arabisk – Store norske leksikon (original) (raw)

Faktaboks

Uttale

arˈabisk

Språkkodar

ar, ara (AR, ARA)

ISO-639:3

ara

Koranen

Koranen blei nedskriven på klassisk arabisk, som ligg til grunn for (moderne) skriftarabisk.

Arabiske verden

Landa på Den arabiske halvøy vist i raudt, andre medlemsstatar i Den arabiske liga i oransje. Andre land der arabisk er offisielt språk, anerkjent minoritetsspråk eller brukt av ein større minoritet i gult.

Arabisk

Arabisk. Ulike skrifttypar i tekst:

  1. kufi
  2. thuluth
  3. diwani
  4. moderne trykkskrift

Arabisk er eit språk som høyrer til dei semittiske språka i den afroasiatiske språkfamilien. Arabisk er eitt av dei seks offisielle FN-språka og er blant dei mest brukte språka i verda. Klassisk arabisk er religiøst språk for muslimar over heile verda.

Arabisk er førstespråket til om lag 350 millionar menneske i mellom anna Algerie, Bahrain, Djibouti, Egypt, Irak, Iran, Israel, Jemen, Jordan, Kamerun, Kuwait, Libanon, Libya, Mali, Marokko, Mauritania, Nigeria, Oman, Palestina, Qatar, Dei sameinte arabiske emirata, Saudi-Arabia, Sudan, Syria, Tanzania, Tsjad, Tunisia og Tyrkia. Det er andrespråket til om lag 50 millionar menneske.

Arabisk er det einaste offisielle språket i Algerie, Bahrain, Egypt, Jemen, Jordan, Kuwait, Libanon, Libya, Oman, Palestina, Qatar, Dei sameinte arabiske emirata, Saudi-Arabia, Syria, Tunisia og Vest-Sahara. Det er offisielt språk ved sida av tamazight i Marokko; fransk i Djibouti, Mauritania og Tsjad; tigrinja i Eritrea; kurdisk i Irak; hebraisk i Israel; somali i Somalia; og engelsk i Sudan. Arabisk er det offisielle språket i Den arabiske ligaen og eitt av seks offisielle språk i FN.

‘Arabī ﺍﻟﻌﺮﺑﻲ tyder 'arabar' og 'arabisk' (i hankjønn; i hokjønn heiter det ‘arabīya). Al-lu ɣat al-‘arabīya ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺍﻟﻠﻔﺔ tyder 'det arabiske språket', som òg blir kalla al-‘arabīya ﺍﻟﻌﺮﺑﻴﺔ.

Språkfamilie

Arabisk er eit semittisk språk. Dei semittiske språka blir delte i to hovudgrupper: austsemittisk (utdøydde språk i det gamle Mesopotamia) og vestsemittisk. Arabisk høyrer til den sentralsemittiske greina av vestsemittisk, saman med hebraisk, arameisk og fleire utdøydde språk.

Språkhistorie

Det tidlegaste funnet av arabiske innskrifter er daterte til 328 evt., skrive med eit tillempa arameisk alfabet, som arabisk skrift utvikla seg frå. Arameisk vart nytta som skriftspråk blant arabarane fram til 600-talet, då blomstrande handel på den arabiske halvøya og, framfor alt, framveksten av ein arabisk nasjonalreligion – islam – gav støyten til eit eige arabisk skriftspråk.

Etter muslimsk tradisjon openberra Gud Koranen (al-Qur’ān ﺍﻟﻘﺮﺋﺎﻥ 'lesinga', 'framseiinga') for Muhammed (Muħammad ﻣﺤﻤﺪ) gjennom engelen Gabriel (Jibrīl ﺟﺒﺮﻳﻞ) frå år 610 og til han døydde i 632. Koranen blei openberra på klassisk arabisk, som ligg til grunn for (moderne) skriftarabisk.

Frå slutten av 600-talet blei arabisk spreidd med islam frå den arabiske halvøya og utover eit islamsk arabisk imperium som tidleg på 700-talet strekte seg frå Spania til Persia. Talemålet i dette store området endra seg i ulike retningar og gav opphavet til dei moderne arabiske dialektane. Skriftarabisk er det offisielle skriftspråket i heile den arabisktalande verda, med unntak av Malta, som har eit skriftspråk basert på det maltesiske talespråket, skrive med det latinske alfabetet.

Klassisk arabisk

Klassisk arabisk (arabisk al-arabīya al-fuṣħā [العربية الفصحى]) er skriftspråksnorma som vart det religiøse språket og dessutan administrasjonsspråk i det ekspanderande islamske riket. Klassisk arabisk gjekk gjennom eit imponerande standardiseringsarbeid av muslimske grammatikarar på 700-talet og utover.

Medan dei arabiske talespråka/dialektane utvikla seg uhindra, vart det klassiske skriftspråket verna om og bevart nesten uendra opp gjennom hundreåra.

Arabiskspråklege barn lærer klassisk arabisk nærast som eit framandspråk på skulen. Dessutan er klassisk arabisk religiøst språk for muslimar over heile verda (jamfør stillinga til latinen som kyrkjespråk i katolsk kristendom).

Det moderne arabiske skriftspråket

Det moderne arabiske skriftspråket (arabisk اَلْعَرَبِية ٱلْمُعَاصِرَة al-‘arabīya al-mu‘āṣira, engelsk Modern Standard Arabic) er i hovudsak identisk med klassisk arabisk (som framleis er einaste offisielle norm). Det blir kjenneteikna ved nokre stilistiske og syntaktiske trekk, som mellom anna kjem frå påverknad av frå talespråka og til dels frå europeiske språk. Dessutan er ei rekkje nye ord og uttrykk komme til som følgje av samfunnsutviklinga.

Arabiske språkpolitikarar er elles svært puristiske når det gjeld inntak av moderne lånord. Ein søkjer ofte å skape tilsvarande arabiske omgrep basert på arabiske orddanningssystem. Skriftspråket er felles for heile den arabiske verda. Ved sida av den litterære funksjonen blir moderne arabisk brukt i munnleg form i religiøse og andre formelle samanhengar, som nyheitssendingar og kulturprogram i radio og fjernsyn, akademiske forelesingar og politiske taler.

Språksystem

ّEit særdrag ved arabisk og andre semittiske språk er at vokalane i heile ordet ofte vekslar sterkt under bøyinga. Substantivet baħr ﺑَﺤْﺮ 'hav' kan heite både biħār ﺑِﺤَﺎﺭ, buħūr ﺑُﺤُﻮﺮ, abħār ﺃَﺑْﺤَﺎﺭ og abħur ﺃﺑﺤﺮ i fleirtal, medan det heiter baħrān بَحْرَان (akkusativ/genitiv baħrayn بَحْرَيْن) i total. Konsonantane b, ħ og r, som går att i alle bøyingsformene, blir kalla rota, og dei fleste arabiske røter har tre konsonantar. Ordet al-Qur'ān ﺍﻟﻘﺮﺋﺎﻥ 'Koranen' har den bundne artikkelen al‑ ﺍﻝ, og Qur'ān ﻗﺮﺋﺎﻥ har rota q-r‑’, som vi mellom finn att i verbet qara'a قرأ 'lese', 'seie fram'.

Ord blir danna ved å føye til vokalmønster, forstavingar, endingar og innskotne konsonantar til ordrøtene. Til dømes har konsonantrekkja k-t-b كتب noko med 'å skrive' å gjere, q-t-l قتل noko med 'å drepe' å gjere. Vokalmønsteret a-a-a gjev eit verb i fortid/perfekt, 3. person eintal hankjønn: kataba كَتَبَ 'han skreiv', qatala قَتَلَ 'han drap'. Mønsteret ā–i gir aktivt partisipp; kātib كَاتِب 'skrivande' eller 'forfattar', qātil قَاتِل 'drepande' eller 'mordar'. Også fleirtal blir danna med bestemde vokalmønster, til dømes kitāb كِتَاب _kutub / كُتُب 'bok/bøker'. Eit substantiv som gjev stad for ei handling, blir danna ved å føye til مَ ma-, til dømes maktab مَكْتَب 'stad der ein skriv', det vil seie 'kontor'. Eit nytt ord for 'bil' er danna med utgangspunkt i konsonantrekkja s-y-r سير som har med 'å gå' å gjere. Kombinert med eit intensivmønster med fordobling av midtkonsonanten, og dessutan vokalrekkja a-ā-a, gjev det sayyāra سَيَّارَة — eigentleg 'noko som går veldig fort'.

Arabisk er kjent for å vere ordrikt, noko som heng saman med den kontinuerlege skriftspråkstradisjonen og respekten for den språklege kulturarven, slik at ordtilfanget frå den tidlegaste litteraturen blir halde i hevd.

Talespråket

Talespråket (arabisk al-‘āmmīya ّّ(العامّية) engelsk Colloquial Arabic) varierer frå region til region. Det er to hovudgrupper:

Innan éi dialektgruppe eller blant nærliggjande dialektar er det gjensidig forståelegheit (kan samanliknast med forholdet mellom norsk, svensk og dansk). Derimot er det lågare forståelegheit mellom dei fjerntliggjande dialektane (kan samanliknast med norsk og islandsk). Religiøse og etniske minoritetar har nokre stader utvikla særeigne trekk (særleg fonetiske).

Maltesisk er opphavleg ein vestarabisk dialekt, sterkt påverka av italiensk. Egyptisk talespråk har lenge hatt ei særstilling som følgje av Egypts leiarstilling som filmprodusent og i annan underhaldningsindustri. Egyptiske og i mindre grad palestinske dialekttrekk har òg påverka talespråkutviklinga ved Persiabukta, på grunn av dei mange utdanna egyptarane og palestinarane som har arbeidd i dette området som lærarar og i administrasjonen.

Skilnad mellom skrift og tale

Ein av dei viktigaste strukturelle skilnadene mellom skriftspråket og talespråket/dialektane er at kasus- og modus-systemet i klassisk arabisk, som har falle bort i talespråket og delvis er erstatta med andre trekk som fast ordstilling og nye forstavingar, og dessutan hjelpeverb. Talet på grammatiske bøyingsformer er også redusert i talespråka samanlikna med skriftspråket; og det fonologiske systemet, med stor verknad for stavingsstrukturen, har utvikla seg til dels radikalt i talespråka.

Forholdet mellom skriftspråket og talespråket/dialektane kan grovt samanliknast med latin samanlikna med dei romanske talespråka i mellomalderen. Både religiøse omsyn (klassisk arabisk i Koranen) og politiske forhold med panarabiske straumdrag som vil verne det arabiske kulturfellesskapet, er med på å halde oppe klassisk arabisk (eller standardarabisk) som skriftspråk. Trass i problema dette gjev for skrive- og leseopplæringa, er skriftspråk basert på dei lokale talespråka ikkje aktuell politikk. På den andre sida ser ein klare tendensar til at dialektbasert tale som tek opp i seg vokabular og andre trekk frå den skriftspråklege forma, med andre ord ein slags mellomliggjande, blanda språkform, breier seg i munnleg bruk.

Alfabet og skrift

Det arabiske alfabetet har 28 skriftteikn. Alfabetet stammar frå den arameiske greina av det kanaaneiske alfabetet, nærare bestemt frå det nabateiske alfabet, som igjen er ei grein av det syriske.

Skriftteikna står for konsonantane i språket, medan tre teikn òg kan representere dei tre lange vokalane. Teikn for dei tre korte vokalane a, i, u kan leggjast over til eller under konsonantane, men dette blir i hovudsak berre brukt i Koranen, nokre få andre heilage bøker og i opplæring.

Teikna blir skrivne frå høgre til venstre og er svært kursiverte samanlikna med dei eldre semittiske teikna. Dei finst fleire tradisjonelle stilartar, og skrifta eignar seg svært godt som dekorasjon. Skjønnskrifta (kalligrafien) er svært utvikla. Ei særleg form av arabisk skrift er den kufiske, som har fleire rette vinklar og finst i gamle handskrifter og på myntar.

Også persisk og urdu blir skrive med arabiske skriftteikn (med små variasjonar). Tyrkia brukte arabisk skrift til 1928, då ein vedtok å gå over til det latinske alfabetet.

Transkripsjon

Transkripsjonen av arabiske skriftteikn varierer i ulike språk, og det har ført til at enkelte teikn ofte blir transkribert på fleire ulike måtar i Noreg. Tabellen viser skriftteikn og transkripsjonen som i hovudsak blir nytta i Store norske leksikon.

Skriftteikna er utelukkande konsonantar. Teikn for dei tre vokalane a, i og u kan leggjast over til eller under konsonantteikna. Alif ('), blir utelate når det fungerer som konsonant i byrjinga av eit ord, men blir teke med når det fungerer som vokal, vanlegvis a, men også i og u. Vokallengd blir ikkje markert i denne transkripsjonen.

Lånord i norsk

I mellomalderen var arabisk og islamsk kultur sterkt til stades i Europa – på Den iberiske halvøya og Sicilia, og til dels i Italia. På denne tida låg den arabiske kulturen langt framme i naturvitskap og filosofi, og store mengder arabiske ord fløymde inn i europeiske språk. Her er nokre ord som har nådd heilt til norsk:

Legg merke til at mange arabiske ord er lånte med den bundne artikkelen al.

Les meir i Store norske leksikon

Litteratur

Kommentarar