quinoa – Store norske leksikon (original) (raw)

Global produksjon av quinoa, 1961-2021

Kilde:FAOSTAT

Quinoa er ei av dei eldste kulturplantene frå Sør-Amerika, der ho truleg har vore dyrka som matplante i rundt 7000 år. I Inkariket vart planta sett på som heilag. Planta vert hovudsakleg dyrka for dei næringsrike frøa som blir brukt i matlaging. Frøa er glutenfrie og rike på protein, mineral, vitamin og antioksidantar.

Faktaboks

Vitskapeleg namn

Chenopodium quinoa

Beskriven av

Carl Ludwig von Willdenow

Årleg global produksjon

147 000 tonn (2021)

Quinoa er ein svært hardfør planteart. Planta vert dyrka frå havnivå ved kysten og opp til fjellstepper på rundt 4000 meter over havet og er tilpassa ei rekkje ulike miljø. Quinoa toler tørke og store svingingar i temperatur og veks godt i skrinn og salthaldig jord. Quinoa vert sett på som ein viktig art for framtidig matsikkerheit. Dette er grunna det høge næringsinnhald i frøa, stor genetisk variasjon tilpassa ei rekkje ulike vekstmiljø og at ho kan dyrkast og gje stor avling der andre planter ikkje trivst.

Produksjonen av quinoa har hatt ei stor auke sidan kring år 2010, og quinoa vert no dyrka i over 100 land verda over.

Bruk

Frøa i fruktene er veldig næringsrike og vert hovudsakleg nytta i matlaging. Dei inneheld store mengder protein, essensielle aminosyrer, mineral og vitamin, og vert på grunn av dette av og til referert til som supermat. Quinoa inneheld ikkje gluten, og kan difor brukast av glutenallergikarar. Skot og spirer av quinoa kan og nyttast i matlaging. I tillegg vert quinoa dyrka som dyrefôr.

2013 vart erklært for det internasjonale året for quinoa av Dei sameinte nasjonar.

Systematikk

Quinoa er ei urt i ugrasmeldeslekta i amarantfamilien. Arten oppstod ein gong mellom 3.3 og 6.3 millionar år sidan som ein hybrid mellom to nærståande artar. Domestisering av quinoa har truleg skjedd to gonger, og er grunnlaget for store variasjonen som finst i den dyrka quinoaen i dag.

Utbreiing og sortar

Quinoa har truleg vore dyrka som fôr- og matplante i Sør-Amerika i 7000 år, og har dei siste tiåra blitt dyrka i stadig fleire land. Planta er svært hardfør og veks frå kysten og opp til 4000 meter over havet. Quinoa har vore dyrka langs heile Andesfjella, frå Colombia i nord og til sør i Chile. Arten har tilpassa seg ulike forhald der planta har vorte dyrka; frå kalde høglandsklima på steppene og til subtropiske forhald langs kysten. Dette har gjeve opphav til den store genetiske variasjonen som finst i quinoa i dag. Denne variasjonen gjer det mogleg å avle fram sortar som er tilpassa ei rekkje miljøforhald.

Økotypar

I dag finst det fem hovudøkotypar av quinoa som alle er tilpassa ulike miljø i Sør-Amerika. Ein økotype er tilpassa høglandet i Peru og Bolivia, ein anna til dalstrok i Colombia, Ecuador og Peru, ein tredje er tilpassa saltleier i Bolivia, Chile og Argentina, ein fjerde tilpassa Yungas i Bolivia og ein siste som er tilpassa kystklimaet i Chile.

Skildring

Arten er ei eittårig urt som kan bli opp mot tre meter høg. Blada er flika og forma på dei kan minne om gåseføter. Blomane er svært små, rundt 5 millimeter store, 5–tallige og manglar kronblad. Blomane sit mange saman i ein topp som blir mellom 30–80 centimeter lang. Quinoa treng ei lang vekstsesong for å utvikle mogne frukter. Fruktene som vert danna er smånøtter. Desse er omlag 2 millimeter i diameter og er runde og avflata i form. Fruktene vert hausta når dei er harde og tørre. Fruktveggen heng fast i frøkappa. Frøa spirer svært fort etter at dei har blitt eksponert for fukt, gjerne i løpet av få timar.

Les meir i Store norske leksikon

Faktaboks

Vitskapeleg namn

Chenopodium quinoa

Artsdatabanken-ID

155977

GBIF-ID

3083935

Kommentarar