imperativ – grammatikk – Store norske leksikon (original) (raw)

Imperativ er ei form av verbet som uttrykkjer befaling, påbod eller oppmoding (oppfordring).

Faktaboks

Uttale

impˈerativ

Etymologi

av latin imperare ‘befale’

Nokre eksempel på bruk av imperativ:

• Befaling: Et opp maten din, gut!
• Påbod: Gå på venstre side, køyr på høgre side!
• Oppmoding: Herre, hjelp meg!

Imperativ høyrer til den grammatisk kategorien modus, som uttrykkjer korleis den som snakkar eller skriv, brukar og stiller seg til innhaldet i ei setning: Er det til dømes ei oppmoding, ein ordre, ein påstand eller eit ønske?

I norsk står imperativ i motsetnad til indikativ, til dømes ser, såg og køyrer, køyrde.

Meir om imperativ i norsk

Sidan norsk ikkje bøyer verbet i person og tal, har kvart verb berre éi imperativform. Imperativformene ser litt forskjellige ut i bokmål og nynorsk.

Imperativ i bokmål

1. Dersom verbet endar på ein trykksterk vokal i infinitiv, har imperativ same form som infinitiv:

• ta ⇒ ta, be ⇒ be, si ⇒ si, tro ⇒ tro, snu ⇒ snu, fly ⇒ fly, træ ⇒ træ, blø ⇒ blø, gå ⇒ gå

2. Dersom verbet har endinga -e i infinitiv, får vi imperativforma ved å ta bort denne e-en:

• grue ⇒ gru, mate ⇒ mat, vaske ⇒ vask, vokse ⇒ voks, minske ⇒ minsk, plystre ⇒ plystre

3. Dersom fjerninga av den trykkveike e-en fører til at ordet endar på ei konsonantgruppe som ikkje er vanleg på slutten av norske ord, kan e-en bli ståande:

• plystre ⇒ plystr / plystre
• handle ⇒ handl / handle
• hamstre ⇒ hamstr / hamstre

Imperativ i nynorsk

Reglane for danning av imperativ i nynorsk har fleire detaljar:

1. Verb som endar på -ar i presens, har to mogelege imperativformer. Dei kan mangle ending eller ha same form som infinitiv:

• Dei kan mangle ending:
  • grue / grua, presens gruar ⇒ gru / grue / grua
  • kaste / kasta, presens kastar ⇒ kast / kaste / kasta
  • herje / herja, presens herjar ⇒ herj / herje / herja
  • handle / handla, presens handlar ⇒ handl / handle / handla

Andre verb har berre éi mogeleg imperativform — Fjern ei eventuell infinitiv-ending:

• Verb utan infinitivending:
  • ta ⇒ ta, be ⇒ be, gli ⇒ gli, snu ⇒ snu, fly ⇒ fly, træ ⇒ træ, blø ⇒ blø, gå ⇒ gå
• Verb med infinitivending:
  • Verb som endar på _-er_i presens:
    * tenne / tenna, presens tenner ⇒ tenn
  • Verb utan ending i presens:
    * bite / bita, presens bit ⇒ bit
• Stryk ein j i slutten av ordet:
• • tenkje / tenkja, presens tenkjer ⇒ tenk
  • velje / velja, presens vel ⇒ vel

Imperativ i tysk

Tysk har derimot tre former, vanleg 2. person eintal og fleirtal og ei høfleg form som kan brukast i både eintal og fleirtal:

• Vanleg 2. person eintal: komm! 'kom (du)!
• Vanleg 2. person fleirtal: kommt! 'kom (de)!
• Høfleg tiltale: kommen Sie! 'kom (De)!

Nordsamisk imperativ

Samisk har imperativformer i både 1., 2. og 3. person i eintal, total og fleirtal, her illustrert med Vest-Finnmarks-former av det nordsamiske verbet boahtit 'kome':

Medan formene i 2. person uttrykkjer befaling, påbod eller oppmoding, uttrykkjer 1. person oppmoding eller framlegg om å få vere med på noko. Formene i 3. person uttrykkjer oppmoding, ofte i bøn. Her er nokre eksempel, der det samiske imperativ-verbet er kursivert:

• 1. person – oppmoding: Na de vuolgu 'Lat oss (to) dra'
• 1. person – framlegg: Bohton dal mun ge dan govvii_._ 'Eg kan då vel òg få vere med på bildet'
• 2. person – befaling: Mana ruoktut! 'Gå heim!'
• 2. person – oppmoding: Boađe fal, jos duosttat! 'Berre kom, viss du tør!'
• 3. person – oppmoding: Bohtos du riika 'Lat riket dit koma'

Les meir i Store norske leksikon

Kommentarar