konsonant – Store norske leksikon (original) (raw)
Konsonant er den eine av dei to hovudklassane av språklydar. Den andre er vokal. Eit skilje mellom dei to er at vokalen kan vere stavingsberande, men det er som regel ikkje konsonanten.
Faktaboks
Uttale
konsonˈant
av latin ‘medlydande, medklingande’
Konsonantane er mindre sonore (høyrbare) enn vokalane, og vi finn dei til vanleg i starten (opptakt) eller slutten (koda) av stavinga. Vokalane er dei mest sonore språklydane, derfor finn vi oftast vokalar i stavingskjernen.
Fonetisk er ein konsonant kjenneteikna av å ha ei eller anna innsnevring i passasjen for luftstraumen. Det kan vere ein trong passasje, slik at det oppstår ein friksjonslyd (til dømes f, s), eller det kan vere ei fullstendig stengsle for luftstraumen (til dømes p, t, k, b, d, g). Lufta kan gå ut på sida av tunga (til dømes l), og ho kan òg gå ut gjennom nasen (til dømes m, n).
Konsonantlydane kan vere anten stemde eller ustemde, og dei vert delte inn etter artikulasjonsstad og artikulasjonsmåte. For å eintydig skildre ein konsonantlyd må ein spesifisere
- om han er stemd eller ustemd,
- artikulasjonsstaden,
- artikulasjonsmåten.
Til dømes er p ein ustemd bilabial plosiv, og n er ein stemd alveolar nasal.
Symbola i hakeparentesar [ ] er lydskriftsymbol (IPA-lydskrift).
Inndeling etter artikulasjonsmåten
Språklydar kan delast inn etter artikulasjonsmåte, som skildrar i kor stor grad talekanalen er snevra inn når ein uttaler lyden.
- plosivar (òg kalla lukkelydar): fullstendig stengsle. Dei viktigaste ustemde er p, t, k; dei tilsvarande stemde er b, d, g.
- affrikatar: plosiv etterfylgd av frikativ. Døme: vestnorsk kj [cç], ggj [ɟʝ]; tysk z [ts], pf; engelsk og spansk ch [tʃ]; engelsk j [dʒ]; polsk dz [dz].
- nasalar: fullstendig stengsle i munnhòla, lufta går ut gjennom nasen. Døme: m, n, ng [ŋ].
- lateralar: luftstraumen slepp ut på den eine sida av eller begge sidene av tunga. Døme: l.
- vibrantar: vibrering (rulling) av tungespiss, drøvel eller leppene. Til dømes r (med unntak av «skarre-r» når han er uttalt som frikativ [ʁ] eller [ɣ]).
- frikativar: Den tronge luftpassasjen skaper turbulens og dermed høyrbar friksjon. Døme: ustemde [f, θ, s, ʃ, ʂ, ç, x, h, ɧ], stemde [v, ð, z, ʒ].
- approksimantar: større luftpassasje enn for frikativane. Døme: engelsk r i red [ɹ] og norsk v [ʋ]. Ein underkategori er halvvokalane (òg kalla glidelydar), som w i engelsk way [w] og j i norsk ja [j].
Klikkelydar er ein spesiell type konsonantar som ein finn i somme språk.
Inndeling etter artikulasjonsstaden
Når språklydar vert delte inn etter artikulasjonsstad, nemner ein den staden i talekanalen der innsnevringa mellom artikulatorane er størst.
- bilabialar, som p, b, m, w i engelsk way [w]
- labiodentalar, som f, v
- dentalar og alveolarar, som t, d, n, l, r, s, z som i engelsk zoo [z], th som i engelsk thin [θ], th som i engelsk this [ð]
- retrofleksar, som austnorsk rt [ʈ], rd [ɖ], rn [ɳ], rl [ɭ], rs [ʂ], «tjukk l» [ɽ]
- postalveolarar, som austnorsk sj, engelsk sh, tysk sch, fransk ch [ʃ]; fransk j [ʒ]
- palatalar, som austnorsk kj i kjøp og tysk ch i ich [ç]; vestnorsk kj i kjøp [cç] og ggj i leggje [ɟʝ]; trøndersk tj i itj 'ikkje' [c]; norsk og tysk j [j]
- velarar, som k, g, ng [ŋ]; tysk ch i Bach og skotsk ch i loch [x]
- uvularar, som «skarre-r » [ʁ] eller [ʀ]
- glottalar, som h