнсээр хангаж байх албан үүрэг ногдуулж байсныг tosqun arad тосгон ард буюу tosqunčin тосгончин хэмээн нэрлэж байжээ. Ийнхүү XX зууны эхэн хүртэл нэг хэсэг Халхын ноёдын харьяат ардын эзэн ноёныхоо өмнө хүлээн гүйцэтгэж байсан энэхүү албан үүрэг нь, Их Монгол улсын цагт томоохон албан тушаалтныг аливаа нэгэн газар орноор ая тухтай явуулж өнгөрүүлэхийн тулд ард иргэдээс татаж байсан тузгу буюу tosqu хэмээх албаны шууд үргэлжлэл буюу түүхэн хөгжлийнх нь эцсийн шат байсан гэж үзэж болох юм.
Б.Нацагдорж. Сарьдагийн хийдийн малтлагаас олдсон модон авдрын хавтсан дээрх бичээс. // Quaestiones Mongolorum Disputatae. XIX, 2023. pp.5-18, 2023
Mongolian Inscriptions on the Wooden Plate from the Saridag Monastery’s Excavations: In 2020 dur... more Mongolian Inscriptions on the Wooden Plate from the Saridag Monastery’s Excavations:
In 2020 during the latest archaelogical excavations at the Saridag Monastery site in Erdene Soum of Tuv Province of Mongolia, provided by the Institute of History and Ethnology of the Mongolian Academy of Sciences, were unearthed wooden plates with Mongolian inscriptions written on them. After the restoration works were done by specialists, I studied those inscriptions and found out that these inscriptions were the inventory records of the Monastery goods, kept in the wooden chests and the wooden plates were indeed the pieces of those wooden chest boxes. One of the largest and most readable inscriptions lists us the amount of the goods contained in that chest, including silk, natural earth paints and ink. Hereinafter I have analyzed the names of those natural earth paints listed in the inscription and discovered that most of them are originally Mongolian words except two borrowings from Tibetan.
Б.Нацагдорж, О.Оюунжаргал. Хүрээний хэргийн зүй (庫倫事宜) хэмээх сурвалжийн тухай. // Монголчуудын соёлын өв - V: гар бичмэл ба архивын баримтын цуглуулга. Улаанбаатар - Санкт-Петербург, 2023. 100-111-р тал. , 2023
ON THE SOURCE CALLED KU-LUN SHI-YI (庫倫事宜). Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first f... more ON THE SOURCE CALLED KU-LUN SHI-YI (庫倫事宜).
Ulaanbaatar, the capital city of Mongolia, was first founded in the 17th century as the Khuree of Jebzundamba Qutuytu. During the rule of the Manchu Qing Dynasty, Khuree became one of the important administrative hubs of Mongolia on the north side of the Gobi, since the Manchus established here the office of Governor of Khuree to administer two eastern Aimags of Khalkh and the Great Disciple of the Jebzundamba Qutuytu and the relations with Russia. Although, we have sufficient
primary archival sources to study the duties and responsibilities of the Governor of Khuree during the Manchu Qing period, until recently we did not have the written sources specifically dedicated to the office of the Khuree Governor. Therefore, we present the results of the research and analysis of the source called written in Manchu and Chinese, kept in Japan.
Б.Нацагдорж, Токүсү Күрэбито. “ЧИНГИС ХААНЫ ЕСӨН ӨРЛӨГТЭЙ ӨНЧИН ХҮҮГИЙН СЭЦЭЛСЭН ШАСТИР”-ЫН ҮЙСЭН ДЭЭР БИЧИГДСЭН НЭГЭН ЭХ БОЛОН ТҮҮНИЙ ЗОХИОГДСОН ОН ЦАГИЙН ТУХАЙ // Чингис хаан музейн сэтгүүл (Journal of the Chinggis Khaan Museum). Tomus II, Fasc.11, 2022, pp.164-181, 2022
The Mongolian monument ‘Debate of the Nine Knights of Chinggis khan with the orphan boy’ was tran... more The Mongolian monument ‘Debate of the Nine Knights of Chinggis khan with the orphan boy’ was transmitted to us as in manuscripts and as in many sources with some visible differences. Among the manuscripts on the birch bark, published by A.Ochir, O.Inoue and L.Altanzaya, we have been able to discover one fragmented piece of this monument. As the current study shows, it was one of the oldest variations of this monument, noted in the both Altan Tobči-s. One can notice that the monument was very popular among the Mongols of different locations.
Б.Нацагдорж. Өөлд-Зүүнгарын үүслийн тухай. // Монголын Угсаатан судлал - 2022. Эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2023. 121-135-р тал. , 2023
Монголын түүх судлалын хүрээнд гадна, дотнын эрдэмтэн судлаачид Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий хэсэг ... more Монголын түүх судлалын хүрээнд гадна, дотнын эрдэмтэн судлаачид Дөрвөн Ойрадын нөлөө бүхий хэсэг болох Өөлд-Зүүнгарын үүслийн тухай чамгүй олон санал дэвшүүлсэн буй. Үүнд, тэдгээр судалгаан дотор Өөлд эсхүл Зүүнгар хэмээх нэрийн тухай буюу эсхүл Өөлд-Зүүнгарын ноёлох язгууртны ураг болох Цоросын гарал үүсэл, Цорос хэмээх нэрийн тухай тайлбарласан зүйлс багагүй жин дарна. Харин Өөлд-Зүүнгар хэмээх бүлгийн анхны цөм мөхлөг хаанаас үүсч гарсан
болохыг шинжилсэн нь цөөхөн байна. Тиймээс энэхүү илтгэлд миний бие өмнөх судалгааны үр дүнд тулгуурлан Өөлд-Зүүнгарын анхны гарал үүслийн тухай өөрийн саналыг нэмэрлэхээр хичээлээ.
Б.Нацагдорж. Найралт төвийн эхэн үеийн Халх дахь Торгууд хошуу (1728-1731)., 2014
1691 онд Халх Чин улсад дагаар орсноор хуучин Батмөнх даян хааны үеийн зургаан түмэн монголоор су... more 1691 онд Халх Чин улсад дагаар орсноор хуучин Батмөнх даян хааны үеийн зургаан түмэн монголоор суурь болгосон зүүн монголын ихэнх нь Манж Чин улсын бүрэлдхүүнд багтан орж, Чин улс нь баруун хойт этгээддээ ойрад-монголын Зүүнгар улстай шууд хил залгах болсон билээ. Галдан бошигт хааныг ялж Халхыг эрхшээлдээ оруулж авсан Энх Амгалан хаан Зүүнгарыг мөн өөрийн эзэмшилд оруулахаар чармайж олон талын бодлого явуулж, тэр нь тухайн үеийн Зүүнгарын эзэн Цэвээнравдан зоригт хунтайжийн бодлоготой мөргөлдөж дайн байлдаанд хүргэж байсан болно. Энэхүү Зүүнгар-Чин улсын харилцаанд хошуудын Очирт цэцэн хаан болон зүүнгарын Галдан бошигт хааны үед Чин улсад эзлэгдсэн, дагаар орсон ойрадууд ямар үүрэгтэй оролцож байсан талаар шинэхэн судалгааны ажлууд гарсан буй. Үүнд, тэдгээр Чин улсад дагаар орсон ойрадууд нь голдуу Зүүнгарын улс болон хошуудын ард иргэд байсан бөгөөд тухайн үед нэгэнтээ Ижил мөрний газар нүүдэллэн очиж хаант улс байгуулаад байсан торгууд нараас хожим Эзнэй голд нэг хошуу болон суусан хэсэг торгууд нар бас байсан юм. Харин бидний мэдэж байгаагаар,
Эзнэйд суусан торгууд нараас гадна Найралт төвийн эхэн үед Халхад
Ижилийн торгууд нарын бас нэгэн хошуу байгуулагдаж, оршин байсан
тухай судалгаа өнөө хир үгүй байгаа тул бид доор энэ тухай өгүүлэхийг зорьж Чин улсын төрөөс тэдэнд хандсан хандлагыг тодруулахаар хичээлээ.
Б.Нацагдорж. Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны бүтэц ба хүн ардын уг гарал // Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны түүх, шашин, соёлын асуудал. Улаанбаатар, 2022. 23-44-р тал., 2022
Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивд буй Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны архивын данс материа... more Монгол Улсын Үндэсний Төв Архивд буй Сэцэн хан аймгийн Илдэн засгийн хошууны архивын данс материалаас тус хошууны хүн амын бүрэлдсэн үйл явцыг тодорхой мөрдөн гаргаж болмоор байна. Илдэн жүн ван Пунцагийн хошуу нь Сэцэн хааны гол угсаанаас салбарласан ноёдын захирсан томоохон хошуу байсан тул өмч иргэн авахдаа ч мөн Сэцэн хааны шууд харьяат өмч иргэдээс хувааж олсон байх нь мэдээж хэрэг. Бидний шинжилж үзсэнээр Илдэн засгийн хошууны ноёд тайж нарын харьяат өмч иргэдийн дотор хамгийн их тоотой нь
Урианхан, Жалайр, Авганар аймгаас салбарласан овгууд байна. Мөн XVII зууны эхэнд Цахарын Лигдэн хаан Баруун 3 түмэнийг дайлж дагуулахад бутарсан Еншөөбү түмний доторх овог яснууд, Цахар түмэн Манжид эзлэгдэж эвдэрч автахад Халхад түшсэн цахарууд гэх мэт Халхаас өөр гарвалтай монголчууд ч тус хошууны хүн амыг бүрдүүлэхэд оролцсон нь Сэцэн хааны гол угсааныхан дагаж ирсэн тэдгээр улсыг хоорондоо хуваан өмчилж, тэднийг захирч байсан ноёдын тайж зэргийг ч залгамжлуулахгүй энгийн албат ардын хэмжээнд хүргэсэн байдал харагдаж байна. Үүнээс гадна тус хошууны хүн амын овог ясны бүрэлдэхүүнээс монголчуудын дотор буй зарим нэг овгийн уг гарлыг тодорхойлж болмоор байна. Жишээлбэл, Хардал, Оровгод зэрэг овгууд нь Урианхан гаралтай. Хотогойд нь Жалайр гаралтай, Өрлүүд овог нь эртний Чиносоос гаралтай болох нь мэдэгдэж байна. Тус нутгийнхны ярьдаг “оргодлоор хошуугаа хийж, олдвороор малаа хийсэн” гэдэг нь нийт хошууны хүн амын хэмжээнд авч үзэхээр хэрэг бус байна. Баруун, Зүүн хоёр суманд угийн Халх түмэний бүрэлдэхүүнд байгаагүй Цахар
болон Еншөөбү түмэний хэсэг хүн ам багтан орсон нь мэдэгдэж буй боловч тэр хоёр сумны хүн амыг гаднаас ирсэн хүмүүс бүрдүүлсэн гэж үзэхэд учир дутагдалтай байна. Сэцэн хаан Бабагийн 7-р хүү Дамба дайван хунтайж нь голдуу Урианхан отог болон Цахар нараас бүрэлдсэн харьяат иргэдийг өмчилж авч түүний угсааны тайж нар тус хошууны Дайван, Баруун 2 сумыг захирч байсан байна. Харин нөгөө Сэцэн хаан Норовын хүү Пунцаг илдэн жүн ван голдуу Авганар, Жалайр болон Еншөөбү нараас бүрдсэн өмч иргэнийг өвлөн авч түүний угсааныхан тус хошууны Гол, Зүүн хоёр сумын тайж нарын багийг бүрдүүлж байсан байна.
Авгачууд цонгоол Б.Нацагдорж. Монголын анхны буриад хошуу хэзээ байгуулагдсан бэ? // Буриад судлал №11, Улаанбаатар, 2022. 75-85-р тал. , 2022
Одоогийн Монгол улсын Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймгуудад олон цөөн тоотойгоо... more Одоогийн Монгол улсын Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий, Дорнод аймгуудад олон цөөн тоотойгоор буриад монголчууд оршин суудаг. Эдгээр буриад монголчууд нь XX зууны эхэн үед тухайн үеийн Хаант Орос болон Зөвлөлт Холбоот улсын нутгаас дүрвэн нүүдэллэж ирсэн хүмүүсийн хойчис юм. Буриад монголчуудын нүүдэл нь хэдэн арван жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнт үйл явц байсан бөгөөд 1935 он гэхэд одоогийн буриад монголчуудын оршин суугаа газар орон тодорхой болж, засаг захиргааны нэгжүүд ерөнхийдөө байгуулагдаж
дууссан байна. Өмнөх судалгаанд Монгол газар нүүдэллэн ирсэн буриад монголчуудыг засаг захиргааны хувьд зохион байгуулж, Монгол улсын харьяанд багтаан оруулсан үйл явц нь, Монголд Ардын засаг тогтсоноос хойш эхэлж, 1923 онд анхны буриад монголчуудын засаг захиргааны тусгай нэгж болох хошуудыг зохион байгуулсан гэж үзсээр ирсэн юм. Харин бидэнд олдсон зарим нэг шинэ баримт мэдээгээр энэ цаг хугацааг урагшлуулан үзэх боломжтой болсон тул энэ бяцхан өгүүлэлд судалгааны явцын үр дүнг танилцуулахаар зорилоо.
Б Нацагдорж. Чахарские цонголы. // "НҮҮДЛИЙН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ БА БУРИАД-МОНГОЛЧУУД" сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхтгэл. Улаанбаатар, 2010. pp.148-163, 2010
In this article the author tries to trace the ethno-genesis of Tsongol clan among Buryats of the ... more In this article the author tries to trace the ethno-genesis of Tsongol clan among Buryats of the Selenga basin, Republic of Buryatia. During the field research in Ulantsab prefecture of Inner Mongolia, PRC, we have found the group of Mongols in Chakhar Right Wing North Banner that still name
themselves Tsongols. The author finds confirmation of his previous hypothesis that Tsongols came to modern Buryatia from Inner Mongolia, exactly from the Plain Yellow Banner (Mong. gülü sir-a qosiyun) of Chakhar-Mongols. Moreover, we came to a conclusion that other large clan of Selenga Buryats — Atagans - may have Inner Mongolian оrigin.
Цонгоол Б.Нацагдорж. К проблеме этногенеза цонголов. // Acta Mongolica. Tom 6 (267). Улаанбаатар, 2006. 323-328, 2006
В.А.КАЗАКЕВИЧ, Д.НАЦАГДОРЖ HAP 1923 ОНД ХЭСЭГ БАЙШИН БОЛОН ОЛОН БАЙШИНГ ҮЗЭЖ ШИНЖИЛСЭН АЖЛЫН ТАЙЛАН // Түүхийн судлал. Tomus XLIX, Fasc.21. 340-349, 2020
В.А.КАЗАКЕВИЧ, Д.НАЦАГДОРЖ HAP 1923 ОНД ХЭСЭГ БАЙШИН БОЛОН ОЛОН БАЙШИНГ ҮЗЭЖ ШИНЖИЛСЭН АЖЛЫН ТАЙЛ... more В.А.КАЗАКЕВИЧ, Д.НАЦАГДОРЖ HAP 1923 ОНД ХЭСЭГ БАЙШИН БОЛОН ОЛОН БАЙШИНГ ҮЗЭЖ ШИНЖИЛСЭН АЖЛЫН ТАЙЛАН (Орос эх, монгол орчуулга)
Чимээд Улаанбарс. Цахар найман хошууны байгуулагдсан үйл явц ба Дайчин гүрний хаан лугаа харилцан холбогдсон байдал. // Түүхийн судлал. Tomus XLVII, Fasc.6., 2018
Тус өгүүлэлд юуны өмнө “Дайчин гүрний дотоод судар бичгийн хүрээний манж данс”-ыг ашиглан, Тэнгэр... more Тус өгүүлэлд юуны өмнө “Дайчин гүрний дотоод судар бичгийн хүрээний манж данс”-ыг ашиглан, Тэнгэрийн сэцэний сүүлчийн үед Манж улсын хан Хунтайжаас цахар найман хошууг зохион байгуулсан явцыг тодорхойлохоор дамжиж, найман хошууны цахар ба гадаад засгийн монгол хошуудын хоорондох ялгааг өгүүлж, дараа нь “Дайчин гүрний дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл”-д тэмдэглэсэн Хунтайжаас найман хошууны цахарын зайсан дарга нарт өгсөн үе залгамжлах жуух бичгийг задлахаар дамжин, найман хошууны цахар болон Дайчин гүрний хааны хоорондох харьцааг шинжиж, үүнд суурилан найман хошууны цахарын Дайчин гүрний төр засгийн тогтолцоон дахь байр суурь жич Дайчин гүрний үе залгамжлах түшмэлийн дүрмийн хөгжлийн явцыг шүүн үзэхээр зорилт болгов. Дайчин гүрний үед Манж, Монгол оронд “дайн байвал цахар байна, цахар үгүй бол солон байна”, эсхүл “захгүй бол дээл болохгүй, цахаргүй бол дайн болохгүй” гэх зэрэг яриа дэлгэрч байжээ. Энэ нь тухайн үеийн найман хошууны цахарын оршиж байсан орчин ахуй ба түүний Дайчин гүрний төр засгийн тогтолцоон дахь байр суурийг харуулж буй. Тэгвэл, Дайчин гүрэн юунд дайн болох бүр найман хошууны цахарыг дайны талбарт илгээдэг юм бэ? Адилхан монголчууд байтлаа юунд гадаад засгийн монголыг илгээсэн нь харьцангуй цөөн байсан бэ? Үүний цаана Дайчин гүрэн ба найман хошууны цахарын хооронд ямаршуу харьцаа агуулагдаж байсан бэ? Найман хошууны цахар Дайчин гүрний цэрэг дайны явдалд онц идэвхийлэн оролцдогийн цаанах найман хошууны цахарууд болон Дайчин гүрний хоорондох мөн чанарын харьцааг тодлох нь бид хойшид Дайчин гүрний ноёрхлын системийг ойлгоход их тус болохын дагуу, Дайчин гүрний үеийн монголчуудын засаг төр дэх байр суурийг танихад мөн нэмэр болох нь дамжиггүй юм. Урьдын судалсан байдлыг тоочвол, Дарьжав гуай “Дайчин гүрний эхний үеийн цахарын хошуу байгуулах асуудлыг шинжлэх нь”, “Дайчин гүрний эхний үеийн цахарын хошуу байгуулах асуудлыг дахин шинжлэх нь”, “Дайчин гүрний үеийн найман хошууны цахарын тухай хянах нь” зэрэг өгүүлэлдээ, Манж улс-Дайчин гүрний эхний үеийн цахарын тухай зарим асуудлыг нарийн судалснаас судлаачид засгийн хошууны цахар ба найман хошууны цахарын хоорондох ялгааг нэн тодорхой ойлгох болж, тэрбээр Дайчин гүрний үе дэх цахарын судалгааны хөгжилтийг ахиулсан байна. Дурдууштай нь, Дарьжав гуай “Дайчин гүрний үеийн найман хошууны цахарын тухай хянах нь” гэх өгүүлэлдээ, найман хошууны цахарын ирэл гарлыг нарийн шинжилж, найман хошууны цахар болон засгийн хошууны цахарын хоорондох ялгааг бодтой илрүүлэн, найман хошууны цахарын судалгааны бат суурийг тавьсан юм. Миний энэ өгүүлэл Дарьжав гуайн судалгааны суурин дээр, юуны өмнө, Хунтайж цахарын найман хошууг байгуулсан явцыг шинжихээр дамжин, найман хошууны цахар нь хэрхэн найман хошуу лугаа ялгаатай болсон ба юунд засгийн хошуу байгуулаагүй шалтгааныг тодорхойлж, дараа нь, Хунтайж ба Эеэр засагч хаанаас найман хошууны цахарын зайсан дарга нарт өгсөн үе залгамжлах жуух бичгийг нарийн задлахаар дамжин, найман хошууны цахар болон Дайчин гүрний хааны хоорондох харьцаа жич иймэрхүү харьцаа барилдсан түүхэн ахуйг өгүүлж, үүний суурин дээр найман хошууны цахарын Дайчин гүрний төр засгийн тогтолцоон дахь байр суурь жич энэхүү байр суурийн үүслийг хайж үзэх санаатай байна.
Mongolian translation of 'Iru and Maru in the Secret History of the Mongols' by J.A.Boyle
Mongolian translation of John Boyle's 'ON THE TITLES GIVEN IN JUVAINI TO CERTAIN MONGOLIAN PRINCES'
Mongolian translation of John Boyle's 'SOME ADDITIONAL NOTES ON THE MONGOLIAN NAMES IN THE HISTOR... more Mongolian translation of John Boyle's 'SOME ADDITIONAL NOTES ON THE MONGOLIAN NAMES IN THE HISTORY OF THE NATION OF THE ARCHERS'
XVII ЗУУНЫ СҮҮЛЭЭР ОРОСЫН ӨМНӨ ХЭСЭГТ ЗҮҮНГАРЫН ӨӨЛДҮҮД ИРЖ НУТАГЛАСАН НЬ, 2014
Дөрвөн ойрадын торгууд голдуу ноёдын удирдлаган доор Ижил, Зай мөрний газар ирж нутагласан түүхий... more Дөрвөн ойрадын торгууд голдуу ноёдын удирдлаган доор Ижил, Зай мөрний газар ирж нутагласан түүхийг хэн бүхэн мэдэж байвч тэдний дотор Зүүнгарын өөлдүүдбас багтаж байсан тухай өнөө хир тусгайлсан судалгаа гарсангүй билээ. Үүнд, тус өгүүлэлд Оросын эртний түүхийн баримтын архив (РГАДА) хадгалагдаж буй “Халимагийн хэргүүд”, “Доны хэргүүд” хөмрөгийг ашиглан, торгуудын дараа Зүүнгараас нүүж очсон өөлд нарын тухай авч үзнэ.
Б.Нацагдорж. Буриадын Ах аймгийн Тамгат агуйгаас олдсон нэгэн гар бичмэлийн тухай. // Oyirad studies 9 (6). 2023, pp.210-223, 2023
Оросын Холбооны Буриад Улсын их сургуулийн профессор Николай Цыремпилов 2015 онд Британийн Номын ... more Оросын Холбооны Буриад Улсын их сургуулийн профессор Николай
Цыремпилов 2015 онд Британийн Номын сангийн The Endangered Archives Programme буюу Эрсдэлд орсон архив хөтөлбөрийн дэмжлэгийг хүртэж, Сибирийн бурханы шашинтны үгүй болж буй ном судрын ев (Disappearing Book Heritage of Siberian Buddhists ЕАР 813) хэмээх төсөл хэрэгжүүлж, ОХУ-ын Буриад улсын 6 аймаг болон Өвөр Байгалын хязгаарын Агын Буриад нутагт оршин суух буриад монголчуудын нутгаар аялан явж, хувь хүмүүс хийгээд сүм хийдийн хадгаламжид буй хуучин ном судрыг цуглуулан цахим хуулбарыг хийж, төслийн үр дүнд бүрдүүлсэн цуглуулгыг тусгайлан байгуулсан вебсайтад (eap.bsu.ru) байрлуулжээ. Тус цуглуулгын дотор мөн Буриад улсын баруун өмнө захад хойд талдаа Эрхүү муж, баруун талдаа Тува улс, өмнө талдаа Монгол Улсын Хөвсгөл аймаг, зүүн талдаа Буриадын Түнхэн аймагтай зах нийлэн оршдог Ах аймгийн (Окинский район) тев Өөрлиг (Орлик) сууринаас баруун зүгт 50 км-т Зүүн Соёны нуруунд орших Тамгат хэмээх агуйгаас олж илрүүлсэн
18 монгол, төвд ном судрууд байна. Эдгээр пом судруудыг Зөвлөлт засгийн үед бурханы шашныг хавчин, шашны эд зүйлсийг устгаж байхад энэ агуйд зориуд нуун далдалсан байжээ. Энэ ном судрын дотор тус цахим цуглуулгын хүрээнд EAP813_0R_0005 хэмээн дугаарласан нэгэн хуудас орос цаасан дээр Төвд, Монголын түүхийг товчлон ар өвөргүй бичсэн гар бичмэл буй бөгөөд доктор Н.Цыремпиловын товч танилцуулгыг эс тооцвол уг сурвалжийн тухай ямар нэгэн нарийн судалгаа гараагүй байх тул, энэхүү сонирхолтой сурвалжийг шинжилж үзсэнээ толилуулж байна.
History, uγ eki (origin), ger-e-yin teüke (family) records and tales of Qalqa-yin ǰasaγtu Qan ayimaγ
Б.Нацагдорж. ШИНЭЭР ОЛДСОН НЭГЭН СУРВАЛЖИД БУЙ БАЯНМӨНХ БОЛОХ ЖОНОНГИЙН ТУХАЙ МЭДЭЭГ НЯГТЛАХ НЬ. // Их хаадын ертөнц: Батмөнх даян хаан. Эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл. Улаанбаатар, 2023. 134-141-р тал. , 2023
Өнгөрсөн түүхийг судлахад аливаа сурвалж бичиг дутагдаж болшгүй гэдэг нь түүхийн мэргэжлийг эзэмш... more Өнгөрсөн түүхийг судлахад аливаа сурвалж бичиг дутагдаж болшгүй гэдэг нь түүхийн мэргэжлийг эзэмшсэн хэнд ч тов тодорхой зүйл юм. Харин бидний монголчуудын туулж ирсэн түүхийн нугачаат бэрх замын дунд бага бус соёлын өв, түүхийн үнэт ховор сурвалж бичгүүд гээгдэж, үрэгдэн үгүй болсон нь Монголын түүхийн тодорхой цаг үеийг судлахад бэрхшээл учруулж байдаг. Иймээс аливаа түүхийн сурвалж бичгийг их бага гэлгүй олж илрүүлэн судалж тайлбарлан
судалгааны эргэлтэд оруулах нь Монголын түүх судлаач хэн бүхний үүрэг гэж хэлж болох юм. Өнөөдөр бид саявтархан хувь хүний хадгаламжаас олж илрүүлсэн Монголын түүхийг тэмдэглэсэн бяцхан боловч сонирхолтой сурвалж бичгийг танилцуулахын дагуу энэхүү сурвалжид гарсан нэгэн мэдээний түүхэн эш үндэс, улбаа сурвалжийг мөшгөн үзсэнээ танилцуулья.
Цонгоол Б.Нацагдорж. Об одном источнике о хамбо ламе Д.-Д. Заяеве. // Четвертые Доржиевские чтения. Буддизм и Современный мир. Санкт-Петербург, 2011. , 2011
В исторической литературе известны несколько биографий первого Пандито Хамбо-ламы Дамба-Даржа Зая... more В исторической литературе известны несколько биографий первого Пандито Хамбо-ламы Дамба-Даржа Заяева на монгольском и тибетском языках. Все они берут свое начало от автобиографии и путевых заметок самого Д.-Д. Заяева. Но, несмотря на известность и доступность этих источников, биография и деятельность первого бурятского Пандито Хамбо-ламы продолжает оставаться еще очень мало изученной. Поэтому введение в научный оборот нового источника на эту тему очень важно для изучения истории буддизма в Бурятии. В Центре восточных рукописей и ксилографов Института монголоведния, буддологии и тибетологии СО РАН в Улан-Удэ хранится одна маленькая рукопись под названием «Čongyol otoy-un oboy ijayur orsi-ba».
Зүүнгарын Ноён хамба Лувсанпунцагийн намтар Их хамба очир баригч Лувсанпунцаг Балсамбуугийн тууж залбирал сүзэгтнийг эдгээх эм хэмээх оршив зохиолын тухай, 2018
XVII зууны эхэнд баруун монгол Дөрвөн ойрадын чуулганы ноёд Цагаан номун ханаас сахил хүртэж, бур... more XVII зууны эхэнд баруун монгол Дөрвөн ойрадын чуулганы ноёд Цагаан номун ханаас сахил хүртэж, бурхны шашинд орсон билээ. Улмаар 1636 онд Дөрвөн ойрадын чуулганы шийдвэрээр Төвдийн шар малгайтны шашинд туслахаар хошуудын Гүүш хаан тэргүүтэй ноёд цэрэглэн мордож, Хөхнуур Төвдийн газар орныг эзлэн авч, Далай ламыг шашны эзэн өргөмжилж, төрийн эрхийг өөрсдөө бариад Төвдийн шар малгайтны шашны өглөгийн эзэд болов. Улмаар ойрадын ноёд үр хүүхдээ Төвдөд илгээн бурхны шашны номд сургах болсны дотор Хошуудын Байбагас баатарын үрчилсөн хөвүүн Зая бандида Намхайжамц шашны сургуулийг бүрэн дүүргэж харьж ирээд Дөрвөн ойрадын бүх нутгаар явж шарын шашныг дэлгэрүүлэх их үйлсийг удирдан зохион байгуулж, Их хүрээгээ байгуулсан нь удалгүй ихэд өргөжин тэлсэн байна. Гэвч зүүнгарын Галдан бошогт хаан хошуудын Очирт Цэцэн хааныг эзэн ширээнээс нь холбируулан унагаж, хошуудын тэргүүлэх байдлыг эцэслүүлэн Зүүнгар улсыг байгуулснаас эхлэн хошуудын ноёдын ивээл дор хөгжиж байсан Ойрадын Их хүрээ уналтанд орох болж, оронд нь Галдан бошогтын байгуулсан сүм хийдүүд хүчээ авах болсон юм. Мөн ч зүүнгарын ноёд болох цорос овгийн язгууртнуудын үр хүүхдүүд лам хувраг болж Зүүнгарын шашны үйл хэрэгт хүчлэн зүтгэх болсны нэг нь Хамба хутагт Лувсанпунцаг, Пагва найдан чэнбо, Зүүнгар богд Лувсанпунцаг, Зүүнгарын тойн Гоман лам, Ноён хамба гэхчлэн алдаршсан зүүнгарын Ноён хамба хутагт Лувсанпунцаг болно. Одоогийн судалгааны төвшинд бидэнд олдож байгаа мэдээ баримтаар энэхүү Ноён хамба Лувсанпунцаг нь Зүүнгарын шашны үйл хэргийг эрхлэх мэдэж, ганц Зүүнгар төдийгүй Хөхнуур, Төвд зэрэг Төв Азийн бүс нутгийн төр шашны үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож явсан хүн болох нь мэдэгдэж байгаа тул түүний намтар үйл ажиллагааг тодруулан судлах нь чухал ач холбогдолтой юм. Тийм болохоор энд миний бие одоогийн судалгааны байдлыг нэг шат ахиулахын төлөө Монгол улсын Үндэсний номын санд хадгалагдаж буй тод үсгээр бичигдсэн нэгэн сонирхолтой гар бичмэл түүхэн сурвалжийг танилцуулж, судалгааны явцын зарим үр дүнгээ танилцуулна. Үзэх мэргэд оюундаа тольдму.
transliteration and introduction of the unknown version of the Buryat chronicle 'Baljin khatanai ... more transliteration and introduction of the unknown version of the Buryat chronicle 'Baljin khatanai tuuja'
![Research paper thumbnail of Зүүнгарын газрыг төвшитгөн тогтоосон бодлогын бичиг (Mongolian translation of Jun gar i ba be necihiyeme toktobuha bodogon i bithe [平定準噶爾方略])](https://attachments.academia-assets.com/67320077/thumbnails/1.jpg)
](Soyombo printing, 2020
Ерөнхий редактор: О. Оюунжаргал, манж хэлнээс орчуулсан Б.Нацагдорж, Б.Одбаяр, Э.Жаргалмаа, Ц.Ж... more Ерөнхий редактор: О. Оюунжаргал, манж хэлнээс орчуулсан Б.Нацагдорж, Б.Одбаяр, Э.Жаргалмаа, Ц.Жамбалдорж, Б.Өлзийсайхан, С.Тайванбаатар, Л.Энхсаруул